Хальмагай Хабар
Бурхан тэнгэриин харгы зам гээшэ, нээрээшье, ото мэдэгдэхэгүй, ехэнхидээ һанаанда бүри орошогүй байдагшье һаа, үрэ дүнгынь ото һайн һайханаар тодорон ерэдэг дэмбэрэл ехэ заншалтай. Энээхэн үнэн тухай анханһаа би дууладагшье һаа, һаяхан өөр дээрэ үзэхэ жаргалтай байбаб.
Нурхасым Валиев Баяр Будаев хоёр нүхэдтэйгөө үнгэрэгшэ үбэл Монголоор ябаа һэм. Ажал хэрэгнэйшье тиимэ орёо бэшэ, юрэ амидаралдаа зорюулагдаһан юм һэн. Тиигэжэ ябатарнай түүрэг талын хүбүүмнай гэнтэ хальмаг Владимир Каруев нүхэрһөө смс мэдээ абаба. Тэрээн соогоо Монголдо Ганжуур Данжуур хоёр судар тухай лаблажа, үнэ сэнгыень мэдэжэ үгыт гэһэн байба. Хальмаг орондо шэнэ дасан баригдаад, буддын шажанай үндэһэн судар хэрэгтэй болоһон байгаа. Айлшанай һанал хэндэшье нангин ёһо гэдэгэй ёһоор монголой түбэй дасан болохо Гандан хиид (тэндэл бэдэрһэн юумээ олохоб гэжэ һанагдаһан байгаа) зорибобди. Би хара багаһаа тэдэ нангин ном судар тухай дуулаһаншье һаа, хара хүн һэн тула эгээ яахадаа, эгээ юугээрээ нангин юм гэжэ гансал таамаглахаһаа бэшэ, онсолон мэдэхэгүй байгааб. Тиимэһээ казах нүхэртөө туһалха гэжэ дабхар хүсэ гаргажа, Гандан хиид тээшэ гашуун утаагаар элбэгээр холисолдоһон хүйтэн агаараар амилһаар зүдхөө бэлэйб.
Гандан хиидтэ дасан бүхэндэ тиимэ судар байха ёһотой юм, гэбэшье худалдаанай бэшэ, харин өөрынгөө нангин хэрэгтэ хэрэглэгдэхын түлөө ааб даа гэжэ ойлгогдобо. Худалдан абаха газартнай гансал дэлгүүр юм ха. Шажанда хабаатай элдэб янзын зүйл худалдадаг дэлгүүрнүүд дасан дуганаар элбэг байгша, нэгэ томохонииень шэлээд, богоһыень алхабаб. Урдаһаамнай дундахан наһанай һамган гараа дэлгэбэ:
- Гансал хасагдаһан ботинууд манда бии, тиигээдшье хуу баран бэшэл даа. – Урмаа хухарһан манай шарай шэртээд, дүмүүхэнээр нэмэбэ. – Тиимэ судар Хитад руу захижа асаруулдаг лэ даа.
- Танаар захилга хээ һаа яахаб?
- Болохол даа. Теэд удаан хүлеэхэ болохолто даа.
- ?
- Һара, хоёр һара.
Хальмагта хабартаа захилгаа хүлеэһэн байгаа. Бидэ тэрэ дэлгүүртэй хэлсээ баталжа, түрүүшынь түлбэри оруулаад, хоёр таладаа хуу барандаа баяртай тарабабди.
Харьялан, ногоорон, хабаршье ерэбэ. Ганжуурынь асарагдаад, Данжуур судар удааржа байба. Бидэ хүл алдажа, элдэб шагта даран, шадал зэргэ яаруулаа юм һэн бэзэбди. Үршөөлтэ тэнгэриин үршөөлөөр, хайрата газарай хайраар тэрэмнайшье тэб гэжэ, Монголдо бууба. Нобшорһон шалтагаанииньшье элирээ бэлэй – Хитадташье Данжуурай олдохоо шухаг һэн тула һэргэлэн хитадууд Түгэд руу захиһан байгаа.
Халха-монгол нүхэднай ном судар Буряад орон руугаа гаргаха хэрэгтэмнай ехэтэ туһалаа һэн. Мааг обогтой Урантогос дангина һайхан нүхэр басагамнай хамагын ехээр эдэбхи үүсхэл гарган оролдоо бэлэй. Харин гүрэнэй хилэ дабаха болоходоо ехэ бэрхэшээлтэй ушараабди. Ушарынь гэхэдэ, бидэ Монгол руу орожо ябахадаа тиимэ бараа гаргаха ёһотойгоо тусхай диклараци бүридхэхэ ёһотой байгаад, мүнөө мунхаг аашынгаа түлөө үлүү килограмм бүхэнэй 4 евро түлэхэ баатай болобобди. Теэд хэдэн зуугаад мянган түхэриг хаанаһаа бидэндэ байха бэлэй. Бурхан тэнгэриин арга боломжо заха хизааргүй ха юм даа, тамуужанай алба хаагшад тэнгэриин үгэ дуулаа юм гү, али имагтал өөһэдынгөө һайн һайхан сэдьхэлһээ юм гү, юрэдөөл, һөөргөө эрьежэ гараад, Ород руу морилжо ябаһан хүн зондо 50-50 килограммаар номуудаа хубаажа үгөөд, бараагаа сүм гаргагты гэжэ заабарилаа һэн. Хэлэһэниинь хаанаб гэжэ олзуурхаад, тэдээнэй үгэ соо ябаха болоо бэлэйбди. Ном сударнай хамта дээрээ 450 килограмм шэгнүүртэй. Хэншье арсаагүй һааб даа – буян хэхээ хэн таталдахаб. Тиигэжэ номууднай дэн ехээр һаатангүй Улаан-Үдэ асарагдаад, агаарай ашаанай онгосоор эльгээхэ гэхэдэ, үнэтэй гээшэнь тэнсэл тэрээгүй байба – аяар 200-гаад мянган түхэриг. Харин Эрхүүгэй ашаанай самолет долоо дахин хямдаар түлбэри абаба. Москвагай Домодедовын ашаа бараанай складһаа маанараа угтаһан хальмаг хүбүүдэй томо «джип» машинадань ном судараа ашаад, үдэшын зургаа гэжэ байхада Хальмаг орон руу зорижо гараа һэмди. Хүрэхэ газарайнгаа 1200 модо газарта оршодог һэн тула бүхэли һүниндөө ябаа бэлэйбди.
Москва-Волгоград-Астрахань гэдэг харгы зам дүрбэн шугамта асфальт юм. Тэрэ дардам харгы Эхэ ороноймнай үмэнэхи газар дайда руу, Кавказ болон Крым хүрэтэр зоринхой. Хурдан түргэн машинын зай забһарта хомхой гээшэнь, угаа хурдаар табилуулна. Хото городууд, хотон тосхонууд, гол мүрэн болон сээл нуурнууд сонхын саагуур эригэшэнэ. Заха хизааргүй тала дайда ногооржо эхилэнхэй, тэнгэриин хаяа тулана. Хада уулаһаа байха, добосуур добошье үгы, ой модонһоо байха, һөөг бургааһаншье үгы. Иимэ хабтагар талада би анха түрүүшынхиеэ ябанаб. Үгы, манай Буряад орондошье, Халха-Монголдошье тала дайда элбэг агшал, теэд тэдэмнай хада уулаар шобхойлдоһон үндэр нюрга дабаануудаар хүбөөлдэг, тиигэжэ хадата-модото-талата газараймнай дэбисхэр угаа үзэсхэлэн, шэмэг һайхан. Харин эндэ нюдэнэйш торолдохо юумэгүй хабтаахай нюсэгэн тала халта бүхыд гэһэн гүбээлиг нюрганай дээгүүр һэе орогүй саашална. Зарим газараар гоё һайхан уб улаахан тюльпан сэсэг тала дайдые бүрхөөн, нюдэ баясуулна. Тюльпанай хизаар! Эгээл һайхан сэсэгүүдэй нэгэн болохо тюльпанай орон гээд, һүүхирхэ дуран хүрэнэ. Теэд диваажанай үзэсхэлэн һайхан орон үнгэрэн гарахада, дахин лэ ногоон тала юрэнхыдөө нэмжынэ. Иимэ зураг сэдьхэл зүрхэндэ яаха аргагүй гуниг түрүүлнэ. Теэд гансал хальмаг хүндэ бэшэ ааб даа. Хальмаг гээшэмнай, поэдэй хэлэһээр, «тала дайдын нүхэр» шуу!
Үглөөдэрэй үглөөниинь Владимир Каруев, эдэ бүгэдэ хэрэг эхилһэн хүн, угтамжа дээрээ иигэжэ хэлээ бэлэй:
- Хада уула намай дарадаг, ой модон ами хааһан мэтэ байдаг. Энэ уужам таладаал һанаа амар ябадагби.
- Харин намда гансашье уужам тала бэшэ, мүн үндэр хада ууланууд, бартаа ой тайга, үшөө тиихэдэ Байгал далаймни хэрэгтэй! Нютагтаал һанаа амар ябадагби.
«Нива» машинынгаа дондороон соо Володя толгойгоо дохино.
- Тиимэ ааб даа. Түрэһэн гараһан нютаг оронһоо һайхан юун байхаб.
Дүрбэт гэжэ нэрэтэй томо һуурин гол харгы дээрэ, Волгоградһаа урагшаа 93 модоной зайда оршоно. Бидэ гол замһаа зүүн тээшээ годиржо, хорин модо ябаад, Ханата гэһэн тосхон хүрэбэбди. Шэнэ дасан энэ нютагта баригданхай. Дасангаа нютагай зон «хурул» гэжэ нэрлэнэ. Хоёр «Нива» машинаар Ганжуур болон Данжуур сударнай хүрэхэ газартаа хүрэбэ гээшэ. Шэнэхэн багахан дуганһаа орхимжотой нэгэ залуу хүн гүйжэ гараад, гараа арбайн угтаба. Энэ болбол Дунда Хурулай һаяхан шэрээтэ болгогдоһон лама Зундру багша байба. Тэрээнэй баяр баясхалан одоо билтаржа байгаа бэлэй.
Зундру багшын баярлаханьшье ойлгосотой. Тэрээнэй, мүн олон түмэнэй хүсэжэ ябаһан һанаан хүсэлдэбэ ха юм.
Дунда хурул үнгэрһэн зуунай эхеэр Бааза багша лама шэрээлжэ һууһан. Тэрэ ябагаар Һаса морилжо, тэндэһээ тэмээгээр Ганжуурай дүүрэн ботинуудые асарһан. Харин 1930 гаран оноор хамалган сүлэлгэндэ ороһон, бурхан шажангүй улаан коммунистнар дасангыень сүм һандааһан. Ламанар бухын багтама томо тогоон соо Ганжуур судараа ябталжа, тиимэл тогоогоор хабхалжа, газарта нюуһан юм гэлсэдэг, теэд тэрэнь долоон тамгын саана юм аад, мүнөө болоходо мэдэхэ зааха хүн огтолон үгы, тиимэһээ үри һадаһадынь дасанаа шэнээр һэргээн бодхоожо, ном судар захижа асаруулба гээшэ.
Түүхын хуудаһа һанаандаа ирахада ехэ һонин. Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай эхилхэдэ дайсанай урдаһаа гансашье совет арад бэшэ, мүн газар уһамнай, байгаа байгаалимнай – бүгэдэ хамтадаа бодоһон байгаа. Зунай даншье ехэ ааяма халуун, шииг нойтоор угаа элбэг намар, үбэлэй үлүү гарама янгинама хүйтэн харатан дайсанда амидын тама болон угтаа бэлэй. 1812 ондошье «илагдашагүй» француз сэрэгээ өөдэрхүү Наполеон манай ороной хүр соогуур хосорооһон. Тэрэ мэтэшэлэн эндэшье, Ханата нютагта, 1942 оной намар эгээл тиимэ ушар фашистнарай хара толгой дээрэ тудаһан юм. Тиихэдэ Сталинград (Волгоград) хото баруун тээһээ дайлагдажа байгаа. Манштейн генералай хуягта сэрэг Волгын баруун бэедэ совет зэбсэгтэ торолдоһон Паульс жанжанда нэмэлтэ хүсэн болгогдон, Кавказһаа шууд түргэн эльгээгдэһэн, теэд хэдэн арбаад модоной газарта зүүлжэ баруулжаа һунажа хэбтэдэг Ханата гэгдэдэг ута нуур харгыень боожо байгаа юм. Ханата тосхон нэрэтэ нуурайнгаа хойто талада оршодог.
Домогто нуурай урда талада багахан добо дээрэ би зогсоо һэм. Ханата тосхон нэрэтэ нуурайнгаа хойто талада оршоно. Нюдэнэйм урдуур үнгэрһэн сагай зурагууд зарагашаа һэн. Генерал Манштейн тагнуул хэхэеэ эндэл зогсоо. «Пантера» танкынгаа дээдэ люкһээ мяхалиг тарган генерал бултайгаад, захиржа һурашаһан бадарган хэлээр тагнуулда гарахыень захирна.
Тиихэдэ дайсад манай газар дайда дээгүүр машина болон танкануудаараа колонноор һубарин, айлта нээлтэгүй субагша һэн. Тэдэ үшөө улаан сэрэгтэ сохюулаагүй, айха сэдьхэлдэ абтаагүй ябаа. Нэгэ хүнгэхэн танк тагнуулда гара һэн ха. Харин генерал танкһаа буужа, адъютантын түргэн бэлдэһэн ябаган шэрээдэ һуужа, агууехэ рейхын илалтын түлөө шнапс архяа үргөө гээбы. Хүгшэн шоно Ахамад захиралдаа Кавказые дайлуулангүй, Хара далайн эрьедэхи үльгэрэй һайхан газар дайда эзэлүүлэнгүй ямар нэгэн Сталинградые абажа ядаһан һайрхуу Паульс генералда туһалхынь түлөө наашань эльгээһэндэ гомдонхой һэн ха. Хүсөө буураһан Улаан армиин үлэгдэлнүүдые Волго мүрэн руу тэрэ түрижэ оруулха даа. Генерал өөрынгөө танкнуудые һандархай хотын һүүлшын гудамжануудаар дабхижа ябахые, совет сэрэгэй шуһанһаа мүрэнэй улаанаар урдан байхые харахадал гэбэ. Теэд тэрээнэй һанаан бүтэхэгүй байшоо – нэгэ мэдэн гэхэдэнь, тагнуулайнь дарга жэжэ танкынгаа шэнгэшэһэн тухай элидхэжэ байба.
Би хороо бусалангяар миһэд гэбэб. Тиихэл һэнш! Тэрээхэн үедэ таба һүрэдэгтэй нэгэ шамбай хальмаг байхаа яагаа гээшэб гэжэ гэнтэ ехэ халаглабаб. Манштейн эгээл буудаха газарта байгаа ха юм! Нуурай тээ тэрээхэн хойто эрьедэ хороод, боро хараан соохонуур тэрээниие хараадаа абыш. Манай ород таба һүрэдэг энээхэн 300-500 метр зайһаа байтагай нэгэ модо газарта онохол. Немец юугээр тулгаха һэм? Танкын пушкээр гү? Теэд тэрэнь түрүүшэр һөөргэ дүтэ наашашье тудахагүйл – тэрээндэ мэргэлхэ хэрэгтэй. Харин мэргэлхын түлөө нэгэ сагаалсаһаа шагтагалдаха ёһотой ха юм. Теэд энэ зайдуу тала газарта нюдэнэй торолдохо юуншье үгы. Түрүүшын воронко соо хороод лэ, харатан дайсаниие хяара буудыш!
- Дайлалдажа байнагши?
Би залд гээ һэм. Владимир Каруев, энэ адар томо, абарга хүсэтэй дурбэт хүн, уйтаханаар энеэбхилэн, намайе шэртэжэ байгаа һэн.
- Эндэ байхадаа би баһал һанаандаа буудадагби. Манай Тулын таба һүрэдэгөөр… Би алдахагүй һэм даа…
Халаг даа, нэгэл буушан байгаа һаа… Теэд үгыл һэмнэй даа, хуул дайнда ябашанхай. Тала хооһоршонхой…
Этэгээд Манштейн аяар тэрэ баруугаар тойрожо, зуун модоной орондо үшөө тэды шэнээн тухай зайтай газар гэнжэдээ мушхатараа горитойхоноор һаатаа. Сталинградай урда талаһаа добтолон орохын орондо тэрэл баруун тээһээ добтолхы шугамаар буутар манай сэрэг дошоо бэлэдхэжэ, бэеэ заһажа үрдиһэн. Ханата нуурай үнэхөөр хана болон Манштейнэй сэрэг тиигэжэ һаатуулаагүй һаа, Сталинград хото яалдахаш юм һэм, гансал тэнгэри мэдэхэ. Энээгээрээ Ханата арад зонойнгоо дунда алдар суутай! Энээгээрээ Ханата Хальмаг оронойнгоо нангин газар гэлсүүлдэг! Буддын шажанай эрдэмтэ ламанар Ханатын газар дайдые бурханай газартахи нютаг гэжэ дэмы абарал буулгадаггүй байха.
Үглөөдэрынь, апрель һарын 29-дэ, хальмагуудай һайндэр эхилбэ. Хара идхалгаар бэшэ, харин хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлэй оёорһоо мүндэлһэн баярай һайндэр. Хүн зон олон түмэнөөрөө буужа, талын ногоондол долгилон эбхэрбэ. Ханатын Дунда хурулай шэрээтэ Зундру багша жабхаланта һайндэрөө баярлаһан уярһандаа нулимсаа гаргаагүйхэн нээжэ, тэрээнэй дээдэ багша болохо Доржо лама Ханатын дасанай түүхэ болон нангин номуудай удха шанар тухай богонихон номнол буулгаба.
- Ганжуур болон Данжуур нангин номууд гээшэ буддын шажанай үндэһэ һууринь юм, - гэжэ тэрэ айладхаба. – Ганжуурай зуун найман боти болбол Будда Шакьямуниин зааһан номнол юм, харин Данжуур судар тэрэ номнолые элируулжэ, тодорхойлжо үгэһэн бэшэгүүдһээ бүридэдэг. Тиихэдэ тэрээн соо удаадахи томо томо багшанарай номнол заабаринууд ородог юм. Ганжуур Данжуур хоёртоо шүтэгты! Будда бурхан, бурханай номнол болон лама багшанар – эдэ гурбан нангин һүлдэдөө шүтэгты!
Ухайш даа, иимэл хадань энэ хоёр сударые нангин гэдэг юм байна! Будда бурханай номнол заабариин дүүрэн согсолбори!
Ханатын Дунда хурулда асарһан манай үргэл Ганжуурай 103 ботиһоо, Данжуурай 213 ботиһоо бүридэһэн байгаа. Бүри Монголдо захилга хэжэ байхадаа дасан бүхэндэ тэды шэнээн ном судар заатагүй байдаг һэн тулань иимэ тоотойгор захяа бэлэйбди. Хүн бүхэн нэгэ нэгэ ном баринхай, мүргэлшэд гол мүрэнэй урасхал мэтээр хойно хойноһоо эбхэрэн ябажа, тосхоноо тойрон гороо хэбэ. Тиихэдэнь үшөө тэды шэнээн мүргэлшэд хүлеэн үлэбэ. Гороодо ябаашадые ламанар толгойлно. Тэдэнэр маани мэгзэмээ хоолой мэдүүлэн уншана, бүреэ бэшхүүр үлеэжэ, хэсэ хэнгэрэг сохижо, гоё һайхан хүгжэм гаргана. Бурханай шагнан дуулаха хүгжэмтэ абяан ногоон талын заха хизаараар таран, хүбэн сагаан үүлэдые бэлшээһэн хүхэ сэнхир тэнгэридэ тунажа байгаа бэлэй.
Кибитка (һэеы гэрээ иигэжэ нэрлэнэ, тэрэнь манайхида орходоо шобойд гэһэн оройтой) соогуураа сайлаһанай удаа концерт наада харуулба. Хаа хаанаһаа олоороо сугларһан артистнар олон тоото дуу, хатар гүйсэдхэбэ.
Хальмаг соёлой Кавказай нүлөөдэ горитойхоноор ороһониинь эли. Хүгжэмын түргэн, аянгань угаа ехээр угалзатаһан, хадын голой нэержэ байһандал дуулдана. Лезгинка – энэл хүгжэм дуун бүхэндэ дуулдана, энэл хатар бүжэг бүхэндэ харагдана. Хүбүүдэй сахилгаан түргэн эрид эгсэ хүдэлсэ, басагадай тамаржа ябаһандал аалин зөөлэхэн ябаса угаа түргэн хүгжэм доро гүйсэдхэгдэнэ. Би иигэжэл дуулааб, иигэжэл харааб. Бэтэгы намай шүүгээрээт. Энэ – ганса минии һанамжа. Теэд яабашье манай «Таёжная, озерная…» болон «Дуулим һэрюухэн һүниин тэн» бэшэл даа.
Хальмагай тала дайда имагтал өөрын эди-шэдитэй. Тэрээниие үзэсхэлэнгэй Ганса Модон гэршэлнэ. Тэрэ ниислэл Элһэтын баруун урда хайдам талын дундахана үнэхөөрөө ори гансаараа амидарна. Модоной үндэр томо гээшэнь тэнсэл тэрээгүй, ёһото талын баатар, узууртаа табан хүнэй тэбэрисэтэй бүдүүн. Хараһан лэ хүн тэрээниие эрхэбэшэ хүндэлэн һүгэдэхэ, эсэгэ тэнгэриин болон эхэ газарай агууехэ хүсэ шадалые сүм мэдэрхэ. Ганса Модон тойроод хашаалаатай, гэшүүһэ мүшэрөө үнгэ бүриин хадагаар болон залаагаар гоёнхой, талын һалхинда һамига-намига һархайжа һууна. Жэрэгэр сагаан субарганууд табхайлдажа, тэрээнэй амгалан тайбан сахина хэбэртэй.
Республикын ниислэл Элһэтэ үндэр бэшэ аад, багахан, сэбэрхэн хото. Үйлсэ гудамжануудынь үргэн, хотынхидэй ажалша бэрхэ гараар һайса ногооруулагдаһан. Хуурайшаг талын дунда хүхэрэн ногоорһон ольтирог мэтэ хойноһоо бууһан хүйтэн һалхинда хөөршөөлүүлэн эльбүүлжэ, урдаһаа үлеэһэн «астрахань» һалхинда өөгшөөлүүлэн эрхэлүүлжэ, хабарай хурса наран дор таашаан таашаан мандана.
Үзэсхэлэнтэ һайхан газарнуудынь олон байгаа бэзэ. Харин нэн түрүүшээр түбэй дасанииень дурдаха хэрэгтэй. Дүрбэ-табан гэрэй зэргэ үндэр аад, абарга томо гоё һайхан сагаан байшан. Гадаада болон дотор талань буддын шажанаа сүм дагажа бүтээгдэһэн ааб даа. Хальмагуудай омог билтаран байна даа:
- Бүгэдэ Европоор манай хурул эгээл томонь гээшэ!
Зүбтэйл гээшэ ха. Тэрэ бурханай гэр үнэхөөрөө зүрхэ сэдьхэл баясуулна, ухаан бодол гүйлгэнэ. Гэбэшье Санкт-Петербургда 1920-д оноор Агван Доржиевай гранит шулуу хахалжа бариһан баһал томо дасан бии юмэл гэжэ урдаһаан тулгаха гээд, эхэ һайхан оронһоо аяар холуур халишаһан хальмаг нүхэдэйнгөө һанаа тэбшэжэ, амаа баряа бэлэйб. Гэлтэй хари, нютагайнгаа суу ехэтэ хүбүүн Агван Доржиев тухайгаа эндэ үгэ хэлээгүйдэ болохогүй байна.
Бүхэли арад зоной хуби заяа шиидхэһэн хүнүүд олон түмэнэй дунда одо мүшэндэл яларан толорон байдаг. Тэдээнэй нэгэн – Агван Доржиев мүн. Хориин Асагад һууринда 1853 ондо малшадай бүлэдэ түрэһэн, хара багаһаа хубарагаар дасанда үгтэһэн байгаа. Үшөө залуу ябахадаа Һаса аяншалжа, Далай ламын ордон руу нюусаар шургажа ороһон. Олон жэлэй туршада буддын шажанай философи шунахайран шудалһан, дээдэ шатын зиндаада хүртэһэн гэжэ мэдээжэ. Гол шухалань гэхэдэ, Ород гүрэнэй харьяата зонһоо Агван Доржиев анха түрүүшынхиеэ 13-дугаар Далай ламын багша болоһон, Түбэдэй Правительствын түшэмэл боложо шадаһан юм. Тэрэ үедэ ажаябуулгань Түбэд ороной түлөөдэ сүм зорюулагданхай, арга шадалаараа бүхэдэлхэйн политикада хабаадалсажа ябаа бэлэй.
1898 ондо 13-дугаар Далай ламын түлөөлэгшэд Санкт-Петербург анха түрүүшынхиеэ хүрэжэ ерээ һэн. Тэрэ үедэ Англи Түбэд орониие дайлажа, тиихэдэ хүршэ Хитад Будда барханай нангин газар уһа буляахаяа дугташажа байгаа. Далай ламын зарлигаар Агван Доржиев Ород гүрэнтэй дайсадые тулаха сэрэгэй туһа эриһэн хэлсээ баталха зорилготой һэн. Дээдэ шатын филосов, эрдэм ехэтэй лама, һэргэлэн һүбэлгэн Агван Доржиев тэрэ орёо асуудал сүм шиидхэжэ шадаһан бэлэй. Доржиевэй орёо нарин дипломатиин ашаар Ородой сагаан хаан Түбэдые дайшалхы зэбсэгээр хангаха тухайгаа мэдүүлээ һэн. Үшөө тиихэдэ сэрэгэй инструкторнуудые Донской сэрэгэй хальмаг офицернүүд сооһоо Агван Доржиевта өөрөө шэлэхыень дурадхаһан байгаа. Тиигэжэ Доржиев Хальмаг гараһан ушартай. Энэ болбол Түбэдэй түлөөлэгшэдэй Ородой Хальмаг ерэһэн анха түрүүшын алхам бэлэй.
Баруун Монголһоо гараһан ойрад болон дүрбэдүүд хальмаг арадай гол шухала угууд болодог. Волга мүрэн дээрэ 200 гаран жэлэй туршада мандажа байһан Алтан Арадай (Золотая орда) бутаран һандархада тэрээнэй ехэнхи арад зон һууһан газараа орхижо ошоогүй, Ородой урдуурхи тала дайдаар үлэһэн байгаа. Тиихэдээшье хальмагууд Эхэ нютагаа мартаагүй, Монгол руугаа нүүхэ тухайгаа хододоо бодожо ябадаг юм һэн бэзэ. Нютагаа бусаха гэжэ хэды дахин түхеэрһэн байха. Нэгэтэ 17-дохи зуунай үеэр тэдэ уул нютаг руугаа зорижо гараһан. Теэд Дундада Азиин газар дайдаар гаража ябатараа киргизүүдтэ дайлуулжа, шадал тэнхээтэй залуу эрэшүүлынь хёморгондо абтаад, нютаг бүхэнөөрнь шуһа һайжаруулхын түлөө тараагдаһан. Дундада зуун жэлнүүдэй хаяа хадхажа һууһан арадуудай дундахи найдабаригүй харилсаан, аймшаг ехэтэй холын харгы зам хальмагуудай зүрхэ мохоодог һааб даа. Харин 1771 ондо Убаши хаанай Зүүн гарайнгаа газар уһан тээшэ зөөхэ тухай зарлиг буулгахада Ородой захиргаан албата зоноо алдаха һэн гү, шалгалта хиналтаа шангадхаһан байгаа. Тиигэжэ Хальмагай дасан дугангууд ородой нюдэн доро орожо, лама багшанар хатуу хиналта доро ябадаг болоод, буддын санаартан хамтадхамал томо хурал хуража, мүн түрүү зоноо засаг түрэ руу дэбжүүлжэ шадахаяа болиһон байгаа. Энээнһээ боложо хальмаг зон хуу баран хамта, эб нэгэн бэшэ, үзэл бодолоороо арбайһан гарай хургад мэтэ али болохоор хайша хайшаа таранхай – иимэ һандархай задагай үе сагта Агван Доржиев арад зоной амиды бурхан боложо ерээ һэн. Тэрээнэй нэн түрүүшын зорилго – хальмагуудай бутархай шажан мүргэл хамтадхаха, улаан болон шара малгайтаниие нэгэ шэгтэй мүргэлтэй болгохо гэһэн бэлэй. Тиигэжэ тэрэ Ханатын дасанай (Дунда хурулай) шэрээтэ боложо һууһан, тэндэ буддын шажанай һургуули нээһэн байха юм.
Социалис революциин удаа хальмаг санаартанай буряад-монголшуудай лама багшанар мэтээр улаан засагта эсэргүү бодоходо Агван Доржиев 1918 ондо Бутыркын түрмэдэ хаалгаһан. Тэндэ гурбан һарын туршада хара зоболон үзэжэ һуухадаа буддын шажанай болон Ленинэй марксизмын үзэл суртаал шухала шухала асуудалнуудаараа нэгэ адли байһые ойлгожо шадаһан. Буряад хүбүүнэй сэсэниинь гэхэдэ, Будда бурханай номнол, Маркс болон Ленинэй коммунис номнол хоёрые нэгэдхэн буйлуулжа шадаһан, тиигэжэ түрмэһөө табигдаад, Хальмаг руу эльгээгдэһэн байгаа. Тэндэ буддын шажан номой ёһоор байгуулхын түлөө тон ехэ ажаябуулга хэһэн, һүбэлгэн бэрхэ хальмаг ламанарые Түбэд орон руу олоорнь эльгээжэ, эрдэм мэдэсыень дээшэлүүлһэн, тиигэжэ хальмаг санаартан Энэдхэгэй хаанай хүбүүн Сиддхарта Гаутамын номнол (хэрбээ буряадуудай жэнхэни сангын шэглэл шэлээ гээшэ һаа) даган абаһан түүхэтэй. Харин тэрээнэй урда, бүри 20-хи зуунай эхеэр, Санкт-Петербургда, агууехэ Пушкинэй мунхаг доройд Дантестэй буудалсаһан Хара голой ойрохоно, Агван Доржиев гранит улаан шулуугаар томо дасан барюулһан байгаа. Би тэрэ дасан нэгэтэ ороо һэм. Нютагайнгаа хүбүүн Агванда һүгэдэхын ехээр һүгэдэһэн, шүтэхын ехээр шүтэһэн, сагаан нимгэн сэдьхэлэйнгээ урдан хайлахаа һанатар, улаан уян зүрхэнэйнгөө зогсон байхаяа һанатар уяран, уяран, баяр баясхалан хүргэһэн бэлэйб…
Агван Доржиев 1937 ондо тэрэ тоонто нютагтаа яһаа хаяхаяа Буряад ороноо бусахадаа хардалга гүрдэлгын хамалган хюдалганда дайрагдаад, НКВД-н түрмэдэ түрүүшын лэ хайра гамгүй хатуу шанга мүргэлгэһөө ехээр гэмтэжэ, түрмын лазарет соо 1938 оной январь һарада 85 наһандаа аминһаа хахасаа бэлэй.
Буддын шажанай философиин доктор, Далай ламын багша, Түбэдэй Правительствын гэшүүн, бүхэдэлхэйн хэмжээнэй агууехэ дипломат, түрэл Буряад болон ахадүү Хальмаг оронуудтаа буддын шажантаниие нэгэ мүргэлтэй, нэгэ шүтэлгэтэй, эб нэгэн болгожо шадаһан Буряад арадай бэлиг ехэтэй хүбүүн Агван Доржиевта – хэтын хэтэдэ алдар соло!
Мүнөө үе сагта халмагуудай бурхан шажандаа шүтэжэ, дахажа ерэһэн залуу зонойнгоо дунда улам саашань дэлгэрүүлхын тула шэнэ шэнэ дасангуудые һэргээн бодхоожо байһаниинь ехэтэ һайшаалтай. Сэдьхэл зүрхэнэйнгөө уян һайхан уряалаар Ганжуур болон Данжуур сударые ахадүү Хальмаг һайхан орондоо үргэн барижа, үеын үе хүрэтэрөө буянһаа ехэ буянда хүртэлсэһэн бидэ нүхэд бүгэдэ буряад арадтайгаа, илангаяа уншагша таанартаяа, хубаалдан тараажа байнабди. Яба хүртэгты!
Весна Калмыкии
Поистине неисповедимы пути Господни! Если раньше эта истина была у меня только на слуху, то потом пришлось в этом убедиться самому, лично. И вот каким образом.
Зимой я оказался с друзьями Нурхасымом Валиевым и Баиром Будаевым в Улан-Баторе. Дела были нехитрые, простые житейские — показать нашему гостю из Казахстана братскую Монголию и решить несколько вопросов по делам коммерции. И тут наш гость с тюрских равнин слышит по телефону просьбу своего друга калмыка Владимира Максимовича Каруева — найти в Монголии буддийские каноны Ганжур и Данжур для нового храма в Калмыкии. Желание гостя для всех — святой закон, и мы отправились в центральный дацан, или, как называют его сами монголы, Гандан хид, где, по нашим соображениям, должны храниться указанные святые писания. Я с детства знал об этих книгах, но, как всякий мирянин, имел весьма смутное представление, в чем именно заключена их святость. Потому с удвоенным интересом взялся помочь другу казаху и бодро зашагал к Гандану, усиленно вдыхая на подъеме к нему морозный воздух, щедро приправленный горьким дымом из труб множества юрт.
В Гандане выяснилось, что святые писания имеются в каждом уважающем себя дацане, но только не для продажи, а для своих святых нужд, и можно приобрести их разве что в магазинах, торгующих буддийскими атрибутами. Недалеко от центральных ворот дацана расположилось множество подобных точек, и я уверенно двинулся к самой крупной из них. Продавщица средних лет развела руками:
— У нас только сокращенные варианты, и то не все тома. — И, увидев на наших лицах большое огорчение, робко добавила: — Такие книги обычно заказывают в Китае.
— А мы можем заказать их через вас?
— Можете. Только надо будет долго ждать.
— ?
— Месяц-другой.
Калмыкия ждала свой заказ будущей весной, в апреле-мае, тогда как на дворе еще стоял декабрь. Мы заключили договор с магазином о поставке нужного товара в Улан-Батор и внесли предоплату.
Отошли лютые морозы, зацвела веселая весна. Ганжур уже поступил, а второго канона, Данжура, всё еще не было. Мы забили тревогу. Наконец и его доставили в Монголию. Выяснилось, что последнего не было и в Китае, и предприимчивые китайцы заказали его в Тибете. Вывозить каноны в Бурятию помогли наши монгольские друзья, особенное усердие в этом проявила красавица Мааг Урантогос. На российской границе возникла проблема: оказывается, въезжая в Монголию, мы должны были сообщить о своем предприятии на таможне, оформить декларацию на будущий товар. А теперь за свою оплошность нам предстояло платить по 4 евро за каждый лишний килограмм груза. Сотен тысяч рублей на оплату у нас не было. Мы оказались в безвыходном положении. Но для Бога, как известно, нет тупиковых положений. Сотрудники таможни, то ли услышав Создателя, то ли просто по чистоте души своей, сами предложили выход — выехать обратно и попросить въезжающих в Россию взять книги весом по 50 кг. Каноны весят вместе 450 кг. Мы так и сделали. Никто и не подумал отказаться — каждый понимал, насколько это благое дело. Так книги были без проблем доставлены в Улан-Удэ. Оформление груза на самолет тоже оказалось весьма дорогим, пришлось загрузить тома на грузовой самолет в Иркутске. В московском Домодедово нас ожидал микроавтобус заказчика, и мы к шести часам вечера того же дня, загрузив коробки с книгами, выехали в Калмыкию. Поездка до места назначения — 1200 км — заняла всю долгую ночь.
Трасса Москва—Волгоград—Астрахань — четырехполосный ровный асфальт, прямиком идущий в южные области страны вплоть до Кавказа и Крыма. Машина мчалась на большой скорости. Мелькали города и села, реки и озера, бесконечно тянулась степь ровной гладкой зеленью вплоть до горизонта. В некоторых местах вспыхивали алым пламенем красные тюльпаны, радуя глаз, уставший от однообразия пейзажа. Край тюльпанов! Но быстро заканчиваются райские островки, и снова ни гор, ни сопок, ни деревьев, ни кустика. В такой местности я оказался впервые. Есть степи и у нас в Бурятии, и в Монголии, но они всегда окаймлены горными цепями, высокими хребтами, и такой горнолесостепной ландшафт создает неописуемые красоты. А здесь глазу было не за что зацепиться — одна ровная плоская равнина, уходящая на горизонты некрутыми увалами. Такая картина, согласитесь, навевает тоску. Но только не на калмыка. Он, как сказал поэт, истинный «друг степей».
— Горы давят, а лес душит, — сказал назавтра утром встретивший нас на развилке дорог инициатор всего этого предприятия Владимир Максимович. — Без этой бескрайней степи я не могу. Здесь раздолье и полное чувство свободы.
— А мне нужны не только степи, но и величественные горы, дремучая тайга и, конечно, наше бурятское море — Байгал далай, Байкал! — с пафосом воскликнул я.
В такт движениям перегруженной «Нивы» Владимир кивал головой:
— Да, каждому свое. Где родился, там и пригодился.
Большое поселение Дербет расположено на трассе в 93 километрах южнее Волгограда. Мы завернули налево, выехали на степную пыльную дорогу. В 20 верстах находится село Ханата, в переводе Стенная («хана» — стена, «та» — суффикс, указывающий на принадлежность), где и построен новый дацан, по-калмыцки — хурул. На двух «Нивах» мы заехали в его широкий двор. Из небольшого дугана быстрым шагом навстречу вышел молодой монах и встретил нас с распростертыми руками. Это был новоиспеченный настоятель Дунд Хурула (так называется новый дацан) Зундру багши. Радости его не было предела.
Мы его хорошо понимали. Исполнилась его заветная мечта — и не только его одного.
В 1931 году ханатинский Дунд Хурул, основателем которого является Бааза багша, был разрушен безбожниками-коммунистами. Настоятель хурула Бааза багша совершил пешее паломничество в Лхасу, на верблюдах привез Ганжур в Ханату, а впоследствии был репрессирован. Предвидя красный террор, ламы упаковали буддийские каноны в огромный котел, рассчитанный на варку целого быка, закрыли огромной крышкой и где-то здесь, неподалеку, зарыли в землю, да спрятали так, что для потомков это место осталось тайной за семью печатями. Внуки и правнуки живших в то время решили восстановить Дунд Хурул, да еще и открыть в нем учебное заведение, как и было в тридцатые годы прошлого столетия, на что получили благословение от нашего хамбо-ламы Дамбы Аюшеева.
С самого начала нашествия фашистской Германии на нашу Родину поднялся на защиту своей страны не только весь советский народ, но и вся природа — неимоверная летняя жара, долгая слякотная осень и лютые зимние морозы напрочь сковали врагов. Так же было и в 1812 году, когда Наполеон погубил «непобедимую» французскую армию в сугробах России. Аналогичное случилось и здесь осенью 1942 года. Когда армия Манштейна, переброшенная с Кавказского региона в помощь генералу Паульсу, штурмующему непокорный Сталинград, не смогла нанести прямой удар с юга по городу на Волге, естественной преградой встало на их пути озеро Ханата, разлившееся тогда на десятки километров на восток…
Я стоял на небольшой возвышенности на южной стороне легендарного озера. Одноименное село Ханата находится на противоположной стороне. Перед глазами мелькали картины прошлого. Генерал Манштейн остановился на единственном в степи невысоком бугорке для проведения обычной разведки. Вот он появляется из верхнего люка хваленой «Пантеры», спускается с нее, резким, лающим голосом отдает приказ отправиться прощупать проходы. Немцы тогда передвигались по нашей территории на машинах и танках исключительно колоннами, не скрываясь, — они еще не были биты, не ведали страха. Вырвался вперед легкий танк в поисках брода. А генерал сел за походный столик, приготовленный на скорую руку адъютантами, и поднял рюмку шнапса за победу великого рейха. Старый вояка был недоволен, что Верховный лишил его возможности одержать победу на Кавказе, застолбить райские места проживания на побережье Черного моря, отправив на помощь этому прохвосту Паульсу, который никак не может занять какой-то там Сталинград. Он отшвырнет остатки обескровленной Красной армии в Волгу и вернется к завоеванию Кавказа. Генерал уже видел свои танки на последних улицах разрушенного города, ужас в глазах красноармейцев, красные от крови воды реки этой азиатской страны. Мечты, а точнее, сладкие грезы подуставшего от легких побед генерала вдруг рассеялись как дым, когда слух его уловил обрывки поспешного доклада начальника разведки: танк, посланный на разведку, утонул в непроходимых болотах…
Я злорадно усмехнулся. Так тебе! Подумал: жаль, не нашлось в тот момент хотя бы одного крепкого калмыка с винтовкой. Манштейн находился на расстоянии верного выстрела. Скройся на северном берегу озера, возьми на мушку генерала перед сумерками! Русская трехлинейка и на километр поразит цель, не то что на 300—500 метров! Чем бы достал немец — залпом из башенных орудий? С первого выстрела артиллерия даже близко не попадет — ему нужна пристрелка, а она привязывается к каким-либо ориентирам. Их нет в голой степи. Скройся в первой воронке и бей гадов!
— Воюешь?
Я вздрогнул. Владимир Каруев, дурбэт по роду, крупный сильный человек в расцвете сил, смотрел на меня с грустной улыбкой, слегка прищурив глаза.
— Я тоже стреляю, когда нахожусь здесь… Всё стреляю и стреляю. Во-он с того берега. Из нашей тульской винтовки… Я б не промахнулся…
Истинно жаль, что тогда не оказалось ни одного стрелка — все сражались на войне, степь была пустынной…
Тогда Манштейну ничего не осталось, как податься на запад, двинуться обходными путями, наматывая на гусеницы лишние сотни километров. Не промедли Манштейн на Ханате, что было бы со Сталинградом? Это известно только Богу. Но ясно, что, пока кружили танковые подразделения Манштейна, войска Красной армии укрепили позиции на западном берегу Волги, успели сосредоточиться на узеньком плацдарме. Именно этим славен Ханата! Вот почему земля эта священна. Недаром ученые буддийские монахи отвели эти края под дом Божий на земле.
Ойраты и дурбэты, что составляют костяк калмыцкого народа, являются выходцами из Западной Монголии. Когда пала Золотая Орда (Алтан Арад) на Волге, основное население его, кроме арабов, персов и т. д., не оставило насиженные места в южных степях России. Но калмыки всё время думали о своей исторической родине и хранили в сердце потаенную мечту — вернуться когда-нибудь в Джунгарию. Несколько раз собирались в дорогу. Однако политическая нестабильность Cредневековья и слишком большие расстояния до Монголии заставляли откладывать поход до лучших времен. И всё же однажды, в XVII веке, калмыки снялись всем народом и двинулись в путь через земли Средней Азии. Легкая добыча никого равнодушным не оставляет, и киргизы не стали исключением. Они наголову разбили войско калмыков, многих захватили в плен, и дюжих мужчин расселили по аулам для… улучшения крови своего народа.
…На следующий день, 29 апреля, был праздник — не навязанный извне какой-либо доминирующей силой, а настоящий, неподдельный, исходящий из глубин души каждого. Народу было как травы в степи — люди шли волнами, исполненные чувства небесной благодати. Мероприятие открыл настоятель Дунд Хурула Зундру багша, а на темы истории хурула и значении священных книг выступил его учитель Доржи багша.
— Священные книги Ганжур и Данжур есть каноны буддизма, — сказал он. — Первые сто восемь томов — это восемьдесять четыре тысячи учений Будды Шакьямуни, а Данжур есть комментарии к ним и учения других просвященных учителей. Всё это — святыни нашей религии. Почитайте Три святыни — Будду, Его Учения и Учения лам, и вы будете благославенны!
Ах вот в чем святость этих книг! Полное собрание учений самого Будды!
Наше подношение-подарок Ханатинскому Дунд Хурулу состоял из 103 томов Ганжура и 213 томов Данжура. Остальные тома в хуруле уже имелись. Каждый человек нес по одной книге, почти столько же народу осталось ждать своей очереди. Верующие совершили священный обход села. Шевствие было грандиозным — и своими масштабами, и своим величественным торжеством. Во главе шли ламы, читая молитвы за благоденствие всего сущего и живого. Звуки божественной музыки, извлекаемые ими из труб и барабанов, распространялись до самых отдаленных краев зеленой степи и утопали в белоснежных облаках на синем небе. Положив книги на место, люди получали от лам благословение и отходили с посветлевшими лицами.
После чаепития в кибитках (так называют юрты, которые, в отличие наших, имеют более заостренную макушку) начался концерт. Артисты, певцы и танцоры приехали из разных районов и столицы степной республики.
В искусстве калмыков налицо влияние кавказской культуры. Музыка быстрая, переливчатая, будто разливается бурный горный поток. Лезгинка — вот что слышится в каждой песне и видится в оживленных танцах. Молненосные резкие движения кавалеров, кружащихся орлами вокруг своих голубок — плавно двигающихся красавиц — под пулеметные очереди быстрой и резкой музыки. Вот такими я услышал песни, такими увидел танцы. Не судите меня. Это всего лишь мое субъективное мнение. Но это не бурятская «Таежная, озерная, степная» или «Дуулим һэрюухэн һүниин тэн»!
Калмыцкие степи по-своему богаты чудесами. Например, Одинокое Дерево. Оно действительно одиноко растет посреди бескрайней степи, на юго-западе от Элисты. Дерево по размерам огромно — это такой степной великанище, что только впятером мы смогли обхватить руками его ствол. Каждый увидевший его невольно подумает о величии матери-земли и неба-отца. Священное дерево обнесено забором, украшено разноцветными хадаками, развевающимися на ветру. Вокруг него установлены величественные ступы.
Столица Элиста, что в переводе означает «Песчаная», представляет собой небольшой компактный и чистый город с невысокими зданиями. Улицы широкие, словно проспекты, заботливыми руками горожан произведено масштабное озеленение города. Он словно зеленый оазис среди засушливых степей, где постоянно гуляют южные, «астраханские», как говорят местные, ветра. Есть и несколько достопримечательностей. Первое и, думается, главное место уделено центральному дацану, вернее, хурулу страны. Это огромное величественное белое здание редкой красоты, выдержанное в стиле буддийских храмов, со всей соответствующей атрибутикой как снаружи, так и внутри. Калмыки с гордостью констатируют:
— Это самый большой хурул во всей Европе!
Так оно, видимо, и есть. Дом Бога на земле действительно впечатляет. Правда, имеется альтернатива — в Санкт-Петербурге, недалеко от знаменитой Черной речки, возвышается трехэтажный дацан, построенный из красного колотого гранита Агваном Доржиевым в 20-е годы прошлого века. Кстати, нельзя не упомянуть о деятельности нашего знаменитого земляка, его роли в становлении буддийского духовенства в Калмыкии.
Есть личности, способные изменить судьбы целых народов. Одним из таких был наш земляк Агван Доржиев. Рожденный в селе Ацагат в 1853 году, Агван с малых лет был отдан в монастырь на учебу. Будучи молодым человеком, тайно проник в Лхасу, резиденцию Далай ламы, много лет провел там в учении, достиг больших высот знаний и существенного влияния при дворе Далай ламы 13-го, вошел в состав правительства Тибета. Это был первый и единственный случай, когда российский подданный выражал интересы тибетского народа на международном уровне.
В 1898 году в Санкт-Петербурге впервые появились представители Далай ламы с целью заключения договора между двумя государствами о военной помощи России Тибету. Тогда на Тибет ополчилась Англия, Китай тоже норовил расширить свои владения за счет святых земель Будды. Могучий и толерантный русский царь обещал не только помочь оружием, но и прислать военных инструкторов. Агвану Доржиеву было разрешено начать переговоры с калмыцкими офицерами Войска Донского. Это был первый исторический визит тибетских эмиссаров к российским калмыкам, который изменил не только судьбу самого Доржиева, но и веронаправленность калмыков, так как со времен призыва калмыцкого хана Убаши в 1771 году об организации исхода подданных в Китай, то есть в Монгольскую империю, царское ведомство обратило усиленное внимание на свои южные степи. Калмыцкая церковь целиком и полностью перешла под контроль русской администрации, духовенство лишилось возможности собирать свои съезды, выдвигать из своей среды духовных лидеров. Калмыцкая вера, как и сам народ, была полностью разрознена и лишена права на самоопределение. Именно в такой сложный исторический период братского народа в Калмыкии появляется Агван Доржиев, который ставит своей целью консолидацию духовных сил калмыков.
Социалистическая революция сильно осложнила и без того плачевную ситуацию в духовной жизни мирян. Калмыцкие ламы, так же как и в Бурятии, выступили против новой власти. В 1918 году Агван Доржиев был арестован и в течение трех месяцев испытывал на себе ужасы Бутырской тюрьмы. Но вера в Бога спасла его. Помните из Библии: «Если вера твоя хотя бы с гречичное зерно, то если скажешь горе: встань и перейди туда, то гора и перейдет туда». Что наполняло светлую одухотворенную душу Доржиева? Естественно, Вера, Надежда и Любовь. Без этого триединства красоты нет целостной, самодостаточной личности, невозможны и покорения сияющих вершин.
Гений Агвана Доржиева в том, что он смог увидеть тождество учений марксизма-ленинизма и учений Будды, связать их в единое целое в вероучениях калмыцкой, да и бурятской веры. Он издал новое положение о деятельности и быте священнослужителей, приспособив их к требованиям метода управления новым государством страны Советов — демократического централизма. Выбравшись из казематов, он выехал в Калмыкию и начал перестраивать веру под новые веяния молодого государства. Способных лам во множестве отправлял в Лхасу — говоря современным языком, за повышением квалификации. Был настоятелем ханатинского дацана — Дунд Хурула. Годы активной деятельности принесли свои плоды. Калмыки выбрали путь индийского принца Сиддхарты Гаутамы (а буряты, как известно, — традиционную буддийскую сангху), монахи консолидировались в вере, и народные массы, объединившиеся духовно, вздохнули свободно. В 1937 году Агван Доржиев вернулся в Бурятию, в свое тоонто, доживать свои дни. Но попал под «недремлющее око» НКВД и в ноябре того же года был арестован. Пожилой человек не выдержал допроса с пристрастием и с подорванным здоровьем попал в лазарет, где и скончался в январе 1938 года на 85-м году жизни. Таков был конец святого подвижника, посвятившего жизнь всему живому на земле.
Героическому сыну бурятского народа, доктору буддийской философии, учителю Далай ламы, члену правительства Тибета и выдающемуся дипломату мирового уровня Агвану Доржиеву, сумевшему вывести на новый, современный уровень духовенство братской Калмыки и родной Бурятии, — слава!
То, что калмыки сегодня крепки в вере и восстанавливают попранные святыни — дацаны, хурулы, — наполняет сердце непреходящей радостью. Мы рады еще и тому, что смогли преподнести Калмыкии святые каноны буддизма Ганжур и Данжур и получили вечное благословение — благодать Всевышнего. Которой и делимся со всем народом нашей Бурятии, особенно с вами, дорогие читатели! Да будьте все вовек благословенны!