Западня

Тузакъ

 

                                      Ана жылыуларындан сабийлей
                                      айырылгъан эгечлериме —
                                      Фатиматха бла Халиматха айтама

 

I

Танг аласында жер бир аман титиреди да, тёгерекни къара туман басып, дуния жарыгъы арталлы да ёчюлюп къалгъанча, хар зат да — жаны болгъан, болмагъан да жерни жети къатысына батып кетгенча кёрюндю. Кавказ тауланы алай тынгысыз къалтырагъанларын жангыз бир адам таурухда айтып да эшитмегенди. «Я, уллу Аллах, мындан аманынгдан да сен сакъла!» — деп, кёл этдирген жокъ. Таулача кючлю, тёзюмлю халкъны бюгюнча абызырап а ким кёргёнди— хар ким кеси башы къайгъылыды. Баям, ол себепден болур эди Фаризатны киши жокъламагъаны да. Тёшегинден танг къарангысы бла туруп малына къарай, дагъыда арбазыны тизгинин жыяргъа, огун жарып от тиргизирге кюреше айланыучу Фаризат, элден Нальчикге тигелегенли эки кюн бола эди. Къыйын кюнюне асырап тургъан жаучугъун бла бишлакъчыгъын мирзеуге алышып келейим деп кетгенди. Эки къызчыкъны — онекижыллыкъ Зубайны бла жетижыллыкъ Лизаны анасыны жанындан къысха жууугъу Хауагъа аманат этап кетгенди.

Фаризатны бла Хауаны бет сыфатлары, ол угъай эсенг— ёсюмлери, атламлары да бирге аламат ушайдыла. Ала бир жерге сюелселе — эгизледиле деп къоярыкъса. Энди, туугъанлы да ол тийреде ёсгенле, къайсы Фаризат, къайсы Хауа болгьанын билебиз. Биринчи кере кёрген адам а аланы бир бирден хазна айырсын. Фаризатны сол къулагъында сыргъачыгьы барды — анасындан алай туугъанды. Аны ючюн тюйюл эсе, алы сыргъала жюрютюп киши кёрмегенди. Алтын, кюмюш тапмазча жерден а чыкъмагъанды,—атасы Токаш туугъанлы да мал, мюлк жюрютген адам болгъанды.

Хауада да барды бир «эн» — ким да эс бурурча. Аны баш эринини тюз орта кезинде къара тамгъачыкъ аз эсленеди. Ол жаягъында болмагъанына жарсыйды ансы, тенглерини чамларын эсине да алмайды. «Э къыз,— деучюдюле бир бирле, —бетинге къарасам, ол къара тамгъачыгъын тырнап кетерлигим келеди». Хауа уа, кишиге сёз къайтармай, аз ышарып къоюучуду.

Бюгюн а Хауа жаланда кеси башы къайгъылыды. Чам, лакъырда да унутулгъанды элде. Бу алабалыкъ иш анга Фаризатны сабийлерин да унутдургъанды. Ол чечек аллыкъ къызчыкъла да, кюн иги кётюрюлгенден сора да, тёшеклеринден къопмагъандыла. Эки уубет киши Фаризатны юйюню къадауун бузуп, ичине кирип, эки къызчыкъдан сора анда киши болмагъанын кёргенден сора, нек эсе да эшиклени жангыдан къаты этип къойгъандыла. Башха арбазлагъа уа кезиу-кезиу кирип, дауурларын тохтатмайдыла. Хауа эрини суратын чыгъарып кёргюзтдю. Алай офицер жаш — алаша бойлу, къара шинли, токъ адам — Хауа аны нек эсе да эбизеге ушатды,—суратны къолуна алый, хурттак-хурттак этап жерге быргъады да, бурунлары баппуш жухуча аз ёрге къанкъайып тургъан балчыкъ жугъу чурукълары бла малтады. Андан сора хыны-хыны атлап алайдан кетди. Хауа уа энишге тобукъланды  да, жылы жилямукълары сууукъ жерге тама, суратны бир затчыгъын къоймай ал ботасыны этегине жыйды…

Хауаны эри Жабрайыл бу тау элде кёзге кёрюннген жаш эди. Билими терен тюйюл эсе да, тюкенни ишин а айыпсыз жюрютгенди. Былай, бир-бирде къабынып къалгъан къылыкъчыгъы бар эди ансы, намыссыз адам болмагъанды. Киеу нёгерге барса да хуржунуна кишиден артха къалып узалмагъанды; чалгъыда, отунда да этимсизге саналмагъанды. Уллубурун, жукъажаякъ, ёсюмлю жаш эди Жабрайыл. Жырларгъа, тепсерге да сюйген. Баям, Хауа анга ол ырысхыны кёбюрек жюрютгени ючюн алданнган болур эди. Гюнахы кесини болсун, тюкеннге келген хапчукну мажалын тышыша чыгъармайды деп, кёпледен эшитгенме. Алай юсюне сюелип былай нек этесе демегенди киши да. «Анасыны къарындашы тёбен уллу къуллукъчуду»,— деучю эдиле. Андан да къоркъа болур эдиле, тейри. Алай кёпле аны тюз адам болгъанына ишексиз эдиле.

Да къалай-алай болгъан эсе да Хауа да, Жабрайыл да этген ишлерине сокъуранмагъандыла. Бир бирлерине бетинг къара болсун демегенлей жашай келгендиле, сабий жангызлай къалып къалмагъа эди деп, жаланда анга жарсыгъандан башха къайгъылары жокъ. Жамалчыкъгъа уа алты жылдан атлагъанды, анга эгеч, къарындаш къошулмагъаны атаны, ананы тынгысыз этгенлей турады. Хар зат да уллу Аллахны къолунда болгъанына уа ишексиздиле. Жабрайылны Аллах юйюне сау жыйсын. «Ахматчыкъ»,— деп, эркелетип, манга  да кёп мере конфет ашатханды.

Жангы элни халкъы Фаризатны эри Рамазанны да, Жабрайылни да урушха бир кюн ашыргъандыла. Нек эсе да Жабрайыл ол кюн окъуна артха къайтып келди. Алай танг аласы бла биягьы энишге тигелеп кетди да, андан сора сау ай туруп Ростовдан хапар билдирди. Письмосунда душманны дуниядан гунч этгинчи тынчаймазлыгъын айта эди. Болсада Хауа аны махтанчакъ болуучусун эрттеден билгени себепли, аз ышарып къойду письмода ол тизгинлени окъугъандан сора. Ичинден а: «Сенден къалгъы эди ол мынафыкъланы башлары»,— деди.

Рамазан а — сабыр, сёзюн сатмай бермеген. Алай тепсесе, жырласа да тойгъа жан салгъан адам. Бир кезиуде Хауагъа лакъырда этип тургъанды. Аны Фаризат да биледи. Рамазан Хауагъа тюбегенлей аны кёзюне аралып тохтаса, Фаризатны сууукъ тин-тери басханы да ол себепден эди, алай нек этесе деп сёз айтыргьа уа базынмагъанды. Рамазан жюрек сезимине алай байтамал хорлатып къойгъанын артдан сезсе уа, уялгъандан мангылайы терлемей къалмаучу эди. Тойда тепсесе да тюз алай терлеучю эди. Жырласа да алай. Эжиу иги этилмесе уа бютюнда. Кеси жашаууна, саулугъуна тасха тюшсе да, сёз айтыр амалы жокъду. Кёргенбиз — эжиу иги этилмесе, жырларгъа унамай тирелип тохтагъан жырчыланы. Рамазанны алай тынгылауукъ болгъанын а Фаризат жаратмайды. Кеси тири, ауузлу тиширыуду. Угьай, чекден чыгъып а бир да кёрмезсе. Сёлешсе — сёзю, ишлесе — иши, адет, къылыкъ изленнген жерде — адеп-къылыгъы болгъан адамды Фаризат. Намыс жюрюген жерден чыкъгъан, кийимлерини дарий ийислерине тенглери сукълана келген. Атасы Мусосну тутдула да думп этдиле — ишлеп ырысхы къоллу болгьанса деп,— башха даулары уа жокъ эди. Фаризатны анасы Мариям да аны ачыуундан ичи кюйюп, топуракъ юлюшюн замансыз тапды. 

 Акъылы эр кишилеге тент болгъан Фаризат, аланы ызларындан къараргъа да кюч-къарыу тапды. Алай бюгюн ол эки сабийин кёкюрегине къысар заманда онг табылмай къалды. Анга не артха, не алгъа жол болмагъанын киши билмейди. Фаризатны къычырыгъы тауланы, ташланы титиретгенине киши да эс бурмайды. Бусагъатда аны эки кёзю жукъ кёрмейдиле, акъылдан шашханча, ары бла бери барып турады; бирде кёзлери, бирде жюреги жиляй. Чачы да тозурап, ол кинода кёрюнюучю тели къатынлагьа ушап къалгьанды. Базарда сатыу эте тургъан жеринде тутуп элтип, бир юйню ичине атып, эшикге чыгъаргъа къоймай тохтагъандыла. Ол анда жангыз тюйюлдю. Эр кишиле, тиширыула да кёпдюле. Барысы да таулула. Киши билмейди быланы базардан нек къыстагъанларын.

— Мен къагъанакъ сабийлерими тау элде къоюп келгенме, къатларында жан жокъду. Ары мычымай жетерге керекме,—деди Фаризат, бирде чанына-башына узала, бирде солдатны кёзюне жалыныулу къарай, —Ма, нартюхнго, жауну, бишлакъны да ал... Тилейме, жаланда башыма эркин эт... Солдат сёз айтмай башын ары бла бери булгъап къойду. Алай Фаризатны орус тилде алай ариу сёлешгенине уа эс бурду. «Къайда ишлейсе?» — деп соргъаны да аны ючюн эди.

— Колхозчума мен. Эрим да колхозчу эди.

— Бусагъатда уа къайдады эринг?

— Урущда! — деди Фаризат, кёзлерини жилямукъларын сюрте, энди солдат анга болушуругъуна ишексиз бола... Ол кезиуде сыппабоюн солдат кёк кёзлерин ёрге буруп, иги кесекге тынгылагъанлай турду. Ай таланнган, Фаризат къан-къазауат этгенликге, мында ол къадар адамдан бир жангызы ауузундан сёз чыгъармады.

— Сени эринг бандитди,— деди солдат, тюз ол сюелген формасында. — Сиз барыгъыз да бандитлесиз.

— Оу, кюнюм, бу не айтады? — деди, алайда бюгюнлю мюйюшге къысылып тургъан, жашауу келген тиширыу.

— Жангылып айта турады,—деди Фаризат, —бизни элден агъачха чыкъгъан юч адам бар эди да, аланы да жыйгъандыла.

— Сиз барыгъыз да бандитлесиз,— деди биягъы солдат. Ол чырдыгъа аралгъанлай, сюелген жеринде сын къатханлай турады.

— Тейри, къарайма да, бизни бери тюз боюнлу жыймагъандыла,— деди эр кишиледен бирлери.

— Бу сабий заш не айтханын-къайтханын билмей заншай турады,—деди аны къатында олтургъан акъсакъал, чортмакъбурун киши, малкъарча чалдырып.

Фаризат а бирде солдатха, бирде ол адамлагъа къарай, тамашагъа къалып сюеледи — ауузу да кенгнге ачылып.

— Сен къаллайла сёлешесе? — деди Фаризат, солдатны къатына жууукъ барып. Ол жукъ айтса ёрелешген окъуяа этерик болур эди. Алай солдат сюелген жеринден тепмей, ёрге аралгъанлай турады. —Мен эрим... Баям, Фаризат алай айтханына адамладан уялды, сёзюн андан ары бардырмай, бир кесекни баштёбен болгъанлай турду. Дагъыда белин тюзетип, таукел айтды: — Сабийлени атасы бусагъатда ата журтун къоруулай, урушда къан тёгеди, сен а мында къаукъалакъ этип айланаса, ол неге ушайды?!

— Сизни ата журтугъуз жокъду. Эринги юсюнден айтханынг да ётюрюкдю.

— Аллах арадады, бу энди озгъан этеди, — деди ол малкъарча чалындыргъан киши тиширыу сёзлени айта. — Бери не хыйсапдан келтиргенлерин да ангылатмагъанлай, бу сары киштик да юсюбюзге ёре сюелип, жюрегибизни жаргъанлай не заманнга дери турлукъду, бу баштакъ юйню жипи ийисине тынгылатханлай? Угъай тейри, алай а жарамаз. Къарт тышына чыгъып тебиреди. Алай эшикни ачханлай бир офицер бла бетден бетге тюбешип къалды. Офицер, нек эсе да, анга жол къойду. Баям, кеси керегине баргъан сунса керек. Тейри, акъсакъал не батырчыкъ болургъа кюрешди эсе да, солдатчыкъ ызындан жетип имбашына къатылгъанлай, артха сёз айтмай къайтды.

Ол офицер жесирле болгъан жерге киргенден сора, кёп да мычымай ары дагъыда алтауланны келтирдиле. Ариу кийиннген субай тиширыу а бир жашчыкъны къолундан тутуп. Баям, жашчыкъгъа беш-алты жыл бола болур эди. Ол анасына асыры къысылгъандан, андан тартып да айыраллыкъ тюйюлсе. Тиширыу кеси омакъ кийиннгенликге жашчыкъ тизгинсизди. Алай айтханлыгъыбызгьа ол аны жашчыгъы тюйюл эсе да киши билмейди. Тиширыу ёхтемди, жесирде тургъан адамлагъа да, офицерге, солдатха да бийикден къарагъанын уллу, гитче да сезеди: «Сиз — ким, мен — ким!» — деген магъанада сюеледи, бирде ёрге, бирде терезеден тышына къарай. Жашчыкъны уа бети кетипди, жукъа эринчиклерини къалтырагъанлары эсленип турады. Юсюнде эски мор тончугъу, жагъасыны желкесине жетген жери да жылтырып, башында чырпа бёркю, сол къулагъы да энишге салынып, аякъларында гён чарыкъчыкълары. Кёксюл ышымларына бла кюмюш тилчиклери энишге салынып тургъан ышым бауларына уа киши шарайып табарыкъ тюйюлдю.

Была элде жашагъанлары даулашсызды. Алай узун бойлу, сыйдамбет, алтын къулакъ сыргъалары бла жюзюгю да сыфатына тамам келишген тиширыу, тизгинин Нальчик шахарда жашагъанладан кем къалып жыймагъанды. Баям, эл аллында айланнган адамны къатыны болур. Кеси билимли, къуллугъу да болгъан адам эсе уа?!

— Бизни бери не хыйсапдан келтиргенсиз? — деди, ол тиширыу офицерни эсин кесине буруп, сабыр ауаз бла. — Мен быллай былхымсызлыкълагъа юйренмегенме.

Тиширыу алай айтханда Фаризатха да жан кирди. Ол да анга къошулур  муратда ауузун эки-юч кере ачды. Алай офицер: 

— Быллай ишни биз да биринчи кере этебиз,— дёди да, Фаризатны сёзю тамагъында къалды.

— Мени сени не этгенинг бла ишим жокъду,— деди омакъ тиширыу. — Мында сени кибикле бла даулаша турургъа заманым жокъду, юйюме кетме къой. Мен депутатма...

Офицер аз ышарды, сора айтды:

— Энди сен элинги бир заманда да кёрлюк тюйюлсе... Жолдаш солдат, бу уубет тиширыуну ким болгъанын сени терк ангылат:

— Сен депутат угъай — бандитсе! —деди солдат таукел ауаз бла, алгъынча, сюелген жеринден аз да тепчимей.

Болсада, омакъ тиширыу  ол алай айтханлай алгъа эки-юч атлам этди да, сол къол аязы бла солдатны жаягъына урду. Ол сары киштикни жаягъы шибля таууш этди.

Алайда халкъ абызырады. Фаризат окъуна адамланы къалынына кирирге кюрешди. Солдат эс жыйды да, автоматын имбашындан къолуна алып, быргъысын омакъ тиширыугъа бурду. Ол офицер керохун къабындан чыгъарып, жерлеп, тёгерегине сакъ къарап сюеледи. Сёз айтханны, жеринден тепгенни мычымай урлугъун ангылатды офицер.

— Амма! — деп, жашчыкъ къолундан келгени чакълы къычыргъанында уа, офицер керохун къолундан ычхындырып иерге аздан къалды.

Тиширыу жашчыкъны башын кесине къысды. Солдат а автоматын анга  бургъанлай турады.

 — Жолдаш майор, бу тиширыуну эшикге чыгъарып илишаннга салыргъа эркин эт,— деди солдат. — Быланы боюнларын кесип къойсакъ да къамарыкъ тюйюлдюле!

— Сабыр бол. Аны оноуун этерге заман табарбыз, Атын, тукъумун бил,— деди майор солдатха.

— Мен Мухамматланы Мухамматны къызы Забидама!—деди омакъ тиширыу, солдат анга жукъ соргъунчу окъуна. — Сиз кесигизни бу къансызлагъа басынчакълатып турургъа бетигизге уялмаймысыз?!—деди дагъыда ол, юйде болгъан таулу эр кишилени кёзлерине кезиу-кезиу къарай.

Аны ёз тилинде сёлешгени майорну бек къозутду да эринлерин чайнай келип:

— Ауузунгу къыс, къахме! — деп къычыргъанында, шытылары Забиданы бетине окъуна чачылдыла.

Ол заманда биягъы жашчыкъ жюрексинип жиляды. Алайда адамла сабийни алай таралгъанын, майор Забиданы намысьша ушамагъан сёзлени айтханын кётюралмадыла, баям — бары да бирден ёрге турдула. Аланы алай эггенлерин кёргенде солдат да, майор да асыры къоркъгьандан, жанлары тамакъларына тыгъылгъанча болдула.

Забида солдатны автоматыны быргьысындан тутду да, бир жанына бурду. Ол заманда солдат аягъы бла Забиданы тобугъуна урду. Тиширыу бир аман сынсыды алайда. Къолунда саууту болса солдатны арсарсыз урлукъ эди. Солдат аягъы бла Забиданы дагъыда сермеди. Алай бу жол ол анасын угъай, баласын урду... Олсагъат окъуна къара кесеу болду да къалды жарлы бала.

Аны алай кёргенде, ол малкъарча чалып сёлешген киши, узакъдан керилип, уллу къара къолу бла солдатны жухуна урду да, болгъанын къанга бояды да къойду.

Майор аны аякъларын тутдуруп урду кероху бла. Алайда адамланы къычырыкълары керох тауушну тунчукъдурдула. Малкъарлы киши энишге чёкдю, алай чабырларыны ичи къызыл къандан толгъанда да, ынчхагъан а этмеди.

Солдат не аманлыкъдан да артха турлукъ болмаз эди, баям, майор аны аллы таба секирип тыймаса.

Бир кесекден жашчыкъ да жилягъанын тохтатды, Забида да, аман сагъатлы бола, ёрге кючден бла бутдан кётюрюлдю. Хар ким бири-бири кёзлерине къарайдыла. Сёлешген а жокъду. Ол юйню ичинде адамла болгъанлары сезилген окъуна этмейди асыры шошдан.

Майор башына бир кесек акъыл жыйса керек, андагъыланы барысы да кёрюр жерге атлап, айтды:

— Айып этмегиз, женгиллик этдик. Бюгюн бизге къол кётюргенни ормай-сормай ёлтюрюп къояргъа, эркинлигибиз барды. Бусагъатда барыгъызны да къырып къойгъанлыкъгъа, бизге киши жукъ айтырыкъ тюйюлдю. Дагъыда Къызыл Аскерни солдатлары аллай бетсизлик этерге юйренмегендиле. Бюгюнден башлап, сизни халкъыгъыз уллу къыйынлыкъгъа тюшеди...

Адамла сагъайдыла. Барысы да майорну кёзюне аралып тохтадыла. Ол жаралы болгъан малкъарлыны уа бети чыммакъ болуп, эси ауаргъа жетишип тургъанын ким да ангыларыкъ эди. Аны алайлыгъын майор да сезди. Ол, бетини къанларын сюртюрге кюреше тургъан оолдатха:

— Тышына чыкъ да, бизге врач кереклисин билдир,— деди.

Ол сёз айтмай къууулуп кетди да, юч адамны алып келди. Ала малкъарлыны чабырларын тешдиле, ышымларын бичакъ бла туурап бир жанына быргъадыла, сора жараларын байладыла да алдыла да кетдиле...

— Малкъар миллетден болгъан инсанланы барысын да Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюрге деп оноу этилгенди, — деп, майор сёзюн андан ары бардырады. — Буйрукъну толтурмазгъа эркин тюйюлбюз.

— Оу анам, мен жарлы, мени сабийлерим!— деп, Фаризат жиляп башлады. —Мени къызчыкъларым элде кеслери жангыз къалгъандыла. Алагъа бармай амалым жокъду.

Алайда башхаланы уа тиллери тутулуп къалды. Жаны болмагъан адамгъа ушайдыла. Забида окъуна тилсиз болуп къалгъанды.

 — Бир жары да барлыкъ тюйюлсе, эгечим,— деди майор.— Сабийлеринге ингирде вокзалда тюбериксе. Бир жангыз тау элде, бир жангыз адам къаллыкъ тюйюлдю.

— Сен жомакъ айтаса,— деди Забида.

— Мен айтхан жомакъ угъай — керти хапарды,— деди майор. — Къыйынлыкълагъа тёзерге тюшерикди.

— Къызыл Аскерни бизге не дерти барды?—деди Фаризат. — Тутдугъуз да кечеден тангнга Саутуну, Чегетни, Глашланы халкъларын къырдыгъыз. Бюгюн а сау халкъгъа кёчгюнчюлюк сынатасыз. Нек тынгылайсыз, жамауат!

Елген ёлю болуп тургъан адамла Фаризатны къычыргъанын эшитген окъуна этмедиле.

— Ол сен айтхан эллени адамларын Совет властны душманлары къыргъандыла, — деди майор. — Болмагъан кирни Къызыл Аскерге жагъаргъа эркин тюйюлсе!

— Аланы сизникиле къыргъанлары кибик боюнугъуз бууулгъу эди, — деди, юйню бир мюйюшюнде мугурчук болуп тургъан, жашауу келген тишишыу сёз не затны юсюнден баргъанын ангылагъандан сора. — Эки эгечим да, аланы сегиз сабийлери да, къайын аталары, къайын аналары да Сауутуда ёлтюрюлгендиле. Ёллюклерин а отда кюйдюргендиле, гитлерден туугъан гитлерле.

— Бу адам не айтады? — деп сорду майор.

Ол тиширыу айтханны къошмай-къоратмай ангылатды Фаризат.

— Ма, кёрдюгюз да,— деди майор,— бу къарангы адам окъуна билип турады, сизни халкъыгъызны гитлерчиле къыргъанларын.

— Ол алай Къызыл Аскерни бла гитлерчилени башхалыкълары жокъду деген магъанада айтады,— деди Фаризат.

—  «Эрим урушдады» — деп махтаннган здинг биягъында,—сора сени эринг да фашистди,— деди майор. — Айтдырмай къоймай эсегиз, сау халкъ сизни кибиклени хаталарындан кёчюрюледи. Кёремисиз, Къызыл Аскерни солдатларын гитлерчилеге тенг этгенигизни. Ол сёзлени менден башха адам эшитсе, былайда барыгъызны да къырып кетерик эди... 

Жесирле ол сёзлени эшитгенден сора жукъ айтмай, тынгылагъанлай турдула. Бир кесекден Забида сёлешди:

— Жолдаш майор, халкъны барын да бир кепге къуяргъа жараймыды?

— Ангыламадым? 

— Терсни, тюзню нек айырмайсыз? Мен бир уллу элни комиссарыма. Къабарты-Малкъарны Верховный Советине депутатма. Эрим, эки къарындашым урушда, атам Мухаммат акъланы къолларындан жоюлгъанды. Сора бизни бандитлеге тенг этип туугъан жеримден нек кёчюресе?!

— Сорчу былайдагъылагъа бандитме деп жангыз бири айтса,— деди майор.

— Мени сабийлерими аталары да урушдады,— деди Фаризат.

— Мени къарындашларым да урушдадыла.

— Мени уа атам да, къарындашларым да, баш ием да урушдадыла.

— Да аурунг, бусагъатда урушда адамы болмагъан юйюр бармыды?

Ол сёзлени эшитгенден сора Забида жукъ айтмады. Майора, кёзлери чиракъ барып, иги кесекге дери сагьыш этгенлей турду.

— Ой анам, мен жарлы, сабийлерим къарар адамлары болмай къуругъан элде атылып къалгъандыла! — деп, биягъы Фаризат къайгъыдан къырып башлады.

— Къой харип, быллай бир таралма, мели сабийлерим, къарт анам да элдедиле, — деп, Забида бу жол Фаризатха жапсарыу сёз айтды. — Энди элде аланы кеслери жангыз атып кетмезликлерине ийнан.

— Юйюмде ырысхым а! Башхасын къой — алтыным-кюмюшюм а! Кимле не боллукъдула алагъа?! Рамазанны кийимлери уа? Башха малым, мюлкюм а! Угъай, жюрегим кюйюп барады. Мен итле ашарыкъ, нек чыкъгъан эдим бу жол юйюмден. Аман жерде жоюлгъан мен болгъу эдим — бу къыйынлыкъланы кёргенден эсе.

— Къыйынды бусагъатда санга кёл этдирир сёз тапхан,— деди, ол жашауу келген тиширыу, сауутучу. — Алай жюрегинге бир кесек салкъынлыкъ алырынгы тилейме, жаным. Уллу Аллахны буйругъундан киши да къутуллукъ тюйюлдю.

— Халкъгъа бирден аллай къыйынлыкъ сынатыргъа амаллары жокъду, — деди акъсакъал таулу. — Сау халкъны кёчюрген деген не сёздю? Бу къантулукъну бизден излегени башхады.

— Угъай, бюгюн сабийлеге тюбемесем кесими ёлтюрмей къоярыкъ тюйюлме...

Алайда болгъан адамланы барысы да юйлеринде къартларын, къарыусузларын къоюп чыкъгъанларын ангылатыргъа кюрешдиле. Алай жарлы Фаризат жюрегине бир тюрлю таукеллик алалмайды. Юйю къуругъанын ангылайды, баям.

 

II

Жангы эл бийик тауланы къоюнларында орналгъанды. Анга Жангы эл деп не хыйсапдан айтханлары белгисизди. Аны айтханыбыз, бу тау ауузда мындан алгъа хазна эл ишленмегенди. Кесини бек эрттеден жюрюй келген адети, тёреси. Бери иги затха юйренирге кёпле жюрюп болгъандыла. Былай, юлгюге тутуп айтханда, къууанчха, бушуугъа да сау эл жыйылгъан мында болмаса кёргенмисиз? Айтыргъа башласакъ; бу элден чыкьгъан жырчыла, тойчула сау халкъны атын— Арисейге, Гюржюге, Эрменнге, Дагъыстаннга окъуна айтдыргъандыла.

Тейри, жашауну келе келиую ол затла бла байламлы болур ансы, бушууу болгъан биреуню къууанчын мутхуз этерге амалы жокьду: «Къууанч бла бушуу туугъан къарындашладыла. Экиси да уллу Аллахны буйругъу бла келген ишледиле. Бизге къарамагъыз, тоюгъузну этигиз»— деп, ыразылыкъ берип къойгъан тёреди туугъанлы да.

Бушууу болгъан ёлген адамыны жик дууасында боза биширип а бу элде болмаса киши кёрмегенди. «Сиз бусурман диннге кечирек къайтхансыз да, алгъыннгы къылыкъларыгъызны бюгюн да къоялмайсыз»,— деп, чам да этиучюдюле жангы элчилеге. Алай акъсакъалла, тап сюзюлген тары бозадан тартып, токъ уууртлары къызарып тынгылаучудула эфендилени къуран окъугъанларына, зикир айтханларына.

Тарых ызы жюз жылла бла келе келген элде адам адамны уруп ёлтюрмегенди. Къарыусузгъа болушмакълыкъ а бек намыслы ишге саналгъанды. Къызыллагъа, акълагъа да кокаланмагъандыла бу элни адамлары. Душманнга, досха да: «Сен — сен эсенг, мен — менме!» — деп сюелгендиле. Ол ёхтемлик бир бирлени эшиклерин жапхан эсе да, элни халкъыны кишилигини юсюнден хапар а бюгюн-бюгече да айтылгъанлай турады. Тойлада ол элден келген адамланы тёрге ётдюредиле.

Алай бир жыл мында эр кишилени жерге къаратхан бир иш болгъанды: къой къыркъыуда эр кишилени тиширыула хорлагъандыла. «Ой, Советский власть тиширыулагъа баш эркинлик бергенли, ала хар жерде да алда барадыла» — деп, ол фатыуаны жаяр ючюн этилген ишди ол ансы, тиширыула хатлама хорлар эдиле эр кишилени», — деп кёл ашагъанла да бардыла. Болсада халкъгъа туура затны кертилигине сылтау излемеклик — бетлик тюйюлдю...

Энди уа адети, тёреси да, тарых ызы да къара топуракъ бла къатыш болдула,— адамы, жери да тюп болдула ариу таулу элни. Кечеден тангнга чыпчыкъла окъуна учуп кетгендиле бу тийреден. Жаланда къара къаргъаладыла тёгерекни сакълагъан. Аланы ачы къычырыкьлары аркъа жиклени къалтыратадыла. Бирде чалы, хуна башлагъа къонуп тёгерекни марайдыла, — мыллык ийис къайсы жанындан чыгъады деп. Бирде кеслерини къанат тауушларындан элгенип, кёкге учадыла. Дагъыда бир кесекден артха къайтып, чалы, хуна башлагъа къонадыла. Аман ёлет къырлыкъла, колхоз ыстауатлада да топпа-толудула.

Бу хапарланы манга таулула кёчюрюлгенден сора, къыралны оноуу бла бир ауукъ заманнга дери Кавказда къалгъан адамла хапар айтхандыла.

...Алгъын ыстауатлагъа чабыучу бёрюле окъуна кёрюнмейдиле ол тийреде. Къара къаргъала кёргюзтедиле алыкъа мында жашау илишанла болгъанларын. Угъай, итле да, юрюп къыйналмай эселе да, кеслерини юйлерини босагъаларына жатып, башларын да жерге салып, тохтамай сынсыгъанлай турадыла. Халжарлада къойланы макъыргъанлары, тууарланы ёкюргенлери ташланы, тауланы жилятадыла. Къая къызы алагъа къошулуп асыры къычыргъандан, ауазын анга соргъаны, оргъаны болмай, киндик къанлары тёгюлген жерлерин, ырысхыларын къоюп кетген адамлагъа эшитдирирге кюрешгеннге ушайды. Бирде ол таууш алагъа чамланнган этгенча да кёрюнеди.

Не сейир, тауукъладыла бир тюрлю къайгъыны сезмеген. Кими бурунларын жерден айырмай энди баш къарата келген кырдыкга аман кюн келтиредиле, бирлери арбазда ары-бери атлай жырлайдыла. Жер да, тау да сарын этген сагъатда аланы жарсымагъанларына сары парий чамланды, баям. Ол жатхан жеринден ёрге кётюрюлдю да, тауукъланы ызларындан къуууп, букъуларын бардырды, бир-экисини тюклери кёкге-кёкге окъуна учдула — таулу ана жастыкъ тышланы къагъыучу замандача...

 

*      *      *

Жангы элни адамларын элтген машинала алыкъа Нальчикге  жетмегендиле,— жолдадыла. Жюреклерине таукеллик алыргъа кюрешгенле да бардыла. Алай жилягъан, сытылгъан тауушла Черек сууну тауушундан эсе узакъгъа эшитиледиле. Сабийлени хазна къалмай барысы да, машинагъа миннгенлерине асыры къууаннгандан, аналарыны жилягъанларын хазна эслерине окъуна алмайдыла. Машинада Хауаны жашчыгъы Жамалды анасы бла тенг сытылгъан. Къол сыртлары бла асыры уугъандан кёзлерин къып-къызыл этгенди.

— Амма, биз къайры барабыз? — деп сорду Жамал анасына, жилягъанын тохтатып, солууун теренден алып.

Хауа аны башын сылады. Жыйрыкъ этеги бла уа бетчигини жилямукъ жугъуларын сюртдю.

— Атанг болгъан жерге барабыз, баям,—деди Хауа, къургъакъсыгъан эринлерин кючден къымылдата.

— Амма, алдатхан этесе?

— Балам, башынгы мени къоюнума къыс да, жукълагьан эт.

— Жукъларгъа сюймейме... Амма, Зубайлары уа бизни бла нек келмейдиле? Ы-ы-ы?

Хауа тёгерекге алай къайгъылы хал алып къарады — ариу, уллу талгъыр кёзлери чыгъып кетерге жетдиле. Ол не къычыралмайды, не сёлешалмайды — тили тутулуп къалгъанды. Къатында олтуруп келген тиширыуну боюнуна, башына узалады. Ол а Хауаны шашхан этген сунуп, асыры къоркъгъандан къычырыкъдан къырды. Алайда эр кишиле, тиширыула да Хауаны къолундан, аягъындан тутуп тыяргъа кюрешдиле. Ол къайгъыны ангылагъан шофёр, машинаны тохтатды да, боюнун созуп башында адамлагъа огъурсуз бет алып къарады. Олсагъатчыкъда Хауа машинадан секирип тюшдю. Сора артха айланып аямай чабып башлады.

— Жашчыкъ, ол адамладан айырылма, мен бусагъат Фаризатны къызчыкъларын алып жетеме! — деп къычырып айтды Хауа. — Къайда да адамладан айырылырса!

Эки-юч жаш адам машинадан секирип тюшдюле да, Хауаны ызындан къууулдула. Алай ала аны жеталмайдыла. Тиширыу жаулугъун да къолуна алып, алай къаты барады, тейри, аякълары жерге жете окъуна болмаз эдиле. Аланы алай кёргенде Хауаланы машинаны ызындан келген машиналадан бирлери тохтады да, аны шоферу да, бир солдат да Хауаны ызындан жетип тохтатдыла.

— Къайры къачып барасыз?! — деп, Хауагъа да, аны къуугъанлагъа да ушкок тиредиле. Олсагъатда алагъа бир башха машинада келген офицер да жетди чапхапын тохтатмай.

— Не болгъанды? — деп хыны сорду ол.

— Жолдаш лейтенант, бандитле къачып бара тургъанлай тутханбыз. Нек эсе да шофёр ол сёзню айтханына сокъуранды. Солууун кючден бла бутдан ала сюелген лейтенант тютюн саргъалтхан тишлери бла кесини аз къызкъылдым добар эринлерин чайнагьанлай турду. Ол тохтап тургъан машиналадагъы адамла уа аякъ юслерине болгъандыла. Уллу да, гитче да Хауалары таба кёз-къулакъ къарайдыла.

— Бизден къутулургъа умут этген бек залим адамса, гажай! — деп, лейтенант жумдуругъун Хауаны сакъал тюбюне тиреп, башын ёрге кётюрюп, кёзюне огъурсуз къарады.

— Бизде тиширыула бла алай былхымсыз сёлешген адет жокъду.— деди, Хауаны ызындан къуууп келген жашладан бирлери, лейтенантны къатына жууугъуракъ атлап. Ол орус тилде ангылашыныулу сёлешеди. — Не керекди санга?!

— Не кереклисин кёргюзтейим. Лейтенант алайда сюелген солдатны къолунда ушкокга узалды. Солдат ушкогун берирге унамады. Ол заманда лейтенант керохуна узалды. Алай шофёр жаш аны керохха узалгъан къолуну бууунундан къаты тутду да:

— Акъылынгы башынга жый! — деп хыны сёлешди.

— Алгъа адам ишни болумундан хапар алыргъа керекди,— деп, солдатчыкъ да шофёр жанлы болуп сюелди.

— Бу тиширыу эгечини сабийчиклерин элде къоюп кетгенди, — деди, биягъында лейтенантны юсюне сюелген таулу жаш Хауаны кёргюзте. — Сен былайда хар кимге тауукъ дёрденчигинги тургъузма да, сабийлеге не оноу— аны айт.

— Хар ким да машиналарыгъызгъа минигиз! Энди артха жол жокъду.

Ол деген не сёздю?! Биреуню сабийлерин къалай къоюп кетерикме къуругъан журтда? — деди Хауа. — Бир да, эки да айтматъыз. Хауа биягъы ёрге айланып тебреди.

— Бу адамны тыйыгъыз,—деди лейтенант таулу жашлагъа. Алгъынча, кеси Хауагъа къолу бла тиерге уа базынмады.

 — Хауа, сабыр бол,— деди лейтенант бла ёрелешген жаш. — Алыкъа элде адамла кёпдюле. Таудан сюрюучюле да тигелемегендиле. Барысын да бирге жыйып ашырлыкъдыла бизни ызыбыздан. Къайгъы этме. Кёрюрсе, сабийлени бизни ызыбыздан мычымай жетдирмеселе... Биз айтханны да бир эт. Кёремисе, ол къадар халкъ бизге къарап турады. Солдатланы да кесибизге чамландырмайыкъ.

— Эт алай,— деп, ол бирси жаш да сёзге къошулду. 

Шофёр да, солдат жаш да тиледиле. Солдатчыкъны кёзлеринден жилямукълары келди. Аны эринлери къалтырадыла. Алайда лейтенант солдатха чамланыргъа да бир кезледи, болсада жукъ айтмай, кетип къалды.

Хауа башын энишге ийгенлей турду, сюелгенлей, жеринден тепмей. Жюрексиннгенин а тыялмайды.

Жашла жаппа-жангыдан тиледиле. Хауа, баям, бой салды дейме, акъыртын атлай машина таба тебиреди. Эки кёзюн а жерден алмайды.

 

III

Зубай уяннганында эшиклери кенгнге ачылып тургъанын кёрдю. Ёрге кётюрюлдю да, ич кёлекчигини этеклерин эки къолу бла энишге тартды. Сора кёзлерин къолчукълары бла кезиу-кезиу уууп, жангыдан этик таба къарады. Эшик кенгнге ачылыпды, къадау да тюп тамыры бла къобарылып.

— Лиза! Лиза!

Эгешчиги уянмады. Зубай чабып арбазгъа чыкъды. Парий жатхан жеринден секирип турду да, кесин къызчыкъны юсюне атды. Олсагъат къара къаргъала да учдула болгъанны къайгъыгъа алдыра. Тауукъла уа Зубайны тёгерегине жыйылдыла. Баям, аш излей болур эдиле. Элге жангыдан жашау келгенча болду. Алай алыкъа Зубайны уа бир затдан да хапары жокъду. Къызчыкъ аш юйге кирди да, къурум жугъу къанжал табакъчыкъ бла нартюх чыгъарып, тауукълагъа чачды. Анасы итге деп этип кетген худурну келтирип, тегенеге къуйду. Алай ит аны ичерге унамады. Эки ал аягъын Зубайны кёкюрегине салды. Ол заманда парийни кёзлеринден жилямукъла келдиле.

— Санга не болгъанды? Ауругъанынгмы барды? — деп, Зубай итни башын кёкюрегине къысды. Ит а сынсыйды. Жиляйды.

Зубай эшиклерини къадауу да бузулуп, ол кенгнге ачылып тургъаны жангыдан эсине тюшдю да, юйге къайгъылы бет алый кирди.

— Лиза! Тур дейме да,— Зубай Лизаны юсюнден жууургъанын алды да, къолу бла узалып башын ары-бери къымылдата кетип, уятды.

— Не болгъанды?

— Кесим да билмейме.

— Ашарыгъым келеди.

Зубай, барып, табада бишген нартюх гыржындан бир туурам сындырды да, алып  келип Лизагъа берди.

— Айран да бер.

— Бетинги жуу да, алай аша. Быйыл школгъа барлыкъса, алай алыкъа бетинги жууаргъа юйренмегенсе,— деп, Зубай Лизагъа акъыл юйретди.

— Тюнене жуугъанма да.

— Хар кюнден да жууаргъа керексе. Билдинг да?

— Ашарыгъым келеди.

Зубай эгешчигине айран да берди. Ол а тёшекде олтургъанлай ашап башлады...

Зубай кийимчиклерин кийди да, чабып Хауалагъа барды. Аланы эшиклери да кенгнге ачылып, юйде уа киши жокъ — болгъан чач-тюк болуп.

— Жамал!— деп къычырды Зубай, Хауаланы юйню къатында уллу ташны юсюне минип. — Жамал, къайдаса?

Тёгерекде болгъан шошлукъ Зубайны шайтанлы этерге жетдирди.

— Хауа! Хау-а! — Зубай ауазы къалтырай, жилярыгъы келип къычырды. — Жамал! Адамла, къайдасыз?!

Киши да жокъ. Жаланда аны къычыргъанын эшитген тауукъла алайгъа бек терк  жыйылдыла. Ит а, биягъыча, бауурун жерге салып, жилягъанлай турады.

Зубай тёрт-беш арбазгъа кирди. Хар юйде да болгъан къатыш-къутуш. Адам а жокъ.

— Ой, амма! — деп къычырыкъдан къырды Зубай,— Ам-ма!

Лиза кийиннген да этмей чыкъды арбазгъа.

— Къайда амма? Келеми турады? —деди Лиза, хыкки кёзчюклери бла тёгерекде эгечин излей. — Къайда амма? Зубай, къайдаса?

Зубай школну къатына барды. Анда да адам жокъ.

Лиза эшикге жаланаякъ чыкъгъан эди да, баям, сууукъ болгъан болур эди, артха къайтып, эшикден кирген жерде мюйюшде уллу галошланы кийди. Ала анасыны галошлары эдиле. Лиза аякъларын жерден кючден айыра чыкъды тышына. Туугъанлы да ауруп анасын къыйнамагъанды Лиза. Жётел окъуна этмегенди. Ашдан ёпкелеген кезиуюне да киши тюбемегенди. Алай къарыусузчукъду — бутчукълары да сыппала кибик. Алай бетчиги уа токъчукъду, кёзлери къара, кирпиклери узун, бурунчугъу бир кесек узун, чачы къалын. Ол уллу къыз болса чачы табанына жетеригине аз да ишекли тюйюл эди Фаризат. Ата жууукъларын бегирек сюесе деп, Фаризат бир-бирде Лизагьа, ойнагъан кибик этип, тырманчыкъны да къыздырыучуду. Алай къызчыкъ ата жууукъларына тартдыргъанын бир кюнде да къоймагъанды. Кеси да бирден бирге тил этерге амалы жокъду. Не гитче саугъагъа да къууана билген, ёпкелеген затны эсине да келтирмеген сабий. Аш айырып да кюрешмез. Ол къылыкълары ючюн тийреде да бек сюйгендиле — уллу, гитче да.

— Зубай, амма къайда? — деп къычырды Лиза, галошларыны бурунлары бла босагъа юсюнде жатып тургъан парийни къарынына акъырын-акъырьш тие. — Зу-бай! Къайдаса?

Лизачыкъ да эследи тёгерекде шошлукъну. Билмей тургъанлай жюрекчиги къалтырады да, жиляп жиберди.

— Къайдаса, Зубай, нек келмейсе юйге?

Зубай келмеди. Лиза уа, арбазда тюз да сюелген жеринде энишге чёкдю. Дагъыда ёрге кётюрюлдю. Алай не — ары, не — бери атлаялмайды. Тузакъгъа тюшген къанатлыча адыргы болады. Тауукъла да, арлакъда башларын бирге тиреп сюелген эки ийнек да, арбазда жатып тынгылауну басып тургъан ит да, сын къатып къалгъанча кёрюнедиле Лизаны кёзюне...

Хар зат да — жаны болгъан, болмагъан да тузакъгъа тюшюп, жашаудан умут юзюп, ахыр сагъатларын саклагъанчадыла. Къызчыкъ, аны алайлыгъын ангыламай эсе да, бирде кёзчюклерин къаты къысады да, къарангы кечени теренине кетеди, бирде уа кёзлерин ачып, аланы кюн таякъларындан къоруулай, къолчугъун кёзлерине ауана эте, кёзчюклерин къырау этип къарайды тёгерекге. Биягъы Зубай а кёрюнмейди. Кёкгеми учуй кетди огъесе тузакъгъамы тюшдю? Хауа да къайда къалды келип Лизаны бир эркелетмей. Бу не ишди? Орамда адамла нек кёрюмейдиле?

Лиза эки галошун сюйрей орамгъа чыкъды. Бир кишини да кёрмеди. Сора эгечини атын айтып аямай къычырды. Зубай а бир арбаздан чыгъып, экинчисине кире, элни огъары жанына жете барады. Ол жилягъанын тохтатмайды, бирде чабады, бирде сабыр атлайды. Санлары асыры къалтырагъандан — къанаты сыннган къанатлыгъа ушайды. Ол Лизаны юйде къоюп кетгенин окъуна унутханды. Элде адам табылмаса кесин жоярыкъды къызчыкъ. Бусагъатда аны башында башха акъыл жокъду. Ким биледи, Лизаны эсине тюшюрсе, ол огъурсуз ишден кери болур эсе уа. Зубай хар атлагъаны сайын анасын эсине тюшюреди. «Аммам, аммам!» — дегенлей барады ол.

Бу халда бир зат да ангыламайды къызчыкъ. Зубай бир уллу арбазгъа кирди да, алайда юйню эшиклерин арсар бола, асыры къоркъгъандан тёгерегине ышанлап къарай, кезиу-кезиу ачады. «Юйде ким барды?» —деп да бир сёлешеди. Дагъыда ызына къайтды да, арбазда тёммекни юсюне олтуруп терен сагъышха кетди. «Ким биледи, мен тюш кёре тура эсем а,— дади ол кеси акъылында. — Алай боллукъду ансы, элни халкъы кечеден тангнга къайры къуруп къаллыкъды? Аллах, бусагъатда мени уятырынгы тилейме. Кёресе да къалай къоркъгъанымы! Мени уят да Хауалагъа барма къой. Танг атып, кюндюз болгъанлай анам да келликди базардан — Лизагъа да, манга да саугъала алып. Тилейме, уят мени...»

Ол кезиучюкде ийнек ёкюрген таууш эшитилди да, Зубай элгенди. Терк окъуна ёрге турду да, тёгерегине къарады. Ийнек дагъыда ёкюрдю. Къызчыкъ анга къууанды. Ийнек кесин бар палахладан къутхарлыгъына ийнанды. Бир кесекден барып, халжарны эшигин ачды да, анда малланы тышына чыкъмагъа къойду. Андан эки ийнек бла бир тана чыкъдыла. Бирси орунда бузоучукъла да, иничке тартып ёкюрюп тебирегенлеринде, барып аланы да эшиклерин ачып, тышына чыкъмагъа къойду. Зубай, ана бла бала бир бирге тюбегенлеринде сынагъан къууанчларын биринчи кере кёргенча: — бузоуланы аналарын эмгенлерине, ийнекле уа бузоуларын тиллери бла жалагъанларына, тамаша этип къарагъанлай турду. Бар къайгъыларын унутуп ышаргъан да бир этди, жарлы бала. Дагъыда тёгерегине къарады да, терезелери, эшиклери ачылып тургъан юйлени кёрдю. Биягъыча, адамла уа жокъ. Зубай эки кёзчюгюн жангыдан къаты къысды. Кеси кесине бир затла шыбырдады да, сора кёзлерин ачды. Бу жол да кёрмеди адам. Ышанлап къарайды да, ол таныгъан юйле, орамла, школ да аланыкъыдыла. Таула да кеси жерлеринде.

— Угъай —неда Зубай шашхан этгенди, неда тюш кёре турады. Кеси да ол акъылдады — тюш кёре тургъанын ачыкъ ангылайды. Жаппа-жангыдан эки кёзюн къысханы да аны ючюн болду.

«Тюш кёре тургъанымы кесим нек ангылай болурма? — деди Зубай, сол къолуну бармакъчыкъларын да мангылайына тиреп, сагъыш этерге кюрешип. — Аллай иш боламыды да — тюш кёре тургъанын ангылагъан? Лиза уа къайры кетди олсагъатха? Бусагъатда менден гыржын тилеген эди да. Жатып тургъан тёшегимден нек туруп кетгеними уа бирда ангыламайма. Аякъ юсюнде айланнган адам тюш кёремиди? Ма мен ийнеклени, бузоуланы тауушларын эшите турама. Ма мен къалакъ ташны юсюнде олтурама... Элни ичи бла саркъыучу тау суучукъдан сериуюн аязчыгъын окъуна сеземе. Быйыл жанкъозланы эртте чыкъгъанларына къалай бек къууаннган эдик! Бизни классны къызлары, жашлары да ол кюн не къадар жанкъоз жыйып келген эдик! «Ай, хайырсызла,—тюз да бурунлары жерден къарагъанлай жыртыргъа Аллахдан къоркъмаймысыз?» — деп, ныгъышда олтургъан къартла да бизге тырман этип. Тенглерим а къайдадыла, тюшюмде нек кёрюнмейди бирлери окъуна. Тюшюм! Мени тау башларына чыгъарчы андан бир къарайым дуниягъа. Анамы жолда келе тургъанын кёрюп къалсам а. Тилейме, эт алай...»

Зубай не бек тилей эсе да, аны киши жеринден тепдирмейди. Кёзчюклкерин къысып тургьанлай, къолчукълары бла жерни къармайды. Биягъы ташлагъа барып тиедиле къоллары...

Кёзлерин ачып къарады да бирда тюрлениген зат эслемеди.

Энди уа шайтанлы болургъа жетишди. Эки къолчугъун да бетчигине салып:«Ама-ма!» — деп, жаякъчыкълары ачыгъынчы къычырды. Анга къошулуп таулада Къая къызы да къычырды. Лиза эгечини къычыргъан тауушун эшитди да, жилягъанын бир кесек сел этип, кёз жилямукълары кир суу тамгъа этген къол сыртчыкълары бла кёзлерин сюрте: «Зубай!» — деп къычырыргъа кюрешди. Алай Лизаны ауазы арбаздан узакъгъа бармай эди. Андан сора Зубайны тауушу да чыкъмады.

Тауукъла да, ит да Лизаны тёгерегине жыйылгъандыла. Ол эгечини атын айтып терк-терк къычырды. Ол заманда да юркмедиле тауукъла. Алай бурунларын а жерден алмайдыла. Ташлы арбазда анда-мында чыгъа келген кырдыкга бир да аякъ урдурмайдыла. Лиза юйге кирди да, тёшекге бауурундан тюшюп, сытылгъанлай турду. Эшикден аны жапсарыр адам а кирмейди. Зубай табылса анасын да. жокъламазлыкъ сунады Лиза. Алгъын алай тюйюл эсе да энди ол акъылдады. «Кёкгеми учуп кетди Зубай?» Къызчыкъ ол сагъышны башына кючден бла бутдан келтирди.

Лизаны Зубайдан башхалыгъы: ол хар зат да тюшюнде бола тургъанына ишекли тюйюлдю. Алай элни адамларыны барысы да дуниядан думп болуп нек къалгъанларым а ангыламайды.

«Барысы да базаргъамы кетип къалгъан болурла? — деп да бир келди Лизаны кёлюне. — Да алай къалай болады да? Юйлерин да, ийнеклерин да къоюп базаргъа нек кетип къалгъандыла сора?!»

Алай айта келип Лиза тауланы, ташланы титиретип жиляды. Жилямукълары токъ  уууртчукъларындан энишге — басмадан тигилген кёлекчигине тамадыла. «Жиля. Аямай жиля. Жиляулукъду ишигиз,— деп, бир тиширыу ауаз Лизаны къулагъына шыбырдагъанча болду. — Жиля, балачыгъым, халкъыбызгъа къан жаугъанды. Бюгюнден башлап сиз сабийликден чыкъдыгъыз. Бусагъат Зубай да келликди, акъылыгъызны башыгъызгъа жыйыгъыз, белигизни къаты къысыгъыз, мындан ары жашауугъузну юсюнден жетген къызлача сагъыш этигиз. Эсигизде болсун, — сиз сабийликден чыкъдыгъыз...»

Лиза ёрге кётюрюлдю да, къатында киши кёрмеди. Ол аны къулагъына шыбырдагъан тиширыу алайдан думп болуп тура эди. Бек къоркъду, алай жилягъан а этмеди. Уллу Аллах аны жюрегине бир сабырлыкъ берди. Зубай а турады, биягъы жеринден тепмегенлей. Тюз да ёрге кётюрюлгенлей аууп кетерик сунады кесин. Ол себепден, эки къолчугъун да тобукъларыны юсюне салып, башчыгъын да энишге ийгенлей тынгылайды. Гитче заманчыгъындан бери да, бал бетлиге тартхан эшмечиклерин тозуратып, таран, жаягыдан эшдирмей эшикге чыкъмагъанды. Школгъа жюрюп башлагъанлы уа ол жумушну анасына жетдирмегенди. Бюгюн а чачы тозурапды, бетин да жуумагъанды. Къалын кёксюл къумачдан тигилген жыйрыкъчыгъы да угу-жугу болуп къалгъанды, нек эсе да. Баям, анасы базаргъа кетгенли юйню, малны ауараларындан къутулмагъаны ючюн жунчугъанды ол алай. Аз да аяз ургъанлай ожакъларыны къуруму да отха асылып тургъан хъазанны юсюне агъып тебирегенди. Къазанны башын ачып онг жокъду. Фаризат ожакъны аркулагъанлы кёп болмайды. Алай отун амандан тюйюл эсе, ожакъны ичин терк окъуна къурум басып тохтайды. Бу эки кюнде Зубай аны бла кюрешгенден, къысха топал къолчукълары беш жылны малчыда туруп, къошдан тюнене тигелеген къойчуну къолларына ушайдыла — сууукъ суу бла жуууп тургъанлыкъгъа, къурум жугъулары ахыры да кетип къалмайдыла.

Къызчыкъла бирле аталарына, бирле аналарына ушатадыла. Аланы ариулукълары артыкъ бек хорламай эсе да: «аман кёзден къалсынла», —деп а кёпле айтадыла. Кирсизле, тизгинлиле, ариу къылыкълыла. Тенглери тохтамай жокълагъан сабийле. Бетлери токъчукъла, къоллары добарла. Аллай сабийле ёсюмсюз болуучудула. Была уа иги ёсюмлю къызчыкъладыла. Кёзчюклери талгъырла, кирпиклери узун. Лиза тюз да тёшекден кётюрюлгенлей бет жууарыкъ къайгъыгъа хазна кирмеучюдю. Болсада бирде анасы, бирде Зубай Лизаны бетин жуудурмай а къоймагъандыла.

Да къалай-алай болду эсе да, Рамазан урушха кетгенли юйюр иги да жунчугъанлыкъгъа, халкъ арасында баш кечиндире, от тиргизе келдиле Фаризат бла къызлары. Алай бу къара палах не болуп чыкъды дуниягъа ансы?! Ол соруугъа алыкъа уллу, гитче да жауап тапмайды. 

 

IV

Жаз башыны ол кюннгю ингири бир аман къарангы эди. Баям, бир бирлерин жокълап къычырыкъдан къырып ары бла бери чапхан адамланы дауурлары мутхуз этген болур эди къудуретни жарыгъын. Кюн да, ай да, кёк да къара кийген эселе уа бюгюн?! Алай болургъа боллукъду да? Адам улуну къыйынлыгъын ала да сезмей амаллары жокъду. Ёмюрюнде намазын, оразасын кем этмеген, жаланда кеси къыйыны бла жашауну жолун сайлагъанлай келген халкъгъа быллай бир зарауатлыкъ сынатсанг— Ай да, Кёк да жилямай не этсинле?! Фаризатны бла аны сабийлерини къыйынлыкълары да тамам эди бир къыйынлыкъгъа. Аллай къыйынлыкъда таулу бири бирин къоюп къачарыкъ тюйюлдю ёлюп къалса да. Болсада аланы итле, ушококла бла сакълайдыла тёгереклерин. Солдатла — кимине ушкок къалагъын жетдире, кимине табаны бла узала. Угъай, жалгъан сёлешсек Аллах кечмез, барысы да аллайла тюйюлдюле. Жашыртын, тууратын да таулулагъа къошулуп жилягъан солдатла да бардыла. Ол жазыкъланы да жаныйдыла таматалары.

Фаризатны къычырыгъы башха ауазланы арталлы да тунчукъдуруп къойгъаннга ушайды. Ол бирде абына да жыгъыла, бирде къара-къатышлыкъда кесин адамлагъа кезиу-кезиу ура, станцияда ёрге бла энишге чабады. «Зу- бай! Лиза!» Фаризат къызларыны атларын асыры терк- терк айтып къычыргъандан, тамагъы жылтылыргъа жетгенди. Къулакъ артлары, жаякъ сюеклери да ачыйдыла энди уа. «Оха-хай! Бу тийреде Жангы элден адам бармыды?!» Фаризатны ол тилегин да киши толтурмады...

Жангы элни адамларын бек ал жанындагъы вагонлагъа келтирип жыйгъандыла. Кёз байланнгынчы окъуна аланы жерлерин тапдыргъандыла. Аны себепли вагонладан тышына чыгъып, ол къара-къатышлыкъны ортасына тюшерге киши базыямайды. Кими вагонну эшигинден, кими терезелени жеписинден тышында тамашагъа къарагъанлай турадыла. Сарнап жилягъанла, зикир айтханла да бар. Фаризат тюз да ол вагонланы къатларына келип къычырса да, къалабалыкъ дауурда аны киши эшитирик тюйюлдю. Алай ким эсе да жангы элчиле ахыр вагондадыла дегенди да, Фаризат эшалонну ал жанына хазна келмейди. Келсе да Хауа анга кесин тапдырлыкъ тюйюлдю. Таралгъаны уа сел болмайды. Жилягъанлай, сытылгъанлай турады.

— Уллу Аллах бла тилейме, тышына къарагъыз да Фаризатны сабийлеринден бир хапар алыгъыз,— деп, анда эр кишилеге кезиу-кезиу жалынады Хауа. Аны айтханын этгенле кёпдюле. Алай сабийледен хапар айтхан жокъду.

Бир заманда Хауалары болгъан вагонну къаты бла бир къауум сабийни оздурдула. Аланы эслегенлей, эр кишиледен бирлери башын эшикден тышына къаратып:

— Зубай! Лиза! —деп, аямай къычырды.

Ол ауазны Фаризат да эшитди. Алай ол эр киши ауазны къайсы жанындан чыкъгъанын ангыламай, тюз сюелген жеринде, урчукъча, тёгерек айланнганлай турду. Сора кёзлери къарангы этдиле да, къатында тургъан эр кишини билегинден тутду. Алгъа ол эр киши абызырады. Тиширыуну халин ангылагъанлай а, анга болушууну къайгъысына кирди.

— Биз къайдабыз? — деди Фаризат, айтхан сёзлерин кючден ангылата. — Биз къай-да-быз?

— Эгечим, не этесе? — деди эр киши. — Сурама бизни къайдагъыбызны.

— Муслийман эсенг, манга бир суу уртлат...

— Тохта. Жамауат! Суусабы болгъан. Ы, маржа, былайда адам ёле турады.

Эр кишини айтханын киши эшитмеди. Ол а дагъыда, дагъыда къычырды. Аны киши эшитмейди...

— Ол адам не болду? — деп сорду Фаризат, терлегенлери жаякъ жанлары бла бара, башын эр кишини кёкюрегинден бери акъыртын айыра. — Ол адам не болду?

— Не адам, эгечим?

— Мени сабийлерими алып къачып баргъан киши.

— Бир кесек сабыр бол, акъылынгы башынта жый, эгечим.

— Угъай, ол кишини ызындан жетмей амалыбыз жокъду. Зубайны да, Лизаны да къолларындан тутуп, думп болуп кетди къайры эсе да.

— Къайсы вагондасыз? Кел ары барайыкъ. Сора сабийлени да табарбыз. «Мухамматгерий! Къайдаса?» — деген ауаз эшитилгенде, Фаризатны къолтугъуна жабышып тургъан эр киши:

— Былайдама, не болгъанды? — деди.

— Нексе анда, турма, бери жеринге жыйыш.

— Бусагъат. Къайгъы этмегиз, бусагъат барама.

Алайда Фаризат бир кесек эс жыйды да, ол эр кишиден кечгинлик да тилемегенлей, андан айырылып кезиу- кезиу ёрге, энишге къууулуп башлады. «Лиза! Зубай!» Энди уа бир жерден бир умут этдирир таууш чыкъмайды. Ол эр киши ауаз а бош, алай, къулагъына эшитилген сунуп къойду.

Дагъыда бир кесекден а биягъы эр киши: «Лиза! Зубай!» деп къычырды. Бу жол а Фаризат арталлы да ишекли болмады къызларыны атларын эшитгенине.

— Мен былайдама! — деп къычырды Фаризат. Ызы бла тёгерекге къулакъ салып тынгылады. Ол ауазны къайдан чыкъгъанын ангылаялмагъанды. Энди алайда къатыш- къутушлукъ да сел болгъанды — адамла вагонлагъа жыйышхандыла. Болсада алайгъа олсагъатда келип тохтагъан автомашинала да бардыла. Солдатла адамланы юслерине сюелип, къычырыкълары эл буза, адамланы, хапчукланы да вагонлагъа мычымай жыйдыртадыла. Ол солдатланы кеслерин жюрютюу халларына къарасанг, таулула ёмюрден ахыргъа аланы аталарыны къыйынларын ашап жашагъан сунарса.

Фаризат къызларындан да, дуниядан да умут юзгенча, тёгерекге-башха  сансыз къарай сюеледи. Алайда ол кесин поезд, машина тюбюне атаргъа да угъай дерик тюйюлдю. Алай кесини эллилерин тапса, бар къыйынлыкъларын унутуп къоярыкъ суна эди. Тюзю уа: къызлары Жангы элни халкъы бла бирге болгъанларына арталлы да ишекли тюйюлдю. Фаризат, алайгъа олсагъатда келип тохтагъан машиналаны къатларына кезиу-кезиу барып, кимле болгъанларын сурады. Ала: «шыкъычылабыз», — дегенлеринде, бир кесек артха тепчип, сагъышлы сюеледи.

«Я, ахшы Аллах, бизге бу къыйынлыкъны, бу учузлукъну нек сынатдынг?» — деп кеси кесине шыбырдады. Болсада алайда хыны ауаз аны элгендирген окъуна этди.

— Бодуркъу кибик былайда нек сюелесе?! — деди, ары бла бери ашыгъышлы чабып айланнган офицер. — Бусагъатдан вагонунгу тап!

— Вагонум жокъду мени.

— Кимсе сен?

— Бодуркъума. Ауана. Ичинде жаны болмагъан ауана.

— Сен мени эриклеме. Бусагъатдан кёзлеринги чыгъарып, къолунга берирме. Бу бодуркъуну тутугъуз да, вагонладан бирине атыгъыз,— деп, ол солдатлагъа буйрукъ берди.

Аны айтханын солдатла мычымай толтурдула.

 

V

Лиза жангыдан тёшекге бауурундан тюшдю да, сытыла- сытыла кетип жукълады да къалды. Олсагъатда Лиза Зубайдан минг. кере насыплы эди: дунияда бир затдан да хапары болмай, татлы жукъугъа кирди ол. Алай жукъу арасында да жюрексиингени уа тохтамайды. Терк-терк элгеннген да этеди. Жарлы бала, юйлерини эшиги да кенге ачылыпды. Эки-юч тауукъ юйге кирдиле да, дагъыда жортханларын тохтатмай тышына чыкъдыла. Лизаны уа бир затдан да хапары жокъду. Жатады бауурундан тюшгенлей.

Зубай, харип, таралгьан ит юрген, мал ёкюрген таууш къулагьына чалынса, къууаннган да бир этеди — элде жашау арталлы да жерге батып кетмегенине ийнанып, жюрегине таукеллик алады. Бусагъатда уа, биягъыча, кёзлерин да къаты къысып, олтургъан жеринден тепчий, тынгылауну басханлай турады. Бир кесекден а, биягъыча, сангырау да, сокъур да болду. Ай да, Кюн да, Жулдузла да жокъ. Эл да, адам да жокъ. Ийнек, бузоу да ёкюрмейди энди; бир зат да сезмейди къызчыкъ. Кёзлерин ачаргъа кюрешди. Ачды, алай бу жол да бир зат кёрмеди — жаланда бир къара ауананы эслегенча болду. Бусагъатда аны уллу Аллахдан тилегени бирди: «Бу мен сынай тургъан зат тюшюм эсе — аны мен ангыларча кюч бер жаныма. Алай тюйюл эсе уа — элде ол къадар адам бюгюн къайры кетгенлерини хапарын айт».

Алай аны тилегине киши да эс бурмайды. Зубайны дунияда барын-жогъун бир адам да жокъламайды. Олтургъанлай турады сууукъ ташны юсюне. Билмей тургъанлай бу къыйынлыкъгъа нек тюшдю.

Зубайны бир къанат тауушла элгендирдиле. Къара къаргъала жыйын болуп келдиле да, ол тийреде къондула. Къычырыкълары уа Зубайны мыйысын ачытхан окъуна этдиле. Аланы тауушларындан жалкъыгъан къызчыкъ ёрге кётюрюлдю да, орам бла энишге тебиреди. Тюзюнлей барса — Хауаланы юйню къаты бла озуп, школну арбазына тигелерикди. Сол жанына бурулуп, жаяу жолчукъ бла бир кесек барса уа, — кеслерини орамларына чыгъарыкъды. Зубай тюзюнлей баргъанлай турду. Аны башы дуния жашаудан бир зат да ангыламайды, кёзлери жукъ кёрмейдиле. Эки аягъы къайры элтселе, ары баргъанлай турады. Бирде абынады, бирде жолдан бир жанына чыгъып кетип, хуна ырбынлары бла барады. Алай эте, школну арбазына жетип, алайда чыпыннга таяндырылып тургъан темир таякъны алды да, кёнделен салыннган агъачха къонгуроу орунуна тагъылып тургъан къалакъ темирни кёп кере уруп, тёгерекни къонгуроу тауушха алдырды. Мудах да, тынгысыз да кёзлерин а школну эшигинден алмайды. Ох анасыны, аны тенглери бусагъатда ол эшикден чабып-чабып тышына чыкъсала эди! Къайда аллай насып. Кюн сайын ол къадар сабий жыйылыучу школда бир жан да жокъду. «Ой, анам, мен жарлы, не ишди бу? Къартла айтып туруучу къыяма айланып, халкъ къырылып, мен кесимми къалдым саулай?! Угъай, манга быллай жашау керек тюйюлдю. Бу тюшюм угъай, тюнюм эсе, арсарсыз кесимми къутургъан суугъа атарыкъма... Тохтагъыз, Лиза уа къайдады? Мен анга тюбегенли кёп болмайды. Аныдамы тас этип къойдум? Ой, къарыусуз бала. Бу чынгыл къаяланы ичинде ажашдырыпмы къойдум сени? Къарачы, къалай бийикдиле бу къаяла! Аланы башларында кийикле жашайдыла. Ол сууукъда. Адамла уа былайда окъуна жашаялмай кетип къалгъандыла. Мени да мында къоюп. Лизаны уа келип алып кетген болурла ансы, бюгюн а бир кёргенме аны. Тюненеми, бюгюнмю? Атам сау келсин, бюгюн кёргенме. Гыржын да ашатхан эдим да. Тохта, мында— школ къатында... Бюгюн мында дерс нек болмайды? Энди эсиме тюшдю, — Лиза юйдеди. Мычымай анга барайым ансы, асыры къоркъгъандан шайтанлы бола болур. Бусагъат жетейим, балачыкъ. Къоркъмай тур. Да къоркъуп а неден къоркъурукъса, кесибизни юйюбюзде, арбазыбызда».

Зубай чапханын тохтатмай барады, ёпке солуу этип. Энди ол Лизаны юйде къоюп кетгенин эсине тюшюргенди. Алай аны башын бир огъурсуз сагъышла алгъандыла да, аягъы басханны кёзю кёрмейди. «Мени излейме деп юйден чыгъып кетип, башына бир палах этген эсе уа?» — деп, Зубай асыры къайгъыдан жюреги чыгъып кетерге жетишеди.

Алай эте, Зубай юйге чапханлай кирди. Лизаны татлы жукълап тургъанын кёргенде, солууун теренден алды да, ол жатхан ундурукъгъа олтуруп, бир кесек эс тапхынчы алайдаи турмады.

«Ахырысы-къысхасы, бу ишни юсюнден толу хапар айтырча биреу табыллыкъ болур да. Битеу халкъ элден кетип Лиза бла мен нек къалдыкъ? Эл сынагъан зарауатлыкъ — тюш тюйюлдю. Малкъар ауузунда ол бизни жууукъларыбызгъа келген кюн келген болур бу элни халкъына да. Лизаны бла мени уа тапмай къойгъандыла. Эшиклени къадауун бузгъандыла, юйге киргендиле, жууургъан тюбюнде басдырылып тургъаныбызны уа кёрмегендиле къарангыда. Андан башха бир зат да угъай».

Малкъар ауузунда болгъан мурдарлыкъ ишледен Зубайны хапары бар эди. Бир кечеге сау эллени адамларын къырып, отда кюйдюрюп, кюл этип къойгъанларын эшитгенди къызчыкъ: Глашлада, Саутуда, Чегетде кёп адамла къырылгъандыла. Ол къыйынлыкъ Жангы элге да жетгенди къызчыкъ: Глашлада, Саутуда, Чегетде кёп адамла сюзлюк иш бу журтну да сарнатханды. Сора ол къадар адамны ёллюклери къайдады? Башха жары элтип къыргьан болурла». Зубай бусагъатда аллай оюмдады. Ол хар затны юсюнден жетген «къызча оюм да, сагъыш да этеди. Анасыны сау болгъанына уа ишексизди. Нальчикде базаргъа барып, анда Жангы элден кимле болгъанларын сюрюшдюрюп айланмазлыкъларына да ийнаныпды Зубай. Алай эсе уа, эртте-кеч болсада Фаризат элге келип, къызларына жолугъурукъду...

Зубай ол сагъышладан сора къоншуларында жашагъан адамланы, школчу тенглерини да сыфатларын кёз аллына келтирди. Аланы ауазлары къулагъына эшитилгенча болду. Ызы бла кёз жашлары чыкъды да, олтуруп, тауушун бек чыгъармай аланы жиляуларын этди.

«Бир уллу элни адамларыны жиляуларын этерге жаланда Лиза бла мен къалгъанбыз, — деди Зубай, женг аллы бла кёзлерин, бетин сюрте. — Андан эсе, биз да сизни биргегизге жоюлсакъ эди уа? Угъай, биз бу къыйынлыкъны кётюраллыкъ болмакъ, баям. Башыбызны алып, бу къуругъан элден чыгъып кетейик да, ёзенледе бирлеге тюбербиз».

Кёз кёре Зубайда эслилик, тёзюмлюлюк да бекден-бек сезиле бара эдиле. Алайда элден кетерге деген акъылгъа келгенин терсге санады да, ёрге туруп, ал ботасын къысып, от жагъада от тиргизди, ызы бла табакъ-аякъны жууду. Бир кесекден а барып ийнекни сауууп келди. Зубай, атасы урушха кетгенли да эрттенликде жукъугъа хорлатып къала эсе да, ингирликде уа ол жумушну анасына хазна жетдирмеучюдю.

— Сен саусанг ийнек сютюн жашыргъан этеди, — деп, бир-бирде анасы ат башындан тырманчыкъ этгенликге, Зубай ийнекни саууп, челек бла сютню алып юйге кирсе, асыры къууаннгандан башы кёкге жетгенча болуучуду. «Аллах быланы менден къызгъанмасын», — деп, къызларына эшитдирмей айтыучуду. Рамазан да хар письмосунда Фаризатха къызларын аманат этгенлей тургъанды. «Бу аман заманда кесинге сакъ бол. Сакъларыкъ бир Аллахды. Андан сора айтырым — къызланы окъутхан эт, ишлерге юйрет. Жаным-тиним ариу къылыкълы, иш, окъуу кёллю сабий...» — деп башлаучуду Рамазан хар письмосун.

Ол алай жазса, Фаризат а кеси акъылында: «Сейирликди бу адам, — дер. —Сабийи ариу къылыкълы, иш, окъуу кёллю болурун сюймеген адам бармыды дунияда?»

Фаризат аллай заманлада эрини атын лакъырда этип эсгериучю эсе да, къызлары аталарыны атына тийишли адамла болур ючюн а, къолундан келгенни артха салгъан кезиую болмагъанды. Ол Рамазанны ыразы этер ючюн не ауур жюкню да кётюрюрге хазырлыгъын кёргюзте жашагъанын, тийре уста биледи. Бир-бирде керексизине чартлагъан къылыкъчыкълары да болуучуду. Алай аны халал жюрекли адам болгъанын эртте ангылагъан къоншула, Фаризатны «дауурчукъларын» чотха алмаучудула. Чыртдан да биреуге аман ниет тутхан тиширыу тюйюлдю ол. Тырман бла, тюрт бла кюрешгени да жокъ. Кийиз, жамычы ургьан жерге да бек алгъа табылгьанлай келгенди Фаризат. Элде къууанч болгъан жерге барса — жууукъ-тенг болмаса да, аллына ал бота салып тохтайды ансы, башхалача, столгъа олтуруп, туурадан къарап туруучуладан тюйюлдю. Къолу да хар затха да бир ариу ушайды. Азла сукъланмагъандыла анга: «Игисагъан, аллай бир къызы, не келини болур эди», — деп.

Бюгюн а Фаризат къызларындан, элинден да узакъда, тёгерегинден сууукъ жел юфкюргенлей тургъан эски вагонда башы къалтырай барады: сабийлерине, бу зарауатлыкъгъа асыры кюйгенден, жюрек тамырлары юзюлюп кетерге жетишип.

 

*      *      *

Зубай сютню къайнатды да, бир жанына салып сууумагъа къойду. Ала сютню экикюнлюгюн бишлакъ, биркюнлюгюн а айран этедиле: бюгюн айран уютур кюнлериди. Зубай акъыл этгенден анасы да жолоучулукъдан ач, суусап да болуп жетер. Айран а башала турады. Къоншуда жашагьан бир къарт къатын тюнене ингирде келип, Зубайланы айранларыны бир кесегинден къалгъанын алып кетгенди. Лиза уа не азыкъ да ашасын, столунда гоппан бла бир айран салыннганлай турмаса, унамайды.

«Чалгъычы киши кибик, бу айран бла къыргъан этесе», — деп да айтыучуду анасы. Алай, ким не айтса да, бу затны юсюнде кишиге бет этмеучюдю.

Бир заманда Лиза жукъудан уянды да, юйде шапалыкъ эте айланнган Зубайны кёрюп асыры къууаннгандан, кёзчюклери дунияны бир заманда да болмагъанча жарыкъ кёрдюле. Ол ёрге акъыртын кётюрюлдю да, секирип, эниште ийилип тургъан Зубайны аркъасына минип, эки къолу бла боюнундан къаты къучакълады. Ол заманда Зубайны кёзлери мылы болдула. Алай жилямсырагъанын эгешчигине сездирмеди. Артха узалып къол аязлары бла жаякъларына кезиу-кезиу къатылып, эркелетди. Энди ол юйлери къуругъанын Лизагъа ангылатыргъа керекди. Къалай бла, не айтып? Палахны бек уллусу андады.

— Тюш энишге, сенгирчке кибик не ишингди бу? — деди Зубай. — Сен ариу къызса. Бетинги уа жуугьанмыса?

— Угъай, жуумагъанма, ма бусагъат жууарыкъма.

— Иги къыз деп сеничалагьа айтадыла: хар кюн сайын эрттенликде бетин да жуугъан, юйде жумуш да этген къызлагъа, — деди Зубай, Лизаны башын сылай, ызы бла мангылайындан уппа эте. Зубай эгешчигин бюгюнча бир заманда да эркелетмегенди. Алай этгенине кёлю толуп, жиляргъа аздан къалды. Лиза уа алай къууанады Зубайны эркелетгенине, не жумуш айтса да чапханлай этерикди.

— Билемисе — деди Лиза, — сен кетип къалгъанса да, мен а жиляп тургъанма... сен а нек келмей эдинг да? Энтда кетсенг жилягьан этерикме.

Алайда Зубай эгешчигини кёлюне жетерча сёз тапмай, сагъышха къалды. Жаланда Лизаны кёзюне къарап, ышаргъанлай турады ансы, бир зат да айтмайды.

Лиза сорууларын тохтатхандан сора Зубай юй жумушла бла жубатыргъа кюрешди кесин: тёшеклени жыйды, анасы ишлеген чырпы сибирткини къолуна алып, юй тюпню сыйпаргъа тебирегенинде уа, Лиза ол жумушну кеси тындырыргъа сюйгенин билдиргенлиги болур эди, сибирткини къолуна алды. Ол кезиуде Зубай эшикге чыкъда да, халжаргъа барып ийнекни тышына чыгъарып, жатма тюбюнде къуудуш таба къыстады. Тюнене ингирде Хауа хастандан бичен келтирип, къуудушха салып кетген эди. Бузоуну къуудушуна да биченчик элтип салды. Ол кезиуде тийрени ийнеклери, бузоулары асыры ёкюргенден Зубайны башын тели этерге жетишдирдиле. Халжардан тышына бошланмагъан ууакъ аякълыла да кеслерин жокълатханлай турадыла. Зубайны уа бусагъатда алагъа этер мадары жокъду. Эрттенли башы сылхыр болуп не этгенин, къалгъанын билмей айланнганлыкъгъа, шёндю уа — кюндюзгю кюнде, арбаздан орамгъа чыгъаргъа окъуна къоркъады. Лизаны да, аны да бир аманлыкъчыла марлап айланнганча кёрюнюп кёзюне, юйлени чардакъларына, хуна жанла- рына узакъдан окъуна къараргъа къоркъгъан этеди. Аз шыбырт эшитсе окъуна, шайтанлы болургъа жетишеди. Насыпха, ийнекни жаякъ тауушу башха тауушланы казна эшитдирмейди.

Ит босагъаны къатыядан кетип, зехле болгъан жерде бауурланып жатады. Зубай аны къатына барды да, дунияны ариуун айтды.

— Бу халкъ къайдады? — деп сорду Зубай. — Сен кёрмей амалынг жокъду адамланы къайры кетгенлерин... нек айтмайса бир зат?!

Парий а сынсыгъанлай турады, кёзлеринден да жилямукълары келе. Аш-суу къайгъылы тюйюлдю ол. Эрттенли тегенани къатына да бармагъанды. Зубай ары аш эрттенликде окъуна къуйгъанды. Тауукъла бир-эки кере ёшюн ургъандыла ансы, тегенеде худур тюз къуюлгъан формасы бла турады.

Къызчыкъ энишге ийилди да, парийни башки, аркъасын сылады.

—  Бар да, ашагъан эт,— деди Зубай. — Былай сынсыгъанлай не заманнга дери турлукъса? Ашамасанг ачдан ёлюрсе да, биз да нёгерсиз къалырбыз. — Зубай эки къолу бла тегелени эки жанындан тутуп сюйреп келди да, итни аллына салды. Парий ол заманда да жатхан жеринден тепмеди. Баям, кесине ёлюм излегенин билдиргенлиги болур эди Зубайгъа.

Болмазын билгенден сора Зубай юйге кирди. Жюреги шор тарайды. Ашха кёлю уа бармайды. Челекден мияла аякъ бла бир суу алды да, энишге чёгюп (ёретинлей суу ичерге, аш ашаргъа жарамагъанын анасы юйретгенди), аны кёп къоймай ичип бошап, ичини кюйгенин алы бла сел этерге кюрешди. Лиза да юй тюпню сыйпап бошап, от жагъада гитче шинтикчикге олтуруп, кесеулени да ышыра, бирде къолчукъларын алгъа тутуп, аланы да жылыта олтурады.

— Битеу адамла къайдадыла? — деп сорду Лиза, бетчигин Зубай таба бура... — Нек тынгылайса? Битеу адамла къайдадыла?

—  Колхоз ишге кетгендиле.

—  Къалай?.. Сабийчикледамы? Ол къарт кишиле уа? Ол къарт ынналадамы?

— Барысы да колхоз ишге кетгендиле.

—  Биз а нек бармагъанбыз?

— Жукълап къалгъанбыз. Бизни киши уятмагъанды.

—  Сора бизни ючюн аммагъа урушурукъдула да?

—  Билмейме.

—  Сен уллу къызса, къалай билмейсе?

—  Билмейме.

Зубай эгечине: «Ауузунгу тый»,— дерге аздан къалды. Алай ол бусагъатда не да этип, Лизаны жанына тиймезге кюрешеди.

— Сен школгъа да бармагъанса бюгюн. Ма учителинг урушурукъду санга уа: Мен а хар кюнден да барып турлукъма школгъа.

—  Бюгюн солуу кюндю Лизачыкъ.

—  Сора хар ким да колхоз ишге нек кетгендиле да?

—  Школгьа жюрюгенле солуйдула. Колхозда уа солуу жокъду.

Андан сора Лиза иги кесекге дери жукъ сормай турду. Зубай а жыйгъыч тюплерин къозгъай кетди да, бир къынгырсап чёгючню табып, аны бла эшикни ичинден салыныучу къадауун жерине салыргъа кюрешди. Аны бир чюйю терк окъуна жерин тапханды, алай экинчисин а уралмай кёп кюрешди Зубай. Чёгючню къолуна жетдирип да бир сынсыгьанды жарлы бала. Болсада ол жумушну да тынгылы этип, ундурукъгъа олтурду да, башын ундурукъну къулагъына тирегенлей, терен сагъышха кетгенлей турду. Аны алай эслегенде Лиза да, соруу берирге да базынмай, Зубай таба аралгъанлай турады. Бирде ол кесин от бла булжутады. Алай эгечини халин а арталлы да жаратмайды.

—  Зубай, ауругъанмы этесе? — деди Лиза, айтхан сёзюне бир тюрлю магъана да бермей. — Сен ауругъанмы этесе?

—  Угьай,— деди Зубай, башын ундурукъ къулакъгъа салып тургъан халинде.

—  Сора нек сёлешмейсе?

—  Бош алай.

Бир заманда ат аякъ тауушла эшитилдиле. Олсагъатчыкъда къызчыкъла бири-бири кёзлерине къатып къалдыла. Солугъан окъуна этмейдиле, таланнган... Энди уа адам тауушла окъуна эшитиле башладыла. Болсада, къызла аланы не тилде сёлешгенлерин иги ангылаялмадыла: таучамы, орусчамы, огъесе башха тилдеми. Лиза секирип ёрге турду да, эшикге чыгъаргъа башлады. Алай Зубай аны билегинден тутуп артха тартды да, эшикни этип къадауун салды.

Атлыла тёртеулен боладыла. Зубай терезе кёзден жашыртын къарап кёргенди аланы. Атлыла, тёгерекге-башха ышанлап къарап, орам бла ёрге ётюп кетдиле да, бир кесекден артха къайтдыла. Бир-бир арбазлагъа къайтып, юйлеге кирип да къарайдыла. Кенге ачылып тургъан эшиклени этип, тышындан къадауларын да саладыла.

Экеулен Зубайланы арбазгъа да къайтдыла. Ит алагъа юрмеди. Кишилени бирлери ийнек табагъа эс бурду. «Ким эсе да бу малгъа кёп болмай аш салгъанды», — деп келди бирлерини кёлюне. Нёгерине уа жукъ айтмады. Юйге кирир акъылда эшик таба атлады. Аны ушкогуну быргъысын кёрдюле къызла. Алай ол тышындагъы нёгерлеринден бирлери къычырды да, Зубайланы арбаздагъыла мычымай нёгерлерини ызларындан кетдиле. Олсагъатда Зубай солууун теренден алды да, бир уллу къыйынлыкъдан къутулгъанча болду. Бу затладан Лиза ангылагъан а жокъду. Эгечини амалсыз болгъанына тамаша этип къарайды. «Элде адам болмагъанына жарсып тургьанбыз. Сора ол атлыланы келгенлерине нек къууанмадыкъ? Зубай аладан нек къоркъады?» Ол сагъышла Лизаны тынчлыкъсыз этедиле.

Бир кесекден Лиза эки жумдукукъчугъун да къаты къысды да, башчыгъын ёрге кётюрюп, эгечини кёзюне соруулу къарады. «Бир зат нек айтмайса?» — деди кеси акъылында. Ол кезиуде Зубайны кёзлеринде жилямукълары эслендиле. Аны алай кёргенде Лизаны жаны чыгъып кетерге жетишди. Ол Зубайны къатына барып сюелди да, башын кёкюрегине тиреди. Жюрексинип жиляды Зубай, Лиза да анга къошулуп жиляйды. Бир кесекден Зубай, тюкюрюгюн кючден жута, айтды:

—  Бизге аман кюн келгенди. Халкъны элден думп этгендиле. Экибиз а тузакъгъа тюшгенбиз. Андан къутулсакъ да — ёлтюрлюкдюле, къутулмасакъ да — ёллюкбюз. Алай, жаныбыз ичибизде къадар, къыйынлыкълагъа бой салмазгъа керекбиз...

Лиза жилягъанын да тохтатып, эгечини ынначыкъча сёлешгенине сейир-тамаша болуп тынгылады.

—  Зубай, жиляма,— деди Лиза, къолчугъу бла аны аркъасын сылай. — Ма кёрюрсе, бусагъат адамла юйлерине келип башламасала. Биз ол атлылагъа нек сормадыкъ Хауалары къайдадыла деп? Нек тынгылайса? Мен а сорлугъем, сен къоймадынг ансы...

Сабий кёл этдирирге кюрешгенине Зубай уялды да, жюрексиннгенин да къоюп, ал ботачыгъыны этеклери бла, кёзлерин да сюртюп, Лизаны эки уууртчугъундан эки къолу бла тутуп, сора энишгерек ийилип, кёзчюклеринден кезиу-кезиу уппа этди.

—  Сен энди уллу къыз болгъанса. Хар затны да ангыларыкъса. Ол заманда Малкъарда халкъны къыргъан хапарларын эшитгенсе да?

Лиза кёзчюклерин къыраууракъ этип, Зубайны кёзюне къарады.

—  Къалай унутханса? Хар ким да анда ёлтюрюлгенлени хапарларын айтып турдула да.

—  Мен унутмагъанма. Сора уа? — деди Лиза.

—  Ма, мен андан къоркъуп турама. Бизни элни адамларын да бюгече алый кетип, аямай къыргъан болурламы?

—  Алдауукъ. Колхоз ишге кетгендиле деген эдинг да?

—  Керти окъуна, сени алдагьан этгенме. Сени къоркъутмайым деп, ётюрюк айтханма. Бир жангыз кечеге ол къадар адамны жер жутуп къоймады эсе, билмейме.

—  Ол кишилеге нек сормадыкъ?

—  Ала бизни ёлтюрюп къоярла деп къоркъдум. Ушкокларын кёрген эдинг да?

—  Ха-ау.

—  Энди билдинг да, нек сормагъанымы?

—  Билдим.

Къызла сёзлерин тохтатдыла да, иги кесекге дери тынгылагьанлай турдула. Лизаны уа башын къоркъуу бийлегенди. «Адамла энди бери келлик тюйюл эселе, биз кесибиз жангызлай къалай жашарыкъбыз? Алайлай, бёрюле келип, ашап жетселе...»

—  Зубай, амма уа къачан келликди? Сора аны ушкоклу кишиле излеп тапмагъандыла да?

—  Амма кёп турмай келир. Жолда бирле кёрюрле деп аямай къоркъуп турама.

—  Ол а, алагъа кёрюнмей, бугъуп келсе уа.

—  Гыржын да, айран да ал да, ашагъан эт,— деди Зубай, сёзню башха жанына бурур акъылда.

—  Гыржын бюгюнюбюзге жетерикмиди?

—  Тамблагъа да жетерикди. Ма, уллу таба гыржын барды.

—  Сен а нек ашамайса?

—  Бусагъат ашарыкъма.

Зубай акъыртынчыкъ эшикге чыкъды да, зехлени къатында хунаны ауанасына тохтап, жолну ёрге, энишге да къарады. Алай малланы ачы, жалыныулу ёкюргенлери жангыдан аны башын тели этергё жетишдирдиле. «Ол атлыла нек къарамадыла маллагъа? Ач болгъандыла, жазыкъла».

Ач да, суусап да болгъандыла. Ийнеклени уа сауулур заманлары да озгъанды. Аны ангылайды Зубай. Заман тюшге жууукълашханды, кеслерини ийинеклери да терк- терк ёкюре башлагъанды, — суугъа сюрюрге керекди. Зубай аны кесин бошлап къоймаса, суугъа сюрюп барыргъа базынмайды, — ол атлыла элде эселе уа? Мынга бир мадар табар эди, къоншуланы ийнеклерине не этсин ансы. Зубай, Аллах буюргъандан озмакъ деген акъылда, зехлени ачды да, ийнекни тышына къыстады. Барып, къоншуланы мал орунларына кезиу-кезиу кирди да, къазауат этип ийнеклерин, бузоуларын, къойларын да эшикге къыстады. Асыры ашыкъгъандан бла къоркъгъандан къолчукълары, тобукъчукълары да къалтырай эдиле. Тёгерегине уа асыры сакъ къарагъандан, шайтанлы болургъа жетишеди. Артха, кеслерини арбазгъа къайтхандан сора, зехлени эталмай да бир бек къыйналды. Юйге киргенлей а эшикни къадауун салды. «Нек этесе?» — деп Лиза да сормады.

 

VI

Эл тюп болгъанлы бюгюн алтынчы кюн. Санауну Зубай бардырады. Къолуна къаламып алып, хар озгъан кюн ючюн юйкю къабыргъасына бир таякъчыкъ ызлап турады. Ол да къайдан эсине тюшгенди жарлы баланы? Ол заманны ичине атлыла элге дагъыда бир кере келип кетгепдиле. Къызчыкъла аздан къалгъандыла алагъа тюберге. Атлыланы келе тургъанларын бек алгъа Лиза эслеп, орамда бирге жокку болуп тургъан малланы ауашаларына букъгъанды да, акъыртынчыкъ сёлешип, Зубайны да алайгъа чакъыргъанды. Артда экиси да, энишге чёкгенлей, зехле тюбю бла арбазгъа ташайгъаидыла да, мычымай юйге кирип, эшикни къаты этгендиле. Отха, да суу къуюп ожакъдан тютюн чыкъмазча этгендиле, ма алай къутулгъандыла «душманларындан».

Халим былайды деп Лизагъа хапар айтмагъанлыкъгъа, Зубай асыры ауругъандан, эшикге чыкъса эки аягъын жерден кючден айырады. Къоллары, бутлары жалгъан затладан ишленнгеннге ушап къалгъандыла. Эрттенли ийнекни да сауалмагъанды: бузоуун бошлап, эмме къойгъанды ансы. Тюз да ёрге сюелгенлей башы тёгерек айланып, ауун кетерге жетишеди. Алай болса энишге чёгюп, бир кесек эс жыйып, ундурукъ къулакъгъа неда шинтикге таяна ёрге кётюрюледи да, юй жумушха жубаныргъа кюрешеди. Кече жукъламагъаны уа асыры азап чекдиргенден, — дунияда жашагъанын окъуна унутдургъанды. Жукъласа къоркъгъанын унутурукъ эди ол. Алайсыз а, хар зат да кёзюне кёрюнюп, тели болургъа жетишгенди. Уллу Аллах бир онг бермей эсе, бу барыудан барса — Зубай тёшекге тюшерикди. Ол заманда кесине да, Лизагъа да не кюн келир?

Къызла аналарындан умут юзе башлагъандыла. Ол базаргъа барып эки-юч кечеден кёп къалмагъанды. Бу жол а не къадардан бери турады юйге келмей! Кёз кёре Лиза да тозурагъанды. Арыкъчыкъ, кирличик да болгъанды. Зубайны кёзлерини мудахлыкъларына уа мени жауум къарасын. Ала сау адамны кёзлерине ушамайдыла. От жагъада олтуруп, терен сагъышха кетсе уа — жетген къызгъа ушайды. Бусагъатда ол кёбюсюнде кёзлерин къысханлай турады. Кёзлерин ачханынлай башы-кёзю тёгерек айланып башлайды. Зубай аллай къыйынлыкъны бу жолгъа дери бир кере да сынамагъанды. Аны ол халин энди уа Лиза да ангылай башлагъанды, Лиза Зубайны кёзюне кёпге дери къарап турду. Тамата эгечи кёзлерин ачмагъанына алгъа жукълап тургъан сунду. Алай аны ариу акъ мангылайчыгъын, аз узунуракъ, къыйырчыгъы уа билинирбилинмез къалакъчыкъ болгъан бурунчугъуну сыртын тер басханын а жаратмады. Юйню ичи алай жылы тюйюлдю — Зубай терлерча. Бусагъатда Зубай дунияда барынжогьун да сезмей олтурады— бир-бирде ынчхагъан тауушу теренден чыгъа. Лиза уа аны уятыргъа, «не болгъанды?» деп сорургъа да базынмай, тюзю — жукъудан уятыргъа кёзю къыймай, армау болуп турады. Ол бирде эгечи ни къатына олтурады, бирде ёрге шошчукъ турады. Жюрекчиги уа тузакъгъа тюшген къанатлыны жюрегича тыпырдайды. Эшикге чыгъып, къычырыкъдан къырыргъа да бир башлады. Ол бусагъатда кишиден да къоркъмайды. Элге келип айланнган атлыладан окъуна къоркъмайды.. Зубайгъа болушлукъ кереклисин а ишексиз ангылайды Лиза, биягъыча, эгечини къатында тобукъланды да, кесини къалтырай тургъан къолчугъу бла аны къол сыртын сылады. Зубай Лизаны алай этгенин сезмеди. Баям, кертиси бла да къалкъыгъан этген болур эди. Терлегенлери уа жаякъ жанлары бла барады. Зубай, бир-бирде, чибин къапханча элгенеди, алай уяннган а этмейди. Ол алай сескенсе Лиза бютюнда бек къоркъады.

Лиза, акъыртын барып, эшикни жепилеринден тышыша къарады. Алай жукъ эслемеди. Малла суу ичип къайтхан болур эдиле, барысы да Фаризатланы юйню къатында бирге жокку болуп сюеле эдиле. Тейри, элде бу юйден башха жерде адам жашамагъанын ала да сезген болур эдиле. Малла да къызчыкъладан болушлукъ излейдиле. Алай бусагъатда Зубай да, Лиза да кеси башлары къайгъылыдыла. Зубайны ауруу къызыуу жалкъытхан эсе да дуния къыйынлыгъындан бир зат да ангыламай, «дуния зауугъун» сынай жукълайды. Алай анга артдан келликни Лиза да, ол кеси да билмейдиле. Зубайны жукъа бетчиги жинкча къызаргъанды, чюйреликлери бек азчыкъ билиннген эринчиклери уа асыры къургъакъсыгъандан, жукъу арасында аланы къымылдатса, бир бирге жабышып тургъанлары кёрюнюп турады.

— Зубай, эшитемисе?.. Уянчы. Мен къоркъгъан этеме, — деди Лиза. — Билемисе, мен къоркъгъан этеме.

Болсада Зубай къалкъыгъан формасында тургъанлай турады. Бусагъатда дуниялыкъдан бир зат да ангыламайды. Аны ол халин кёрген Лиза уа асыры къоркъгъандан,  шайтанлы болуп къалыргьа жетишип, кьалтырай тургъан къарыусуз къолчукълары бла кёзчюклерин ууа сюеледи.

...Кюн тюшден аз аугъанды. Зубай жукълагъанлы, тейри, эки сагъатдан атлагъан болур. Алай уяныр къайгъысы уа жокъду. Бирде ийнекле кезиу-кезиу ёкюредиле, ынгырдайдыла—баям, аш излей болурла. Ала алай этселе, Лизаны жюреги бир кесек хошлукъ тапханча болады, — къоркъгъаны азмаз кетеди. Алай бусагъатда аны сабырлыкъ берлик кюч табыллыкъды дерге уа къыйынды.

Айхай да, Зубай уянып, аны бла сёлешип, от да, аш да этсе — бар  къайгъыларын унутурукъ эди. Не медет, Лиза сёлешип кюрешгенликге ол уяныргъа унамайды.

—  Зу-ба-й,... нек уянмайса?

Ол а тнвгылайды.

—  Охо, харип, бусагъатдан уянмасанг къычырыкъдан къырып жилягъан этерикме... Кёрюрсе бир, харип. Сора, ма амма келсе айтхан этерикме. «Мен къоркъуп, ол а жукълап тургъанды»,— дерикме.

Бир заманда Зубай кёзлерин къыйналып ачды да, аланы ичлери чыммакъча кёрюндю Лизагъа. Бети да бир къужурла болду Зубайны. Тили бла къургъакъсыгъан эринлерин жалады.

—  Уяндынг да? Не кёп жукъладынг? Мен а хайда къоркъуп.

Зубай эгешчигини сорууларына жауап къайтармады. Ол сёлеше туруп, биягъы кёзлерин бир къужурла этди да, ызы бла биягъы къалкъыды да къалды.

— Уян!—деп, Лиза аны билегинден тутуп, ары бла бери тартды. Зубай а тургъан халин тюрлендирмеди. Аны терлегенлери бир кесек сел болду, алай нек эсе да бурун жанчыкълары агъардыла. Сыйдам мангылайчыгъы бир кесек жыйырылгъан окъуна этгенди. Боюн тамырчыкълары да, асыры терк-терк ургъандан, атылыпмы кетедиле дерсе.

—  Зубай! — деп, Лиза бир аман ачы къычырды.

Ол заманда Зубай кёзлерин ачды. Биягъындача, чыммакъ-акъ эди аланы ичлери. Алай, баям, бир кесек эс жыйгъан болур эди, къатында энишге чёгюп тургъан Лизаны башын сылады.

— Къайгъы этме... Къоркъма, мени бир сейирлик жукъу басханды да, ариу сылхыр болургъа жетишдим, — деди Зубай. — Къоркъма. Манга болушчу, ундурукъгъа жатып, бир кесекчик солуюм.

Лиза Зубайны къолтугъуна жабышып, лаппунну юсюнден ёрге тургъузургъа кюрешди. Болсада, Зубай аркъасын къабыргъадан бери айыргъанынлай, бир жанына аууп кетерге аздан къалды. Алай, къалай эсе да уллу Аллах бир кюч-къарыу берди анга, къабыргъагъа таяна ёрге къопду да, ундурукъгъа дери кеси барды. Аны алай кёргенде Лизагъа да жан кирди. Зубай ундурукъгъа жатханлай, Лиза аякъ бла айран келтирди да, эгечине ич деп тиледи. Зубай бир жанына бурулду да, жатып тургъанлай айрандан иги кесек ичди. Андан сора анга бир кесек жан кирди. Лиза бла ушакъ да этди.

—  Отну ёчюлтюп къойма, отунла сал,— деди Зубай.— Эшикде жарылгъан отунла да бардыла. Аладан да келтир.

—  Ол биягъы атлыла келип, ожакъдан тютюн чыкъгъанын кёрселе уа?

Зубай иги кесекге дери тынгылап турду. Лизагъа билдирмезге кюрешгенликге, кёзлеринден чыкъгъан жилямукълары сабий бетчигинде ыз къоя, жастыкъгъа тамдыла.

—  Нек жиляйса? — деп, Лиза ашыгъышлы сорду сёзлени жарты-къурту айта.

—  Жилямайма,— деди Зубай, сёзю тамагъына тыгъыла, тюкюрюгюн кючден бла бутдан жута. —Жилямайма. — Зубайны кёлю алай толду, олсагъатда сарнап жилямаса,  жюреги жарылып кетеригин кеси да ангылады.

—  Мен а билмегенми сунаса сени жилягъанынгы? Ма кёзлеринг жиляй турадыла.

Зубай аямай жиляды. Кеси саулукъда кеси жиляуук этгенча. Анга Лиза да къошулду. Ол жарлы юйню ичи, къаргъышда айтылыучусуча, жиляудан толду да къалды. Къызла бир бирлери бла эришгенча жиляйдыла. Ала къычырыкъ тауушубузну бирле эшитирле деп да къоркъмайдыла: бир зат да кёзлерине кёрюнмейди. Зубай кесине бир кесек сабырлыкъ алгъанда да, Лиза жюрексиниуюн тохтаталмайды...

—  Болду, нек жиляйса? — деди Зубай, кесине сабырлыкъ ала. — Берчи ол айранны бери, бир уртлайым.

Алайда Лизагъа да жан кирди,— эгечи жумуш айтханына къууанды.

—  Ох-ох-ох! Ичим кюйюп къалады, — деди Зубай, айрандан къаннгынчы ичгенден сора. — Лиза, энди кишиден да къоркъмайыкъ биз. Мында бугъуп тургъандан не хайыр. Амма келлик болса, эндиге дери келлик эди. Мында аман бла жоюлгъандан эсе, элтсинле да, бизни да элни адамларына къошсунла. Тышына чыкъ да, аямай къычыргъан эт. Ол атлыла элде болурла, баям. Биреу болмаса, бирсу эшитир, аямай къычыр. Бизни мында болгъаныбызны билсинле... Къоркъмай къычыр. Битеу дуния эшитирча алай къаты къычыр.

Тамата эгечини айтханлары Лизаны сагъышха къойдула,— энди ол сабийчик да сагъыш этерге юйреннгенди. Лиза бирде эшин таба, бирде Зубайны кёзюне къарайды. Бурунчугъун а терк-терк тартады. Бу жол Зубай анга бар деп кёзю-башы бла билдирди. Лиза ёрге турду да, артха- артха къарай эшикге жууукълашды. Къарыусуз къолчугъу бла аны къадауундан тутханында да артха къарагъанлай турду. Биягъы Зубай бар деп кёзлери бла белги берди.

Къызчыкъ эшикни ачды. Ол къажыгъан таууш этди. Эшик хар ачылгъаны сайын да этип тургъанды аллай таууш. Алай бу жол ол таууш Зубайны элгендирди. Ол тауушну кеси ёмюрюнде биринчи кере эшитгенча болду. Лизаны тышына ийгенине мычымай сокъуранды. Ызындан къычырыргъа неда туруп, барып артха къайтарыргъа къарыуу жокъ. Лиза уа зехле къатына барып, аямай къычырыргъа кюрешеди. Алай аны тауушу, баям, орамны бир жанындан экинчи жанына окъуна эшитиле болмаз эди.

— Амма!—деп, эки-юч кере къычырды ол. Сора жиляды. Алай Лизаны жилягъан заманымда тауушу угъай, кёз жашлары чыкъдыла. «Амма!» — деп, дагъыда эки-юч кере «къычырды» къызчыкъ ёню къарыла, тамагьы бууулгъанча болуп, тауушун тышына чыгъаралмай. «Амма, Зубай ауруп турады. Ма тёшегинден къобалмайды. Терк келчи юйге...» — Лиза ол сёзлени кеси-кеси бла ушакъ этгенча айтды.

Тышында кёп туруп къайтды Лиза юйге. Зубайны къалкъып тургъаны кёрдю да, аны уятырма деп къоркъгъандан, от жагъагъа жууукъгъа салынып тургъан алаша шинтикчикге шошчукъ олтурду. Отха отунла салды. Ол сакълайды — Зубай а уянмайды. Хайда сакъла — Зубай а жукълагъанлай турады.

Эшикде къарангы болгъанлы Лизаны да башын къоркъуу алгъанды. Болсада дагъыда турду ити кесек заман. Жукъусу хорлай башлагъандан сора уа, эс этип, барып Зубайны аягъындан кирди. Башы жастыкъгъа тийгени бла жукълагъаны тенг болду. Алай Зубай Лиза тёшекге киргенинде да уянмады. Тюз да сыртындан тюшгенлей турду, кёзлерин къаты къысып. Лиза тёшекге киргинчи от жагъаны отунладан толтургъанды да, от асыры уллу жаннгандан, юйню иди алай жарыкъды — хауа чыракъла жаннган сунарса. Къызла уа ол жарыкъны, не отдан ургъан къызыулукъну сезмейдиле. Ала насыплыдыла бусагъатда… Не ач болгъанларын, не къоркъгъанларын ангыламайдыла. Алай, Зубай аллай бир заманны ичинде арталлы да къымылдамай къалай тёзе болур? Лиза тёшекге киргенли онг, сол жанына юч-тёрт кере бурулгъан болур, бир-бирде

къургъакъ жётелчик да этеди. Алай жукълагъанлай а турады. Зубай а, биягъыча, ингирде Лиза кёрген формасын тюрлендирмегенди— сыртындан тюшгенлей турады, арталлы да къымылдамагъанлай.

 

VII

Лиза уяннганында кюн иги да ёрге кётюрюлюп эди. Тейри, бюгюн залим къыздырлыкъгъа ушайды. Алай жаз башы кюн, не бек къыздырса да, хазнамыды, бир къарыш жаны. Алыкъа таула ичинде кюн жетмеген жерле бардыла. Алай Жангы эл кюнлюмдеди да, жаз, къыш да кюн бек алгьа алайгъа тиеди. Лиза уяннгандан сора кеси-кеси бла ушакъ эте, бир ауукъ заманны турду. Кюн таякъла терезё бла юйге киргенлерине да къууанды, эшикде мал ёкюрген, ит юрген тауушла эшитип да къууанды.

Болсада, сау элде Зубайдан бла кесинден сора адам болмагъанын эсине тюшюрдю да, жангыдан мудах болду. Башын жастыкъдан ёрге кётюрюп, анасы жатыучу тёшекге къарады. Алай ол алгъынча тапчыкъ жыйылгъанлай тура эди. Лиза артха — жастыкъгъа таянды да, тынгылауну ийгенлей турду. Бирде бармакълары бла Зубайны аякъларына къатылады. Аны къымылдамагъанын кёргенде, табанындан дыгъыл этди. Ол заманда да къымылдамады Зубай.

Аны тохтамай жукълап тургъаны Лизаны жанына окъуна тийди. Да сора ола аш да этмей, ийнек да саумай, жукълагъанлай нек турады да? Лизагъа уа игимиди да, бир адам бла да сёлешмегенлей, тынгылап тургъан.

— Зубай, уян!—деди Лиза, башчыгъын азчыкъ ёрге кётюрюп, жууургъанны да юсюнден бир жаныракъгъа ата. — Зубай, уянчы! Мен къоркъгъан этеме.

Ол сёзлени айтхандан сора Лизаны жюрегине кертиси бла да бир къоркъуу кирди. Эшикге чыгъар акъылда эди да, ол жумушну да этмеди. Жатды да, жууургъан бла башын жапды. Бир кесекден Зубайны аякъларын дыгъыл этди...

Жокъ эди Зубайда уяныр къайгъы. Лиза уа башын жууургъан тюбюнден чыгъармайды. Жилярыгъы келеди, жилягъан а этмейди. Бирде эринчиклерин, бирде бармакъларын чайнайды. Ала ачыгъан а этмейдиле. Ол затха — къапхан жери ачымагъанына, Лизачыкъ кеси да сейир этеди. Не бек къоркъа эсе да бусагъатда ол туруп, юсюне да, эки аягъына да бир зат къаплап, эшикге чыгъаргъа керекди. Алай этмесе айыплы боллукъду. Айынлы болса не айтыр Зубай?

Къызчыкъ ёрге кётюрюлдю да, жууургъан тюбюнден чыгъып жерге акъыртынчыкъ тюшюп, анасыны быстыр чарыкъларын къаплады, жыйрыкъчыгъын а тешмей жатханды да, юсюне жукъ кийер къайгъыгъа да кирмегенлей, эшикни ачды да, башын тышына къаратды. Ол эшикни къылычын салмай жатханын билгенден сора уа, Зубайдан къоркъуп, артха — аны таба да бир къарады. Алай Зубай жукълап эди да, Лизаны ол ишин киши билмеди.

Ох, анасыны! Тёгерекни кюн асыры ариу этгенден, Лиза юйге кирмегенлей, тёшге барып, ол уллу ташны юсюне минип тёгерекге къараргъа термилди. Алай ол нёгерсиз ары бир заманда да бармагъанды. Бюгюн а бютюнда къоркъмагъанлай кеси жангыз арбаздан ары да чыгъаллыкъ тюйюлдю. Несин айтаса, тёгерекге уа алай сукъланып къарайды — бар къайгъыларын да унутханды. Табийгъатны ариулугъуна сабийни алай эс буруп да ким кёргенди. Лизаны юйге кирлиги окъуна келмейди; бирде бауурун сууукъ жерден айырмай жатхан итни башын сылап эркелетеди ансы, эки кёзюн тёгерекден алмайды.

Бир заманда къайдан эсе да «оф-цоф» деген таууш эшитилди. Лиза итни къатьшдан ёрге турду да, шошчукъ. сюелип, тёгерекге къулакъ салды. Дагьыда эшитилди бу тунукъ ауаз. Сёзсюз, къызчыкъ жукъ ангылай эсе, ол адам ауазы эди. Бир-бирде бир тыхар-тухур тауушла да эшитиледиле — суу элтген ташла бир бирге тийген заманда этиучюча тayушла. Алай Лиза андан ангылагъан жокъду. Элге адамла келгенлерин а сезгенди. «Халкъ ызына къайтып келе эсе уа?» Лиза чабып орамгъа чыкъды. Ол тёбентин келген эки арбаны эследи. Аланы аллары таба чапды. Алай бир затдан элгеннгенча тыркъ тохтады да, ол къызыуу бла артха къачды. Юйге кирди да, эшикни къадауун салды.

Терк окъуна эс тапды да, аямай Зубайгъа хапар айтып башлады. «Ёгюзле келе турадыла...  Ма, арбала келе турадыла». Лизаны Зубайгъа айтхан хапары ол эди. Болсада Зубай аны айтханын эшитмейди. Жукълагъанлай турады.

—  Тур, ёгюзле келелле! — деп, Лиза тамата эгечини башын ары-бери тюртдю. Уянмады Зубай.

—  Ма, харип, аммагъа айтырыкъма сени. Ол заманда кёрюрсе кюнюнгю. Уян, ёгюзле келелле.

Къызчыкъ не бек кюреше эсе да Зубайны уяталмайды. Ол келгенле уа Лизаланы юйге жууукълашхандыла. Эки ёгюз арбагъа ёгюзле угъай, — геммешле жегип, бир-бирде «оф-цоф» деген ауазлары эшитиледи ансы, хапарлашхан да этмей, жолну ёрге тартып келедиле...

Лиза не бек кюрешди эсе да Зубайны уяталмады. Арталлы да къымылдамайды ол. Аны алай кёргенде Лиза арбазгъа чыкъды да, къычырыкъдан къырып жиляды. Олсагъатда Аллах аллай бир кюч-къарыу берди анга, — къычырыгъы тау башлагъа эшитиле болур эди. Къая къызы да анга къошулгъанча кёрюне эди.

Къызчыкъны къычырыгъын арбачыла да эшитдиле. Алда келген арбадан секирип тюшдю да, артха айланып къачып башлады.

—  Кёлсюзлюк этме,— деди экинчи арбачы,— къачма, сабий тауушду.

—  Ийнанмайма! Сабий къайдан чыгъарыкъды бери?

—  Ары жууукъ барайыкъ, не зат эсе да бизни ашагъанмы этерикди?

—  Бир да, эки да айтма, мен артха къайтама,— деп, биринчи арбачы арбасын артха бурду.

—  Сабыр бол, сагъыш этейик,— деди экинчи арбачы. — Кертиси бла да ажашып къалгъан сабий бар эсе уа? Аллахдан къоркъмаймыса ол ачы къычырыкъны эшите тургъанлай, артха бурулуп, кетип къалыргъа?

—  Къой болмачы фатыууаланы. Бюгюн жолгъа чыкъгъаныма кесим да сокъуранып турама. Аллах палахдан сакъласын ансы, жюрегимде болгъан къоркъууну айтып ангылаталлыкъ тюйюлме.

—  Хо да, сора бар, жолниг мамукъданды. Мен а ол жиляу-сыйыт этгеннге тюбемей кеталлыкъ тюйюлме.

Лиза юйге кирди да, биягъы Зубайны уятыргьа аямай кюрешди. Болмагъандан сора орамгъа чыкъды да, алгъадан да бек къычырыкъ этди. Экинчи арбачы, арбасын да къоюп, эски къара къалпагьын да къолуна алып, къызчыкъ таба къууулду. Кёзню ачып-жумгъунчу жетди ол аны къатына. Экинчи арбачы да чапды аны ызындан.

— Мен да таулу, къоркъма,— деди арбачы, Лизаны къоюнуна къаты къысып. — Къоркъма, мен да таулу.

—  Юйде Зубай уяныргъа унамайды.

—  Мен да барлыкъма. Сен таулу, мен таулу... Арбачы билген тау тилин ачды къызчыкъгъа. Ол Лизаны къоюнуна къысхаанлай кирди юйге. Лизаны жерге тюшюрдю да, ундурукъну аллына тобукъланып, тюклю жаягъын Зубайны суууп тургъан жаягъына басды. Зубайгъа аман кюн келип тургъанын арбачы бек терк ангылады. Ол зыбыр къол аязы бла сылады да, Зубайны сабий кёзлерин жумду. Къолларын, аякъларын тюзетди. Лизаны уа алыкъа Зубайгъа не болгъанындан хапары жокъду. Ол кишилени келгенлерине къууанып, жилягъанын да тохтатханды.

Кишиле кенгешгенден сора кичилери барды да, арбаладан бирлерин сюрюп келди. Ала экиси да арбагъа бир батан бичен салдыла да, къоллары бла тап жайдыла. Ызы бла уа аны юсюне жамчы жайдыла. Сора экиси да юйге кирип, Зубайны ёллюгюн чыгъарып, арбагъа салдыла. Юйден жастыкъ, жууургъан да чыгъардыла. Юйню уа киритин салдыла. Ол кишиледен жыл саны бла таматалары Зубайны ёлюгю болгъан арбагъа минди, гаммешлеге чыбыкъ бла къатыла, жол бла энишге айланды. Экинчи арбачы да, Лизаны да къатына олтуруп, аны ызындан тебиреди. Ала элден кюн ортасы бола чыгъып кетдиле.

 

*     *     *

Эл арталлы да ёксюз болду да къалды. Фаризатны къызчыкълары от тиргизселе, ожакъдан чыкъгъан тютюн олсагъат окъуна кёк кенглигине кетип къалмай, элни башында къалкъыгъанлай иги кесекге дери туруучу эди. Кече чыракъ да жаныучу эди юйде. Энди ол жумушланы этерик, ийнеклени сауарыкъ, аш саллыкъ да жокъ. Ита, бу жашау манга неге керекди дегенча, бауурун жерден алмайды, аш къайгъылы да тюйюлдю. Ол арбачы кишиле арбазгъа кирген заманда юрген окъуна этмеген эди. Алай арт эки кюнде элни огъары жанында, уллу сыртлыкъны аллында ышыкъда колхоз ыстауатха барып, анда кёп туруп къайтады да, тёгерегине тынгысыз къарап, тохтамай сынсыгъанлай турады. Баям, ол кимден эсе да болушлукъ тилейди. Тюз да ол сынсыгъан хали бла орамны энишгеёрге баргъанлай турады.

Итни алай тынгысыз этген, къой орунну эшиги ачылмай къалгъаныны къайгъысыды. Аны эшиги эски чынды бла къаты къысылыпды. Ит секирип, анга жеталса, чайнап юзерик эди. Алай, эки кюнден бери кюрешеди,—болалмайды.

Бёрю жыйын да элни къатына келип тохтагъанды. Ач итле юрюрге кюрешгенликге —къулакъларына да алмайдыла. Элде адам болмагъанын, баям, ала да сезгендиле. Ала бир жерге жокку болуп, не затны эсе да марлайдыла. Бусагъатда уа ала кеслерине кереклини табарыкъ эдиле — тюнене бир къауум адам келип, элни малын энишге сюрюп кетген эселе да — агъач къыйырлада, тёшледе къауданнга къадалып кюрешген малла уа эсленедиле. Алай бёрюле гёзенекле бла тёгереги къаты бегитилген ыстауатда ахыр кюнлери жетип тургъан къойладан кёзлерин алмайдыла. Ай таланнган, ол элге келип малланы сюрюп кетгенле да эслемегендиле бу къой сюрюуню. Ала орунну эшигин ачып, къойланы башларына эркин этап кетселе эди, кюнлюмге жайылып кеси башларын кечиндирлик эдиле. Алай, къайдам, алагъа жангыдан жан кирирми?! Мени жауум да бусагъатда алагъа къарасын: не таш жюрекни да кёзлеринден жаш чыкъмай къаллыкъ тюйюлдю: къойла бири бирлерини жабагъыларын ашап бошагьандыла. Къыппа-къымыжаладыла. Ауаналары сюеледи ансы, ичинде жаны болгъаннга бири да ушамайды. Макъыргъан къой жокъду. Жухларын жерге салып, тынгылауну ийгенлей турадыла. Ала ёлген къойланы жиляуларын этгеннге ушайдыла. Уллу къыйынлыкъгъа тюшген адамча мудахдыла. Ёлген къойланы тёгареклерине гюрен тохтайдыла ансы, мыллыкланы малтагъан къой жокъду.

Фаризатланы итлери къой орунну эшигин ачаргъа термилгенин айтып ангылатыргъа онг жокъду. Аны сынсыгъаны адамны жилягьанына ушай эди. Ары бла бери уа от ашагъанча тынгысыз атлайды. Алай аны да борбайгъа таянып тургъаны ачыкъ ангылашынады, — къуйругъу да жерге жетип къалгъанды. Парий сыртлыкъда бёрю жыйынны кёрюп турады. Алай ол аладан къоркъмайды. Бусагъатда ол тийрени иеси парийди. Анга чабаргъа уа киши да эркин тюйюлдю.

Болсада, бир кесекден бёрю жыйын акъыртын атлай, къой сюрюу таба тебиреди. Алда келген, баям, таматалары болур эди, бир затдан да буюкъмай, къулакъларын ёрге тургъузуп, таукел, базыныулу атлайды. Ол шарт нёгерлери аны оноуундан чыкъмазлыкъларын кёргюзтеди. Алда келген бёрю ыстауатны къатына келип тохтады. Бирси бёрюле да тыркъ деп тохтадыла. Фаризатланы ит аладан чыртта къоркъмайды, аладан узакъда тюйюлдю ол да. Бёрюлеге кёз къыйыры бла къарагъанлай а турады. Бир кесекден сора «таматаны» ызындан келген узунаякъ бёрю, къызыу чаба келип, гёзенеклени башы бла къой оруннга секирди. Баям, аны «жигитлигине сукъланнган» болур эди, экинчи бёрю да чынгады гёзенекни башына. Алай аны арт аягъы гёзенекни тешигине кирди да, баш жаны гёзенекни ары жанына салынды, арт бёкеми уа бу жанында. Бёрю амалсыз болду. Аны нёгерлери да тынгысызгъа къалдыла. Гёзенекни башында тагъылып тургъан бёрюню ачы сынсыгъаны узакъгъа эшитилди. Къойла ол заманда да юркмедиле. Бусагъатда ала аны къайгъылы тюйюлдюле. Парий да узакъдан къарайды башы палахха тюшген бёрюге. Баям, халине кёре, къолундан келсе, ол бёрюню къыйынлыкъдан къутхарлыкъ эди.

Бёрю кимни да жаны аурурча чекге жетишгенди. Ол жан-жанын ашайды. Бёрю башын ары-бери ага кетгенде (тишлери уа от чагъадыла) жуху чындыны къыйырына жетди. Ол аны тишлери бла къапды да, ачыуун андан алды — асыры чайнагъандан чайырныча жумушатды. Бир заманда чындыны тишлери бла къаты къысып ёрге тартды да, аны хурттак-хурттак этди. Башын алай хыны силдеген заманында, аягъы гёзенекни тешигинден чыкъды да бёрю жерге тюз башы бла барып тийди. Къойла алайдан бир жанына сюрюшдюле, бир бирлерине таяна. Алайда къой орунну эшиги да кенгнге ачылды. Гёзенекни башы бла биринчи болуп секиргня бёрю эшик бла тышына чыкъды. Сейир-тамаша — къойлагьа хата этмеди. Къойла да ол бёрюню ызындан тебиредиле эшикге, аманны кебинден атлай. Гёзенекни башындан жыгъылгъан бёрю да къойла къатыш чыкъды тышына. Бёрюлени барысы да мыллык ийисден жийиргеннген кибик, башларын энишге тутханлай келген жолларына кетдиле.

Къойла къауданнга къадалыргъа кюрешгенликге, жерден чёп юзалмайдыла. Бир бирлери тюз да элия ургъанча жыгъыладыла жерге. Башларына мадар этерге кюрешип, жангыдан аякъ юслерине болгъанла да бар, аугъан жерлеринде жан бергенле да бар. Фарязатланы парий да алайдан кетди да, ыстауатха экинчи къайтып келмеди, кеслерини арбазгъа барды да, ажалы жетип ёлюп кетгинчи, алайдан тепмеди. Кёп-аз жашагъанын ким билсин: элни хар юйюнде ахыр ырысхыны жыяргъа келген адамла, парий босагъагъа башын тиреп ёлюп тургьанын кёрдюле.

...Баям, ол элге келгенле, алайдан иги да узакъда — агъач къыйырында анда-мында отлай айланнган малланы кёрдюле. Ала ары бармай кетип къалмадыла. Алай анда хални кёргенлеринде къоркъуп, шайтанлы болургъа жетишдиле: юслеринде жангыз бир тюклери болмагъан къойла, хар атламда ийислери болгъанны кюкюретген мыллыкла. Тууарланы, бёрюлени, башха агъач жаныуарланы ёллюклери да кёп. Къанатлыланы ёлюп тургъанларын да эследиле ол адамла. «Бу не сейирди?» деген соруу алагъа тынчлыкъ бермейди. Ала бири бирлерини этлерин ашаргъа жетишген къойладан битеу жаныуарлагъа ёлет ауруу жайылгъанын а билмей эдиле.

«Уллу Аллах, дуниягъа жаратхан адамларынгы къыйынлыкъладан сен сакъла»,— деди къалын чал мыйыкълы, орта бойлу, къара шинли киши, талгъыр кёзлерин кёкге буруп. Баям, ол дин ахлусу адам болур эди, бир затла шыбырдай келип, къара-моргъа тартхан къоллары бла бетин кезиу-кезиу сылады. Аны нёгерлери да: «Аллахым амин»,— деп, къоллары бла бетлерин сыладыла. Болсада алайда андан кёп турургъа базынмадыла — бек терк тигеледиле... Ол кюнден сора сау жылны кёзюне артха къайтып бармадыла. Юйлени бужукъларын отуннга уа артда — кеч ташып башладыла.

 

VIII

Фаризатны Къыргъызстанны Сузакъ районуна элтип атдыла. Алайы, дин китаплада айтылгъан — жаханимни кеси эди. Ичерге суу жокъ, ашаргъа аш жокъ, жиляны, къурту жюреклени элгендирген, ишни ауурлугъу жён этинги юзерге жетишдирген жер. Жерден энди бурун къаратхан кырдык, апрель айда окъуна сап-сары болгъанды. Кюнню къызыуундан Кавказны адамлары солууларын алалмайдыла. Къартларыбызны кёбюсю биринчи кюнледе окъуна «жерлерин» тапхандыла.

Фаризат кесине уллу Аллахдан жаланда бир зат тилейди — ёлюм. Сабийлерине аман кюн келгенини дурусун билмей ёлсе, андан сора анга бир зат да керек тюйюлдю. Не адыргы эте эсе да, кишиден жукъ билалмайды.

«Биз билген жокъду»,— деп къоядыла кеси эллилери окъуна. Къоншулары уа башха жерге тюшгендиле. Не кёп кюреше эсе да, Хауаланы къайры тюшгенлерин билалмайды. Бирле: «Ала келген вагонну эртте окъуна бизден айыргъанларын кёргенме», — дейдиле. Бирле уа: «Жолгъа чыкъгъанлы да кёрмегенме Хауаны»,— дейдиле. «Хауала- ры Жалал-Абадны станциясына бизни бла бирсе келип тюшгенлерин кёзюм бла кёргенме», —дегенле да бар.

Ким не айта эсе да, жарлы Фаризатха болур бола турады. Бригадир эрттенликде мамукъ бахчагъа уруп, ишмардасын айтып кетгенликге, сылхыр болгъанча ары бла бери барып турады. Адам сёлешгенни уа ангылагъан угъай — эшитген окъуна этмейди. Аны нёгерлери Фаризатны башын палахдан къутхарайыкъ деген акъылда ханс юлюшюн артадыла. Къыргъызлыла таулуланы алай этгенлерине сейир этип турдула эсе да, артда Фаризатха кеслери да болушуп башладыла.

Кёп заман турду жарлы тиширыу ол халде. Чачы-башы бла кюрешип тургъан болмаса, адамла бла окъуна сёлешмейди.

—  Бу адамны халин кёре тургъанлай кюн сайын ишге сюрюп нек келесе? — деп, бригадирни юсюне сюелгенле болдула бир къауум кюнден сора. — Айып болсун бетинге!

—  Аныча бошбеллени кёбюсюн кёргенме,— деди бригадир. — Дунияда жашаргъа сюе эсегиз, оноуума сёз къошмагъыз. Мен урушда къан тёгюп келгенме. Тенглерими сау къалгъанлары сени, мени ючюн бюгюн да къан тёгедиле. Алагъа билеклик этер ючюн къан къусхунчу ишлерге керекбиз. Ангыладыгъызмы?! Алай этмеген — къыралны, партийны душманыды...

Тиширыула бригадирге айтханларын этдиралмазлыкъларын ангылагъандан сора, ауузларын тыйдыла. Фаризат а, бирде акъылын башына жыйып, мамукъ бахчагъа чага этеди. Бирде уа, Хауаны сыфаты тиш ауруудан аман кёрюне эсе да, аны суратын къоюнундан чыгъарып, бери башха тау элледен келип тюшген адамлагъа кезиу-кезиу кёргюзтюп:«Бу тиширыугъа тюбегенигиз бармыды?» «Жолда келе бу тиширыуну эслегенигиз болгъанмыды?» — деп сорады, мудах кёзлери бери чыгъаргъа жетише. Бирде уа аны жалыныу къарамына мурдарны окъуна жаны аурур эди.

— Мен Шыкъыданма, —деди, алаша бойлу къара шинли къоштиш тиширыу, айтырыкъ хапары Фаризатха хычыуун тиеригине ийнана. — Биз келген эшалонну бир къауум вагонун Къара-Суу станцияда тыйгъандыла. Мени эгечим да тёрт сабийи бла андады. Былайды деп, адреслерин бусагъатда кёлюмден айталлыкъ тюйюлме, — Къара- Суу эсимдеди, районун, областына эсимде туталмайма. Ингирликден оздурмай эгечиме письмо жазайым да, быллай адамдан хапарынг бар эсе, мычымай билдир дейим...

Алаша, добар тиширыу алай айтды да, Фаризатны кёзюне къарап аз ышарды. Ол заманда аны къош тишлери ачылдыла. Халине кёре, Фаризатны къууандыргъанына ишексизди.

—  Жанынга къор болайым, эгечим,—деди Фаризат ол тиширыугъа. — Сабийледен толу хапар айтырыкъ адамгьа жанымы берлик эдим. Фаризат жиляды. Алайда тиширыула аны жапсарыргъа кюрешдиле. Болсада Фаризат кеси тохтагъынчы, киши жукъ эталмады.

— Айып этмегиз, —деди Фаризат. — Аллах буюруп сабийлени аталары урушдан сау къайтып келсе, мен анга не бетден тюберикме? «Къызларым къайдадыла?» десе, не айтырыкъма? Мен кесими ёлтюрюрге керекме. Дунияда жашаргъа эркин тюйюлме! Мен мурдарма! — Фаризат бу жол а ачыкъ сарнап жиляды.

—  Хар ким ишигизге тохтагъыз, ол «кёсесакъалчыкъ» (бригадирге «кёсесакъал» дейдиле таулула) атып келеди, аман жерде жоюллукъ,— деди шыкъычы тиширыу.

Таулу тиширыула тёрт гуппур болуп ханс артып башладыла. Алай бригадир а айтырын артха салмады: «Ит къанчыкъла! Бандитле! Ишни заманында бирге жайылып, жаншап тургъан адетни къоюгъуз деп, ненча кере айтыргъа керекме?! Совет ёкюметине Кавказда чапханлыкъгъа мында чабаллыкъ тюйюлсюз. Аны эсигизде тутугъуз!» Ол къамичи бла Фаризатны юсюне да бир тебинди. Алай шыкъычы тиширыу гетменин да имбашына алып, бригадир таба тебирегенинде, кёсечик алайдан терк-терк атлап кетди...

Колхозну председатели Асан-ака, халкъны аллында айланнганлагъа кюн сайын айтады: «Миймандаргъа — къонакълагъа иги бола туругъуз! —деп. — Ала уллу къыйынлыкъгъа тюшген адамладыла. Кёремисиз, мында хауаны къызыулугьун, жашауну къыйынлыгъын кётюралмай не къадар адамлары ёлюп барады. Былтырдан бери бизни элде окъуна, сабийи, къарты да болуп, жыйырма бла тёрт малкъарлы ёлгенди... Кёчгюнчюлеге аман болсакъ — Аллах кечмез».

Бу ишни юсюнде председательни оноууна сыйынмагъан Кийизбайды. «Кёсе — Аллахны жаууду» дегенлери керти болур баям, къара-моргъа тартхан тишлерин да ачханлай, наспайны да хар он минутдан тил тюбюне ата, къамичисин къолунда ойната, кюнню узунуна он бармагъын иш ахлусу адамлагъа тирегенлей турады. Кёчтюнчюлени кёрсе уа. кёзлери чыгъаргъа жетишедиле. Бирда не аман, ушагъысыз сёзню да артха салып къоймаз. Насыпха, артдан-артха ол да этген аманлыкъларына сокъуранырча болду: Асан- ака бир жол элни жыйып, Кийизбайны халкъны аллында тобукъландырып, кёчгюнчюледен кечгинлик тилетгенден сора шош болду. Таулу жашла урушдан къайта тебирегенлери да иги болушду бизни адамларыбызгъа жашауда аякъ тирерге. Мал кютген, арба, трактор жюрютген да малкъарлы, къарачайлы жашла. Аланы билек кючлери, намыслары да бар. Сёзлери, тёзюмлюлюклери да алай.

 

*      *      *

Кюнлени биринде, эсинде болмай тургъанлай, Фаризат Хауадан письмо алды. Аны анга ишлей тургъан жерине бригадир келтирип берди. Жарлы тиширыу письмону къолу-башы къалтырай къадалып ачды. Алай окъургъа базынмады. Окъуйма десе да болаллыкъ тюйюл эди — кёзлери алгъа от чакъгъанча болду да, ызы бла жукъ кёрмей къалдыла: кюндюзгю кюнде тёгерек къаппа-къарангы кечеге ушады. Фаризат кёзлерин ууады, кёкге къарап уллу Аллахдан кесине болушлукъ излейди. Алай, не медет...

Баям, ханс арта тургъан тиширыула Фаризатны халин ангылагъан болур эдиле, ишлерин къойдула да, аны къатына терк жетдиле.

—  Фаризат, не этесе, харип, — деди шыкъычы тиширыу (тюз аты Халауду, алай халкъ аны Къызчыкъдан башха атып билмейди),— не болуп къалды санга?

—  Акъыртын жерге чёкме къойчугъуз. Бир къужурла бола турама... Тилим тутулуп къалады. Кезлерим а арталлы да жукъ кёрмейдиле...

—  Аллахны къолундабыз... Кесинги алай аманнга бошлама. Сабийлеринге, эринге ырыслагъан эт.

—  Юйюме къан жаугъанын жюрегим билип турады,— деди Фаризат. — Уллу Аллахха не хата этген болур эдим мен?!

—  Тоба де, Аллахны кесинге чамландырма. Бир кечени ичине тёрт сабийи ёлюп чыкъгъан Шахидат кесин жоймай асыры турады сора, —деди Халау Фаризатха кёл этдиреме деп, ачыуланнганын билдире.

—  Анамы да, къарындашымдан туугъанны да ёллюкларин жолда атып кетип, мен асыры жашайма дунияда. Сагъыш этчи, бу элде окъуна не къадар адамыбыз кебинсиз, дууасыз, жаназысыз жатадыла къулделеде, иллипинледе — юслерине топуракъ къуюлуп. Сен а ойнагъан эте кёреме да!...

Андан сора алайда иги кесекге дери сёз айтхан болмады. Баям Фаризат жюрегине таукеллик алгъан болур эди, теренден ахтынды да, олтургъан жеринден ёрге кючден бла бутдан кётюрюлюп:

—  Эй, маржа, бусурман эсегиз, ауузум толу бир суу уртлатыгъыз,— деди.

Ары дери да айтхан эдиле нёгерлери анга суучукъ уртла деп, алай жаны къайгъылы болуп аны эшитмегенди, баям. Фаризат бахчалагъа къуюлгъан дарман къатыш жылы сууну Кавказны шаудан сууунча татлыкъсындырып ичди. Андан сора письмону окъумай тёзмеди. Нёгерлерине да алайдан кетмезлерин тиледи.

«Фаризат, салам айтыргъа да, хапар сорургъа да базынмайма. Жолда келе, къайсы эсе да бир станцияда да кёрген эдим сени. Алай тюберге къоркъуп, къачып вагоннга ташайгъан эдим. Бюгюн да бу письмону сиз болгъан жерде жашагъан Халауну эгечини зорлугъу бла жазама. Ийнан Аллахха, къолларым къалтырап, солууум тамагъыма тыгъылып, бу письмону жазаргъа эки кюнден бери кюрешеме. Жилягъан этгенликге кёзлеримден жилямукъларым чыкъмайдыла,— жюрегим жиляйды.

Бери келгенли бизни элли адамладан кёпле ырахмат болгъандыла. Мен да жангыз жашымдан айырылгъанма. Жарлы Жамал, ауругъаны зат да болмай, кёзюме къарап сёлеше тургъанлай, къатып къалгъанды... Бери келгенли Жабраилден да арталлы да хапар эшитмегенме, — сау эсе, шау эсе да мен билген жокъду. Таулуланы бирда къалмай аскерден эркин этген хапарлары барды. Да алай эсе, къайдадыла бу бизни адамларыбыз?!

Билеме, бусагъатда эр, жер къайгъылы тюйюлсе. Къызларынгы къайдалыкъларын сорлукъса манга. Сюйсенг — ёлтюр, сюйсенг — сой, тюз хапар айталлыкъ тюйюлме. Кавказда къоюп кетгенме къызларынгы. Ол кюн аллай эссизлик этгенден эсе, ёлюп кетгеп мен болгъа эдим. Танг аласы бла элге аскер кирип, кёзню ачып жумгъунчу барыбызны да сюрюп чыгъарадыла. Сизни юйню нек жокъламагъанларындан а хапарым жокъду. Энишге — къабакъгъа тигелегенден сора билгенме, сени юйюнге къан жаудуруп кетип баргъанымы. Кесими машинадан атдым. Алай андан не келсин, къызыл аскерчиле ушкокну быргъысын кёкюрегиме тиреп, артха къайтардыла да, къолумдан, аягъымдан тутуп, машинагъа атдыла — машокну атханча. Мени инжилгениме, тилегиме киши эс бурмады.

Нальчикге келтиргенлеринден сора да умут этдим, къачып артха барыргъа. Онг бермедиле. Терсме. Сен ол мурдарлыкъ ишни манга ёмюрде да кечмезсе. Фаризат, сабийлени сау-саламат суннганлай а турама. Биз Холам Къара-Суудан ётгенлей окъуна, ёрге бир къауум атлы айланнган эди. Ала Зубайгъа бла Лизагъа тюбегенлерине ишексизме... Къызларынг саудула. Бирде — сени сабийлеринги анда къалгъанлары иги окъунамы болгъап болур дейме, кеси акъылымда. Бери келселе къаллай къыйынлыкъгъа тюшериклерин киши да билмей эди. Кёрдюнг, мен жангыз баламы элтип, кеси къолум бла жерге сукъгъанымы. Энди манга неден да не? Сен алыкъа сабийлерингден умут юзюп къоймагъанса,— насыплыса. Бюгюнлюкде санга жаным да ауруйду, сукъланнган да этеме...

Мен бусагъатда аямай жиляй турама. Санларым, безгекден ауругъан адамны санларыча, къалтырайдыла. Жарсыуларым бек кёпдюле. Алай аланы жазып жетишдиралмайма. Ким биледи, Аллахны буйругъу болуп тюбеген этсек, кёрген къыйынлыкъларымы барысын да санарма санга. Амалсыздан жаншай турама ансы, мени сёзюме тынгыламазлыгъынгы да билеме.

Терсме. Мени кибиклеге Аллах да, адам да кечгинлик бермейдиле».

Ол письмону окъугъандан сора Фаризатны жюрегине, къалай эсе да, бир салкъынлыкъ келди. Еллюк жерге тюшгенден сора ёлгенни жууукълары да бир кесек салкъынлыкъ табадыла дейдиле. «Хауа айтханлай, сабийлерим бир ахшы адамланы къолларына тюшген эселе уа», — деген оюм баын бийледи да, бютюнда къанатланды. Къатында ёре сюелип тургъан нёгерлерини кёзлерине кезиу-кезиу къарап, аз ышаргьан окъуна этди. Алай ол адамла Фаризатны ол халин жаратмадыла, — шашхан этген сундула. Кёл этдирир сёз да айтмадыла. Алыкъа тургъан жерлеринде битип къалгъанча сюеледиле, арталлы да тепмегенлей, адамыча солууларын да алмагъанлай.

—  Жарлы Хауа,—деди бир заманда Фаризат,—жангыз баласындан айырылгъанды. Ой анам, мен жарлы, аз бек таралмайды Хауа. Ариу да, акъыллы да Жамалчыкъны кеси къолу бла къара жерге кёмгенди.

Къалай бетсизликди ол! Къызла, мен жукъ ангылай эсем, ол бетсизлик угъай—мурдарлыкъды. Кеси баласын кеси жерге кёмген тиширыудан не игилик излейсиз?

—  Аллай къыйынлыкъны къанлы жауум да сынамасын,— деди тиширыуладан бирлери.

—  Жарлы Хауа,— деди биягъы Фаризат. — Жамалчыкъны ол дуниягъа ашырып, кесинг мында къалай къалдынг? Къалай уллу тёзюмлюк барды адамда! Ол кётюрмезлик къыйынлыкъ жокъду...

 

*     *     *

Фаризатны ол сёзлеринден сора, аны нёгерлери письмону юсюнден кеслерини оюмларын айтыргъа базындыла.

— Аллах бирди, сени сабийлеринги табыллыкъларына ийнанып эдим, — деди Халау, Фазика письмону аны хайырындан алгъанына базыныулу сёлеше. — Не къадар заманны кюрешдик биз, бу жиляуну къой деп. Кёрдюнг да, ишин тап болуп къалгъанын?

—  Не зат тап болду, эгечим? — деди Фаризат. Алай Халаугъа алай хыны сёлешгенине уялды.

—  Сабийлеринги сау болгъанларына энтдадамы ийнанмайса?

—  Ауузунга къор болайым,— деди Фаризат. — Сен ахшы адамса... Ариу тилли тиширыуса. Сен кёл этдирмесенг, мен эртте ёллюк эдим. Туугъанларынга Аллах онг берсин. Къыйынлыкъладан кери бол, эгечим.

—  Сен да сабийлеринги, эринги ачыуларын сынама,— деди Халау. Ол бирси тиширыула да кёп игиликле тиледиле Фаризатха.

 

IX

Жашау къыйынлыгъы бир кесек женгил болгъаннга ушайды. Ал эки-юч жылда адамла кёп ёлдюле эселе да, къалгъанла, боюнсадан къутулгъанча беллерин, боюнларын тюзете, башларын ёрге кётюре башлагъандыла. Былайны жерине, адамына да юйреннгендиле. Энди эл бригадир да жангы. Ахшы адам. Аты да Чокъмокъ. Кёчгюнчюлеге энчи намыс бергенин ким да сезген. Урушну башындан ахырына дери туруп къайтханды. Баям, душман бла сермешледе кесин танытхан болур эди ансы, кёкюрегинде юч майдалы, бир ордени. Урушха къатышханлада Чокъмокъдан сора саугъаларын биргесине жюрютген адам жокъду. «Эй, Чокъмокъ, саугъаларынгы кюбюрде асыра ансы, тас этсенг, ариу айтмазла», — деп, анга чам этгенле да болгъандыла. Алай ол: «Орденигиз болса, сиз да бек сюйюп жюрютюрюк эдигиз», — деп къойгъанды.

Чокъмокъ аллай масхарагъа тийишли тюйюл эди. Алай агъач — бёрюсюз, эл — телисиз болмайды. Ким эсе да бир зат айтханды деп, Чокъмокъ даулашып туруучуладан тюйюлдю. Тенгини масхарасына чам бла жауап къайтарып, тынчайтып къойгъанды. Алай артда, нек этгенин киши билмеди, бир байрамлада болмаса ордени, майдаллары бла халкъ арасында аны киши кёрмегенди.

Кёчгюнчюле Чокъмокъда таза адамлыкъдан сора да, малкъар тилни, тау тепсеулени билиуге итинмеклигин бек жаратдыла. Артда ол малкъарча сёлешип, тепсеп да кёплеге оздурмай башлады. «Чокъмокъ Фаризатны тилейди» деген хапар жайылгъанда уа, айтдыла адамла: «Муну уа къарыны башха зат ючюн ауруй кёреме да. Тейри, тиширыу сайлай а биледи».

«Андан эсе жаным саулай жерге кирейим, — деди Фаризат тенглерине. — Сабийлерими бла Рамазанны унутхан кюнюмде огъурсуз жел кёкге сууурсун мени»...

Энди элде сен—таулу, мен — къыргъызлы дел миллет  айыргъан хазна жокъду. Акъ-Баш элде окъуна эки къыз — Хафисат бла Тамара къыргъызлы жашлагъа эрге чыкъгъандыла. Кёчгюнчюлени ёксюзлерин кеслерине бала этип алгъан къыргъызлы юйюрле бардыла. Гюняхлары кеслерини болсун, ала ёксюзлени инжилтмез ючюн, кеслери не уллу къыйынлыкъны кётюрюрге да угъай дерик тюйюлдюле.

— Сени къыйынлыгъынг — мени да къыйынлыгъым,— деди Чокъмокъ бир кюн Фаризатха. — Жаным сау къадар сени жанынгы бир затдан инжилтмем... Билеме нек аякъ тирегенинги. Мени сёзюм къыйын кёрюнмесин, согъушдан сау къутулгъанла юйлерине къайтхандыла. Кёресе, мени тамата къарындашым Акъбар да атсыз-чуусузду. Къайда, къаллайла жоюлгъан болур жарлы бала?!

— Чокъмокъ, сен ахшы адамса. Жокъду чурумум. Алай Рамазанны сау-эсен къайтырыгъына ишексизме. Ол насыпсыз, къайда эсе да бизни табалмай, ауара болуп айланады. Рамазан сауду... Алай тюйюл эсе да, мен аны башы бла ойнаяллыкъ тюйюлме. Рамазанны унутхан кюнюмде чыкъсын жаным. Ансыз жашау манга керек тюйюлдю.

—  Фаризат, жанынгымы къыйнадым? Тилейме, айып этме. Сен кёкню жарыкъ жулдузуса!

Чокъмокъ ол сёзлени жерге къарагъанлай, эки къолун ууа айтды. Бир заманда аны къысыкъ кёзчюклеринден кёз жаш чыкъды, кюн кюйдюрген кенг мангылайы да терледи. Чокъмокъ Фаризатны къатына баргъанлай баштёбен болуп, жауурунлары да бирге киришип, алаша адамчыкъ кёрюнюп къалгъанлыкъгъа, узун бойлу, кенг жауурунлу, жютю кёзлю — тап ишленнген адамды. Элни къызларыны жюреклеринде сюймекликни отун тиргизген жаш. Юйде — атасы-анасы, эри урушдан къайтмай тургъан эгечи.

—  Сен адепли адамса,— деди Фаризат, гетменини сабын табыракъ тутуп, кесин ишге хазырлай. — Сен манга берген хурметни ёмюрде да унутмам.

—  Кекню жарыгкъ жулдузу, ариу сёзле бла къутулуп кетерге умут этме.

— Энди алай айтсанг жаныма тиериксе, — деди Фаризат.— Кесинги да, мени да къыйнама. Ол боллукъ иш тюйюлдю.

Алайда Чокъмокъ ауузундан сёз чыгъаралмады. Кёпге дери тынгылап турду да, Фаризатны къолундан гетменни алды да, мамукъ бахчада тизгин араланы жумушатып башлады. Фаризат а, алайда ишлей тургъан адамладан уялып, амалсыз болду. Ол не амалсыз бола эсе да, Чокъмокъну ариу сёзлери уа анга жаз башында тау суучукъну жырыча хычыуун эшитилгенлери даулашсыз эди.

 

*     *     *

Акъбарны сау хапарын эшитип, элде анга къууанмагъан болмады — къыргъызында, таулусунда да. Чокъмокъ письмону атасына, анасына окъуп къууандырды да, ызы бла, кёз байлана, мычымай Фаризатлагъа кетди. Фаризат бир гитче гытычыкъда кеси жайгыз жашайды. Къоншусуну сабийлери алы отун, суу керекли этмейдиле. Ишден къайтырына арбазда къаурасы (бу элде къаура отун орунуна жюрюйдю), челек толу сууу. Акъ-Башда сууну эрттерекден алый, къумун тюбюне чёкмеге къоймасанг, ичип онг жокъду.

—  О ха-хай, Фаризат, Акъбардан къагъыт келгенди,— деп, Чокъмокъ босагъадан ормай-сормай тюшдю. Бу жол болмаса аны алай таукел жаш болуп ким кёргенди. — Къарындашым сауду!

Асыры арыгъандан санын, башын кётюралмай юй тюпде къолан кийиз юсюнде таянып тургъан Фаризат, терк окъуна аякъ юсюне болду.

—  Билемисе, мени къарындашым сауду!

Къалай болгъанын кеси да ангыламады, Фаризат жашны арсарсыз къучакълады. Баям, Чокъмокъну кёлюне не бла жетерге билмей эди. Угъай, Фаризат ол хапарны эшитгенлей шашып къалгъанды.

—  Билемисе, Фаризат, Акъбар сауду.

Чокъмокъ бу жол ол сёзлени шыбырдап айтды. Фаризат а алыкъа аны кёкюрегине къысылгъанлай турады. Алай бир заманда тюз да ток ургъанча элгенди. Сора Чокъмокъдан бир жанлыракъгъа туракълап, рамасы-зат болмагъан къуру мияла терезени къатына барды да, тышына къарагъанлай иги кесек заманны сюелди. Чокъмокъ да турады ауузундан сёз чыгъармай, Фаризат къучакълагъанына къууаингандан дуниягъа жангыдан туугъанча болуп.

—  Къарындашынг къолугъузгъа сау-эсен жыйылсын. Аллах экигизни да бири биригизден айырмасын,— деди Фаризат, къарамын терезеден айырмагъанлай. — Чокъмокъ, сен бек насыплы адамса... Кесинг урушдан сау-саламат къайтдынг. Энди къарындашынг да къолугъузгъа жыйылады, Аллах айтса. Насыбыгъызны Аллах къызгъанмасын.

—  Сау бол, Фаризат! Сен а Рамазанны эсен хапарын эшитип, къууан. Чокъмокъ ол сёзлени айтханлай эринлерин къабып ачытды. Ташны ата билмеген башына ургъанлай болгъанын ангылады ол.

—  Насыбынг айтсын,— деди Фаризат. — Не жазады Акъбар?

—  Сау хапарымы билдирирге онгум болмай тургъанма дейди. Баям, была бир къауум адам болуп, пленнге тюшген немислилени сакъласала керек. Кесим тюйюлме, нёгерим бла барлыкъма деп жазады. Мен жукъ ангылай эсем, Акъбар юйдегили болгъаннга ушайды. Аны атама, анама билдирмегенме ансы, жашлары орус къатын алгъанын эшитселе, жарсымай амаллары жокъду.

— Да жаны сюйген адамына тюбеген эсе, миллет айырыр кереклиси болмаз, баям, — деди Фаризат, басымлы, ол сёзлери бла кёп затны ангылата.

Чокъмокъ былайда да эссиз сёз айтханын да ангылады да, Фиразатдам асыры уялгъандан жерге кирлик болу. Ызы бла тиширыудан кечгинлик тиледи. Фаризат аны сёзюне артыкъ уллу магъана бермеди. Тынгылап къойгъаны да

аны ючюн болду. Бир кесекден а ол, кёзлери да жулдузлача жана, Чокъмокъ таба бурулду.

—  Къарындашынг нёгерини юсюнден хапар айтмаймыды? — деп, Фаризат Чокъмокъгъа сууукъ сорду.

—  Угъай, — деди Чокъмокъ. — Ма письмо мендеди, кесинг окъу.

Фаризат онг къолун письмо таба да узатды. Алай аны алмады. Письмону алып окъумакълыкъны ушагьысыз ишге санады. Да окъуйма десе да болаллыкъ тюйюлдю — ол къыргъыз тилде жазылыпды.

— Нёгерлери кимле болгъанларындан хапар айтмайды, — деди Чокъмока экинчи кере да.

...Патеген чыракъ, ол гитче гытычыкъны ичин окъуна хазна жарытмайды. Бусагъатда Фаризат кеси да анпыча мутхузду. Башын асыры кёп тюрлю сагъыш басхандан, бирде Чокъмокъны алайда болгъанын окъуна унутады. Анданды ансы: «Экинди бла ашхам арасында мында чирелип турма да, юйюнге бар», — деп, таукел айтырыкъ эди. Ол башы хапарлыкъ болурун сюймейди. Бирда даулашсыз: бюгюнлюкде Фаризатха кёпле сукъланадыла. Ойнагъанмы этесе: — элде менме деген жаш тилейди аны. Алыкъа эрге бармагъан къыргъыз, таулу къызла топпа-толу. Чокъмокъ а эки сабийи, эри да болгъан тиширыуну тилейди. Ала жыл саны бла тенгишдиле. Тейри, Фаризат бир кесекге жашыракъ окъуна болур. Кёп къыйынлыкъла сынагъанлыкъгъа, алыкъа къыз сыфаты бузулмагъанды. Алай ол кеси акъылында дуния жашаудан бир тюрлю бир игилик сакъламайды. Сабийлерин къапды — эшигин жапды. Жарлы Рамазан да къайда жоюлду — ким билсин.

—  Чокъмокъ, Аллах айтса, сюйюнчюнгю берирме. Энди уа юйюнге бар, кечди, —деди Фаризат. — Халкъны сёзюнден къоркъама.

—  Мен а кишиден да къоркъмайма.

—  Сен эр кишисе. Мен а бир башсыз тиширыу. Манга аманлыкъ этерге сюймей эсенг, бар юйюгюзге... Тилеген этеме.

Чокъмокъ олсагъат окъуна кетип къалмады. Или кесекге дери турду сюелгенлей. Сора теренден ахтынды да, эшикни акъыртын ачып, бир сёз да айтмагъанлай, баштёбен болгъанлай чыгъып кетди.

 

X

Иги кесек бола эди эл быллай къууанчха тюбемегенли. Урушдан къайтмагъан адамларын сакъламагъанла жокъдула. Алай умут этген а хазна жокъЬду. «Келдик эндиге дери келлик болур эди», — деп, ичлеринден кюйюп жашай эселе да, кече-кюн да тилеклери уа бирди: «Къудурети уллу Аллах, урушха кетгеними сау-эсен къайтар да, тыпыр ташымы жангыдан бир жылыт, чырагъымы алгъынча жарыкъ жанма къой».

Акъбарны хапары чыкъгъанлы аллайлагъа жангыдан жан киргенди. Ахшы умутларыны жюрек жетиуюне тынгылай башлагъандыда. Бюгюн Акъбар Джалал-Абад станциясына келип тюшгенин эшитгенлей а, колхозда ишни ауур заманы эсе да, аны аллына кёп адам кетгенди. Чокъмокъ атына минип къууулгъанды, къалгъанла уа жаяулай — сегиз километрге жете жол жюрюркдюле. Колхоз ат арба да жибергенди Акъбаргъа.

Ары Чокъмокъ бек алгъа жетди. Акъбар биле эди аны аллына келликлерин. Ол себепден нёгери да, кеси да вокзалдан тепмей сакъладыла. Чокъмокъ къарындашын кёргенлей атдан секирип тюшдю. Алай тобукълары къалтырап, башы тёгерек айланып, жеринден тебалмай къалды. Энди уа кёзлери да ау кёредиле. Олсагъатда Чокъмокъ уллу Аллахдан болушлукъ тиледи. Болмады. «Акъбар!» — деп къычырды сора.

Ол ауаз саулай шахаргъа эшитилгенча болду. Бир заманда, алгъа кёк кюкюреп, тёгерекни къара булутла басханча кёрюндю Акъбарны кёзюне. Сора, мычымай кюн аязды да, болгъан жап-жарыкъ болду. Ызы бла жюз тюрлю бояугъа боялгъанча Тейри къылыч да чыкъды. Алай ала бары да жашны кёзюне керюне эдиле. Анча жылны ичинде сёзюн эшитирге термилип тургъан къарындашыны ауазы эди ол къадар тюрлениулени аны кёз аллына келтирген.

Былайда Акъбар онглу болду кичи къарындашындан эсе: ол олтургъан жеринден секирип турду да, кесин Чокъмокъ таба атды.

— Чокъмокъ! — деди ол.

—  Акъбар! — деди Чокъмокъ да.

Ол тюбешиуню къууанчын кётюрген тынч тюйюл эди.

Жашла бири-бири кёзлерине къарап, тиширыулача сарнап жилядыла. Сёлешген а эталмайдыла. Элден келликле. да жетип, Акъбарны ортагъа алып хапарлаша башлагъанларындан сора, къарындашла бир кесек эс жыйдыла. Чокъмокъ а, тёгерекге ышанлап къарай, Акъбарны юй бийчесин кёзлери бла излей башлады. Алай ол къадар адамны ичинде къайдан биллик эди Акъбарны къатыны къайсы болгъанын. Баям, нёгерини юсюнден хапар айтыргъа Акъбар кеси да унутханды. Письмода жазгъанлыкъгъа, нёгери жокъ эсе да алыкъа киши билмейди. Чокъмокъ сорургъа бир-аки кере да кезледи, алай нек эсе да сормады.

—  Турмагъыз, тебирейик!—деди арба башчы, такъыясын къолуна алып, аны кеси бла сыйдам жюлюннген башыны терлегенлерин сюрте. — Къартла орамгъа чыгъып сакълап турадыла.

—  Тюз айтады, хайдагъыз, турмагъыз! — деди Чокъмокъ да.

—  Рома, берлакъгъа кел,— деп, Акъбар арлакъда эки чемоданны къатында сюелип, къууанчлы тюбешиуге къарап тургъан жашны чакъырды. — Шагъырей болугъуз, бу мени шуёхумду. Урушда, андан сора да бирге болгъанбыз. Къыргъыз тилде сёлешигиз кеси бла да, бизнича устады. Рома Кавказданды. Муну халкъын кёчюрген этгендиле. Адамлары къайда болгъанларын билмейди. Аллах айтса адамларын излеп тапхынчы бизни бла турлукъду.

Адамла бир бирге ал бермей саламлашдыла Рома бла. Чокъмокъ да саламлашды. Алай, билмей тургъанлай жюреги бир сейирлик къайгъылы болду. Бирде Романы кёзюне къарап, эрттеден шагъырей адамын тансыкълагъанча тансыкълады. Дагъыда, кёзлери чыракъ бардыла да, терен сагъышха кетди. «Хайдагъыз, турмагъыз!» — деген сёзле аны сагъайтдыла да, Чокъмокъ, атына минип, арбаны ызындан тебиреди. Арбада Акъбар, Рома, дагъыда биреулен барадыла.

Акъбар артха айланып къарындашына элни, журтну хапарын сорады. Атасыны-анасыны сау-эсен жашагъанларына Акъбар неден да бек къууанады.

— Рома, сен къайсы миллетденсе? — деп сорду Чокъмокъ, къарындашыны сёзюн бёле.

Алгъа Рома аз ышарды. Рома: ол санга неге керекди деген магъананы кёзю-башы бла ангылатды.

— Мен оюнсуз сорама,— деди Чокъмокъ.

—  Мен малкъарлыма. Нальчикденме,— деди Рома, асыры мудахтан башын ёрге окъуна кётюрмей. — Дунияда аллай миллет жашайды деп эшитгенмисе?

— Эшитгенме. Бизни элде да бардыла малкъарлыла.

— Не зат дейсе?! Рома арбаны юсюнде ёрге сюелип къалды.

—  Керти айтама,—деди Чокъмокъ. — Бюгюн Акъбар бизни къалай къууандыргъан эсе да, сен да адамларынгы алай къууандырлыкъса.

Рома арбадан секирип тюшдю.

 

*      *      *

Рамазанны кёрюрге келгенле юй тюбюнде къолап кийизни юсюнё къабыргъаларын бири бирлерине тирен олтурадыла. Шинтик, ундурукъ жокъду. Рамазан а къыргъыз келини юсюне эски-бюскю атханды да, анга олтурупду. Ол кеси бла саламлашханлагьа бир-бирде къол берирге окъуна унутады. Башын ёрге кётюрмейди, жерге къарагъанлай турады. Аскер кийимлери юсюне ариу ушайдыла. Саугъалары, офицер чыны да бар. Акъбар бла Чокъмокъ келгенлеринде да баш кётюрмеди Рамазан.

—  Рома, не болгъанды?— деп Акъбар ашыгъышлы сорду. Рамазанны быллай шургулу кюнюне хазна тюбемеген тенги. — Нек мудахса?!

—  Бизге болгъанны соргъан да этме. Юйюмю къуруп тургъанын билмегенме. — Рамазанны кёз жашлары чыкъдыла. Ол заманда тиширыула Рамазаннга бир зат айтып жапсарыргъа да билмей, базынмай, олтургъан жерлеринден шошчукъ туруп, жаулукъ къанатлары бла бетлерин жаба, бирем-бирем тышына чыгьып кетдиле. Фаризат аланы ашыргъан да этмеди: юйню эшик артына жууукъ жеринде мюйюшюнде ёрге сюелгенлей турады, бир адамны да кёзюне къараялмай, юйюрге бар къыйынлыкъла аны хатасындан тюшгенлерин ангылап. Ол анча жылны кёзюне къараргъа термилип тургъан адамыны кёзюне окъуна къараялмады. Бусагъатда Фаризатны къабыргъагьа чюй бла урулуп къалгъан сунарса. Рамазандан къоркъады ансы, къычырыкъ этап жиляп жюрегин бир къандырлыкъ эди. Алай, не медет, жарлы таширыу алай да эталмай, ичинден кюйгенлей турады. Мындан оза эсе аууп кетерикме дерча чекге жетишгенди.

Чокъмокъ Фаризатны кёзюне аралгъанлай турады. Акъбар а онг къолун Романы — Рамазанны имбашына салгъанлай сюеледи — кесин суратха алдырыргъа хазырланнган адамча. Отоучукъда ол шошлукъну эшикден кирген юч-тёрт тиширыу бузду. Ала босагъадан ичине иги атлагъынчы окъуна, Рамазаннга бла Фаризатха дунияны алгъышын этдиле:

— Уллу Аллах сизни бири биригизге къалай тюбетди эсе да, сабийлеригизге да алай къууанч бла тюбетсин, — деди босагъадан бек артда атлагъан тиширыу. — Къыйынлыкъгъа тюбегенле— адамларындан айырылгъанла сизден сора да кёпдюле. Кесигизни былай ёлген ёлю этип да турмагъыз. Аллахны буйругъундан киши да къутулмайды. Бир кюнню ичинде юч-тёрт сабийлеринден айырылгъанла бардыла...

Фаризат ол сёзлени эшитгенлей жюрексинип жиляды. «Биреуню жаны башхагъамы жарайды?» Фаризатны алай айтханын юйдегиле кючден ангыладыла. Къалай инжиледи жарлы тиширыуну жюреги!

Баям, Рамазан къатыныны жилягъанын кётюралмады дейме, ёрге турду да, Акъбарны къолтугъуна жабыша, тышына чыкъды. Чокъмокъ а юйде къалды. Къолундан келсе, олсагъатда Фаризатны жапсарыр мадар тапса, жанын да берлик эди. Алай, ауузун ачып, сёз айтыргъа окъуна базынмады. Къолларын кезиу-кезиу ууа сюелди. Юйдеги тиширыула да бирде анга, бирде Фаризатха къарай тынгылайдыла.

Юйге эки-юч таулу акъсакъал кирдиле, дауурлары узакъдан окъуна эшитиле. Баям, ала тышында Рамазан бла саламлашып, хапарлашып, сора Фаризатха алгъыш этерге киргендиле юйге. Ала босагъадан атлагъанлай Чокъмокъ тышына чыкъды. Тиширыула уа ёрге туруп, акъсакъаллагъа жер къойдула.

—  Ой, Фаризат, Аллахха минг кере шукур болсун, анча жылны аты-чууу чыкъмай тургъан адамны къолунга келип къалгъанын кёрдюнгмю! — деди, юйге биринчи болуп кирген къарт, Фаризатны къолун тута. — Аллах къолунгдан алмасын, жастыгъыгъыз бек болсун...

—  Урушдан адамлары сау-эсен къайтырларын сакълап тургъан инсанланы барысы да тюз да бюгюн сен къууаннганча къууансынла,— деди экинчи къарт.

—  Амин! — дедиле тиширыула бир аууздан.

—  Аллах ёмюрюгюзню узакъ, ажалыгъызны сабыр этсин,— деди Фаризат. Ол атасындан да тамата кишилеге къарт къатынчыкъча сёлешгенине уялгъан да этди. — Барыгъызгъа да жаным къурман болсун, не къыйын кюнюмде да билеклик этгенсиз. Менден къайтмаса да Аллахдан къайтсын...

Фаризат сёлеширге кюрешгенликге асыры мудахдан, башын ёрге кётюрюп, къонакъларыны кёзлерине адамыча къараялгъан окъуна этмейди. Аллахды билген, Рамазан кёл этдирир жангыз сёз айтса эди, Фаризат олсагъатда аллай бир азап чегерик тюйюл эди. Алай Рамазанда аллай кишилик эсленмейди — сабийлерини хапарларын эшитгенлей, дунияда бир зат да кёзюне кёрюнмей къалгъанды. Уруш отундан кесин Фаризат ючюн, къызлары ючюн сау къутулгъан сунуп жашагъан адамны, тюз да босагъадан атлагъанлай кёзлерин ауузуна къапдырып къойсанг, ойнагъанмы этесе. Аллай къыйынлыкъны, анча жылны ичинде ёлюмню кёзюне къарап тургъан адам окъуна кётюралмайды. Да сора Фаризатдан а не излейсе?! Ачыу асыры кюйдюргенден кесеу баш болуп тургъан тиширыуну аллай бир къыйнаргъа жарамайды. «Сен эр кишисе, акъылынгы башынга жый» — деп, Рамазанны. юсюне киши сюелмеди.

...Ингирликде юйде жаланда кеслери — Рамазан бла  Фаризат къалгъанларында да бир бирге жюреклерин ачмадыла, кёп заманнга дери тынгылауну ийгенлей турдула— къарамларын жерден алмагъанлай.

—  Юйюмю нек къурутханса деп юсюме сюелип, дау этерге эркинсе, Гелляны жашы,— деди бир заманда Фаризат. Дагъыда бир зат айтыргъа кезледи да, сёзю тамакъдан чыкъмады. Къарылгьан ауазын ариуларгъа кюрешди да, ызы бла аямай сытылды. Артдан-артха жюрексинип жиляды. Тейри, Фаризатха Рамазанны жаны ауруса керек, олтургъан жеринден ёрге кётюрюлдю да, барып къатыныны башын кёкюрегине къысды, жаягъын аны башына салды, сора башын уппа этди.

Ол кезиучюкде Рамазанны санларын бир сейирлик сезим бийледи. Борбайларыны, къолларыны къалтырагъанларын кеси ачыкъ ангылады. Фаризатны къоюнуна алгъанында уа, жыгъылып кетерге аздан окъуна къалды. Ол Фаризатны ундурукъгъа олтуртду. Олсагъатда Фаризат битеу халкъ кесини юсюне къарап тургъанча амалсыз болду. Терлеген окъуна этди, таланнган.

—  Ёлгенле, саула бла да тилейме, къатыма келме,— деди Фаризат Рамазаннга. — Уялтма мени.

—  Мен сени жанынгы къыйнагъанма, тилейме, кеч,— деди Рамазан, Фаризатны къатына жууукъдан-жууукъ олтура. — Сабийлени сау болгъанларын жюрегим сезип турады. Аллах айтса, юйюбюзню ичине жангыдан кюн тиер.

—  Кюнюм да, айым да сенсе! Къадар насыбымы алмасын... Мен сени къаллай бирден бери сакъладым — жолунга къарап, тарала. Кюнюм, кечем да къарангы болуп турдула сен келгинчи. Аман къууум этмедим, умутуму юзмедим... Аллах ахшы тилегиме жолукъдурду...

Фаризат ол сёзлени Рамазанны кёзюне къарамай айтады, ундурукъгъа олтуруп, тёрт гуппушчукъ болуп. Къолун да бир узатды — Рамазанны къол сыртын сылар акъылда. Алай болалмады да, терк окъуна артха тартып къойду. Рамазан а ёрге турду да, Фаризатны жангыдан къоюнуна алып, тёгерек айландырып, дагъыда ундурукъгъа олтуртду. Бетин-башын сылады. Алты-жети жылны ичинде аллай ишни сынамагъан Фаризатны санларын къалтырауукъ алды... Энди уа ол Рамазаннга «Этме алай», — деп окъуна айталмайды. Къалай эсе да бир башха дуниягъа тюшюп къалгъан сунады кесин, кёзлерин да къаты къысханлай тынгылауну ийгенлей турады. Ол, баям, кеси ёмюрюнде жангы жашау башданнганын сезген болур. Фаризат къыйынлыкъларын да унутханды бусагъатда:Кавказда болмагъанын, сабийлерини таслыкъларын окъуна. Къалай насыплыды шёндю Фаризат! Бир кере да акъылына келмегенди быллай зауукълукъгъа тюберикме деп. Рамазам къолун аны боюнундан кетерип ёрге кётюрюлгенинде уа, узалып къолундан тутду. «Кетме» — деп тилегенлиги эди ол Фаризатны. Рамазан да кетип къалмады, — онг къолу бла Фаризахны боюнуна узалды да, аны башын алгъынча кесини кёкюрегине къысды.

— Мен насыплыма!—деди Фаризат.

—  Мен да насыплыма! — деди Рамазан.

 

XI

Къалай эсе да, бу жаз башында Кавказ тауладан ёзенлеге бир сейирлик хычыуун аяз ургьанлай турады кече, кюн да. Бирде ол тынгысызлыгъын да сездиреди: шош аяз къаты желге айланады да, сора кече белинде эшиклени, терезелени жепилеринден сызгъырып, жюрекледе шургулукъ туудурады. Бирде, кимге эсе да чамланнган этгенча, орамланы букъуларын кёкге сууурады. Болсада табийгъатны халинде аллай болумла бек аз эсленедиле. Быйыл жанкъозла да, кырдык да дуния жарыгъын башха жылладан алгьаракь кёргенлерин, тереклерин копал эте башлагъанларын да, ууакъ аякълы малла кюнлюмлеге жайылып тоя башлагъанларын да уллу, гитче да эслеп турадыла. Ала бары да адам улуна сейир затны юсюнден сюйюнчюлюк айтыргъа хазырланнганнга ушайдыла.

Ёзенледе да сохан, сарымсах бахчала, шаптал, балли терекле бек ариу чакъгьандыла. Сабанлада, ыстауатлада бир берекетлик эсленеди бу жаз башында. Жюрекледе эндиге дери хазна ангылашынмагъан ырахатлыкъ барды. Алай бу эки кюнде Тёбен Къабакъда ким эсе да хаулула ызларына къайтадыла деп хапар жайгъанды да, Хасанбий бла Сусака дунияда барларын, жокъларын да унутхандыла. Кертиди, ол хапар бу Къабакъда Хасанбийден бла Сусанадан сора кишини да элгендирмегенди. Гюняхлары кеслерини болсун, бек кёпле къууанч тыпырлы болгъандыла.

«Нечик иги хапар айхдыгъыз! — деп, бир жюз жыллыкъ акъсакъал тёшегинден ёрге окъуна кётюрюлген эди. — Жерибизни берекети, огъурлулугъу таулуланы биргелерине кетген эди да, энди ол затла аланы биргелерине артха къайтырыгъын билип къоюгъуз...»

Мында адамла ол хапарны кертилигине бекден-бек йинана башлагъандыла. Эл бригадир, урушдан фашистлени аналары бергенни тёкдюрюп къайтхан адам, республикада ол къошулмай оноу этилмегенине халкъны «ийнандыргъан» Чиляний, бир да кёзлерин къакъмай айтды хапарны тюзюн:

—  Ыйых кюн ингирликде мени обкомгъа чакъыргъандыла да, къонакъланы алларына тюберге халкъны хазыр эт дегендиле,— деп, ауазын кётюрюп айтды, сабанчы къошда тюш азыкъгъа жыйылып тургьан адамланы алларына сюелип, акъ къалпагъын да тешип, къолуна алып. — Бу эки-юч кюнде таулула бери жетерикдиле. Бусагъатда жолдадыла.

—  Да, эллери тюп болгъандыла, къайда жашарыкъдыла была?—деди, боюну борбайларыидан базыкъ болмагъан киши, къашыгъын ауузуна жууугъуракъ элте.

—  Къыралда кюч уллуду,— деди Чиляний. — Бирда къоркъмагъыз, юйлени кечеден тангнга къатдырадыла.

—  «Къатдырадыла» дегенинг?

—  Юйлени къарап-къарагъынчы ишлейдиле, дегенлигимди.

—  Къарайма да, ала бизни башыбызгъа жюк боллукъгъа ушап турадыла.

—  Таулула бир заманда да кишиге жюк болмагъандыла.

—  Да насыбынг айтсын.

 

*      *      *

Эллиле Чиляний айтхан хапар керти болгъанын кёзлери бла кёргенлеринде, аны республикада уллу намысы жюрюгенине толу ийнандыла. Бир бирлени: «Бизни Чиляний бла Мальбахов окъуна кенгешеди», — дегенлерин кёпде кеси къудакълары бла эшитгендиле. Алай ол бир къауум адамны да нёгерге тутуп, кёчюп келген таулуланы алларын тыйып эллерине жибермей тохтагъанында уа, юсюне ачыкъ сюелип, ол ишге ыразы болмагъанларын билдирдиле.

— Санга адамланы кеси жерлерине жибермей тыярча эркинликни ким бергенди?! — дедиле Чилянийге.

—  Манга быллай эркинликни Мальбахов бергенди. Мен малкъар халкъгъа игиликни излейме. Бусагъатда была тау эллеге ёрлегенликге, башларын сугъарча бир ышыкъ жокъду. Ары барсала сууукъдан, ачдан къырылып къаллыкъдыла.

«Аны ючюн сени къарынынг нек ауруйду?» — деп, Чилянийни къулагъына шыбырдады бети башында къалпагъындан да къара, бир созукку адам.

—  Мени хар ким ючюн да ауруйду къарыным. Мен коммунистме! Мен фронтовикме!—деп, хар ким да эшитирча къычырып сёлешди Чиляний. — Кёремисиз аны айтханын! Аллайладан не игилик излейсиз сиз?

Чиляний ол къарабет кишиге чамланнганын алай кёп адам ангыламады.

Бир кесекден алайгъа колхозну председатели, райкомну секретари да жетдиле.

—  Жамауат!—деди райкомну секретари, кесин эсли сёз айтыргъа хазырлай. Бюгюн бизни бек къууанч кюнюбюздю: кёп жылланы ичинде тюберге, кёрюрге термилип тургъан къарындашларыбыз, эгечлерибиз туугьан жерлерине сау-эсен къайтхандыла.

«Алай къурусун кёзюнг, сау-саламат къайтхан болурла», —деп, шыбырдады къатындагьыгъа кесин сёлеширге хазырлап, жыйылгъанланы бек алларында сюелген таулу жаш.

—  Энди биз барыбыз да кючюбюзню, акъылыбызны да: бирикдирип, таулулагъа эллерин ишлерге, колхозларын къураргъа болушургъа керекбиз. Ол затла тынгылы этилгинчи была ёзенледе жашаргъа керекдиле. Къарагъыз да, элде эркин юйлери, женгил юйюрлери болгъанла таулулагъа бир къауум заманнга дери къонакъбайлыкъ этигиз....

—  Биз кеси элибизге, кеси жерибизге барып тохтаргъа керекбиз,—деди бек алда сюелген таулу жаш. — Бир тюрлю бир башха хапарны къабыл кёрлюк тюйюлбюз.

—  Былайда даулашып тургъандан магъана чыкъмаз,— деди райкомну секретарь — Башында этилген оноу алайды. Аны толтурмазгъа уа сиз да, биз да эркин тюйюлбюз. Халкъ къыйналып турады, машиналаны къотарып, адамланы да солума къояйыкъ.

—  Былайда биз айтхан болургъа керекди,— деп сюелди биягъы таулу жаш.

— Да биз да бодуркъу тюйюлбюз, иги жаш, —деп колхозну председатели да сёзге къошулду. Чиляний а къуллукъчуланы къатларында бек жууаш кишичик болгъанды, суугъа тюшген тауукъ кибик, бир бек жыйырылып кеси да...

...Таулула бир бирлери бла къуш-муш болдула. Къуллукъчула бла демлешгенле да бардыла. Баям, таматала алай келишген болур эдиле, бир кесекден Рамазан алгъа атлады да, къуллукъчуланы къатларына барып, халкъгъа айланып сёз айтды:

—  Тейри, къуру кеси акъылына бюсюреп турмакълыкъ артыкъ иги болмаз,—деди Рамазан. — Была айтханнга да къулакъ салайыкъ. Сабийлени, къартланы да къуругъан журтха элтип тёкмейик да, былайда бирер жерге тохташайыкъ, сора хар юйюрден бирер-экишер адам барып элибизни, журтубузну да кёрейик. Мындан ары къалай жашау этерге кереклибизни юсюнден оноулашайыкъ.

—  Быланы алларында не кокаланаса?! — деди биягъы жаш Рамазаннга.

Болсада алайда аны ауузуна кёп адам чапды.

— Былайда, баям, къаты болуп сени киши да тыярыкъ тюйюлдю,— деди Рамазан ол жашха. — Жолунг мамукъданды. Алай эссизлик этип адамларынгы уа жунчутма.

— Мени адамларым бла кишини иши жокъду.

—  Кёпчюлюк бир къауум заманнга дери былайда тохташыргъа угъай демейдиле,—деди Рамазан. — Ёрге бек тартдыргъан адам бар эсе уа, тыймазыгъызны тилейме. 

Къуллукъчула Рамазанны айтханына ыразы болдула, баям. Алай: «Ёрге тартдыргъанланы тыймазыгъызны тилейме»,— дегенине уа бюсюремегенлерин ангылатдыла.

—  Сиз, эртте-кеч болса да, кеси эллеригизге тийишириксиз. Алай бюгюн биз айтханнга къулакъ салмай амалыгьыз жокъду, — деди райкомну секретары.

—  Бир да, эки да айтмагъыз, биз былайда тохтарыкъ тюйюлбюз,— деди биягъы жаш.

—  Бар-бар, жолунг мамукъданды,— деди колхозну председатели, ол жашны аллай бир аякъ тирегени ачыу тийип. — Башхала бла ишинг жокъду, кесинг бар къайры бара эсенг да.

Ызы бла председатель бригадирлени кесини къатына чакъырды да, къолларына бирер къагъытны тутдурду. Ала ким кимни юйюнде тохташырыгъын эрттеден хазыр этип тургъанлары ачыкъланды алайда. Аны себепли, бригадирле кеси борчларын узакъ созмай тамам этдиле. Ол даулашып тургъан жаш а машинаны ёрге — «Жангы эл» таба бурдурду. Алай аны ызындан киши тебиремеди.

Бир заманда ол жаш машинаны юсюнде ёрге сюелди да, былай айтып къычырды:

—  Кёчгюнчюлюкде да акъыл кирмегенди сизни башыгъызгъа!

 

*      *      *

Чиляний Рамазанланы Хасанбийлагъа элтип тюшюрдю. Хасанбийни къызчыгъы — Куляла, ичген сууу тамагъында танылгъан, бир ариу жан, юйден чабып чыкъды да, Рамазанны эгиз жашчыкъларын — Мустафаны бла Мустафирни кезиу-кезиу къоюнуна алып, юйге кийирди. Андан сора хапчукланы ташыргъа да болушду. Хасанбий бла Сусана да къонакъбайлыкъ этерге хазырлана, тёгерекге-башха чабадыла.

Рамазан арбазгъа киргенли да эки кёзюн Куляладан алмайды. Аны алай этгенин къызчыкъ сезгенди да, эркин атларгъа окъуна уялып, аш юйден анасына болушургъа кюрешип тургъан болмаса, къонакълагьа тюберге хазна сюймейди. Да не этсин да, Рамазан алай аралып турса, ол а уялмагъанмы сунаса.

Кюнле озадыла. Алай Фаризат сабийлерини юсюнден жукъ сагъыныргъа базынмайды. Рамазан да тынгылайды, нек тынгылай эсе да. Ой таланнган, къонакъбайларына окъуна жукъ сормагъандыла алыкъа.

Куляла школда тамата пионервожата болуп ишлейди. Эрттенликде школгъа барады да, андан кюнню иги да ауурлугъу кетгенден сора къайтады. Рамазан а ол юйге келгинчи кесине тынчлыкъ тапмайды. Фаризат эрини ол халин эслеп, кеси акъылында: «Муну къартлыгъында не тыпыры къуругъанды?» — деп окъуна айтады. Былай этме деп, юсюне уа сюелмейди. Туугъанлы да Рамазаннга «кёзюнг къара болсун» деп айтмагъанды. Алай башы бла ойнагъаны уа Фаризатха артыкъ хычыуун кёрюнмейди. Рамазан а къызгъа аралгъанлай жашайды.

Кюнлени биринде Куляла Рамазаннга хыны сёлешди.

—  Сен манга былай аралып тургъанынгы къоймасанг атама айтырыкъма,— деди ол. — Сен уялмагъанлыкъгъа, мен уялгъан этеме.

—  Айып этме, къызым,— дели Рамазан. — Сен анангы жаш заманына тюз да союп къаплагъанча ушайса.

—  Мени анамы жаш заманын къайдан билесе?

—  Билеме, къызым...

Куляла сагъышлы болду. Сабийлиги кёз аллына келди да, башы-кёзю тёгерек айландыла.. Рамазанны сыфатын алас-булас кёрдю. «Я сыфхан Аллах, бу не ишди!», — дед: Куляля кеси акъылында. Ол кючден бла бутдан атлай барды да, гёшде тапчаннга олтурду. Бир кесекден эс тапды да, юсюне ёре сюелип тургъан Рамазанны кёзюне къарады.

—  Сен мени къызымса! — деди Рамазан. — Сен мени къызымса!

Куляля ёрге кётюрюлдю. Кёп затны эсине тюшюрюрге кюрешди.

— Лиза, сен мени къызымса! — деди Рамазан. — Зубай а къайдады?!

Куляля эсин ташлады. Рамазанны къычырыгъын эшитгенден сора, алайгъа Фаризат бла Cyсана да мычымай жетдиле.

«Лиза!» —деп, жангыз да бир сёз айтыргъа къолундан келди Рамазанны…