Çеçпĕл вăл – наци чунĕ
Ах, мĕн чул ырату та суран
Ывăтмарăм-ши сан çăварна эп.
Çăт тутам сирпĕтесшĕн ылхан,
Кăрт чĕрем йыхравпа талпăнайĕ.
Вĕçсĕр, ĕмĕрлĕх уссăрлăхра
Чун йăлтах ирĕлсе çухалсассăн
Суртăн çеç ман çине эс (çăран), –
Эп санран юрату ыйтмасассăн.
Эсĕ манăн, эс манăн çукскер,
Чĕлхÿне кăларса çеç витлерĕн,
Çуклăх, уссăрлăх, пушăскер, – нулĕм манăн…
Çеçпĕл Мишши
Кам вăл, Çеçпĕл? Кам эс, Мишша пичче? Çак ыйту хуравне тупас тесе чылай тĕпчевçĕ пуçне ватнă. Умра – черетлĕ паллă кун: 2017 çулхи ноябрĕн 16-мĕшĕнче Çеçпĕл Мишши поэтăмăр çуралнăранпа 118 çул çитет. Ахаль поэт мар вăл – хăй халăхĕн ятĕнчен пĕтĕм тĕнче умĕнче сăмах калама хăраса тăман кăвар чĕреллĕ поэт-трибун. Унтанпа сахал мар çул (пĕр ĕмĕре яхăн!) иртрĕ пулин те, эпир ниепле те тăван чăваш ывăл-хĕрĕн пуласлăхĕшĕн «çунса кайнă» ентешĕмĕре манса кайма пултараймастпăр. Пачах урăхла, çулсем иртсе пынăçемĕн унăн хайлавĕсем, вĕсенчи сăнарсем урлă поэтăн чун-чĕрине, шухăшлавне тата та тĕплĕнрех, тарăнрах пĕлес-ăнланас килет.
Кашни çын пурнăçĕнче пĕр хутчен те пулсан хăй умне çакăн пек ыйту лартать: «Мĕн тума, мĕн тĕллевпе килет этем тени çĕр çине? Хăй хыççăн мĕн хăварать?..» Е тата хăй пурнăçĕнче мĕн те пулсан усăллине тунă-и вăл? Пурнăç тăршшĕнче этемре мĕн те пулсан улшăнать-ши? Мĕнле ăнланать вăл çав «пурнăç тĕшшине»? Акă, Çеçпĕл Мишши хăйĕн юратăвĕ – Анастасия Червякова патне çырнă 100 çырăва пĕрлештерсе-пуçтарса кун çути курнă кĕнекен юлашки страницине майĕпен хупатăп, поэтăн «пурнăç тĕшшине» ăнланма тăрăшатăп. Куçра – куççуль... 23 çула та пурăнса çитеймен каччă, Касакасси ялĕнче кун çути курнă чăваш ывăлĕ, мĕншĕн тата кам панă сана çакăн чухлĕ ырату та суран?.. Çапла-а, паян вăл пирĕншĕн, 21 ĕмĕрте пурăнакансемшĕн, – генилле поэт, поэт-трибун, кăвар чĕреллĕ поэт, революци кĕрешÿçи, сăвă çырма вĕрентекен правилăсен авторĕ т.ыт.те. Çав 100 çырура вара – çара ырату, чун-чĕрене çуракан ырату, тунсăх, сăпайлăх, кĕвĕçÿ, хăйне хăй питлени-вăрçни... (Сăмах май, хăш-пĕр тĕпчевçĕсем çав çырусенче кăтартнине пĕтĕмпех тĕрĕс тесе йышăнмасан та юрать текен шухăш та пур. Поэтăн шăллĕ Гурий Кузьмин тата поэтăн тусĕ Павел Бекшанский вара çырусене пĕр-пĕр литература хайлавĕ пек те хаклаççĕ). Темле пулсан та вĕсенче, çырусенче, сăмах ăстин кĕске кун-çулĕнче обществăра, патшалăх ĕçĕнче, литературăра пулса иртнĕ утăмĕсене курма пултаратпăр.
Килĕшетĕр-и е çук, анчах та хушăран, каялла çаврăнса пăхса хак пама тăрсан, лайăххипе пĕрлех япăххине те асăрхама шикленсе тăмалла мар этем тенин. Çапла, япăххи, чуна çураканни-ыраттаракани ытла та нумай пулнăн туйăнса каять. Анчах лайăххи пулман-ши вара? Халĕ вара Çеçпĕл пурнăçне тишкерер. Тĕлĕнмелле таса кăмăллă, тĕрĕслĕхшĕн вилме те хатĕр çамрăк каччă, совет самани тытăмĕшĕн, тăван халăхĕшĕн чунне пама хатĕр чăваш арĕ. «Канаш» хаçат редакторĕ патне Çеçпĕл çапла çырать: «Çĕршывăм вилсе выртнă вăхăтра эпĕ аякри Украина улăхĕсем тăрăх çухалса çÿретĕп. Мĕнпур шухăшăм тăван çĕршывăм çинчен кăна, çак выç самана асапĕ çĕршывăма сарлака çĕр пичĕ çинчен пĕтĕмпех шăлса çухатнă-ши, эпĕр – çĕршывран саланса пĕтнисем – ĕмĕрех çуралнă çĕршывсăр, хамăра çуратнă халăхсăр тăлăххăн тĕнче тăрăх сĕтĕрĕнсе çÿрĕпĕр-ши тесе шухăшлатăп кунĕн-çĕрĕн...» Е тата Остерти тусĕ Федор Пакрышень патне вăл çапла çырать: «Паян эсĕ ярса панă укçана илтĕм... Эпĕ питĕ выçăччĕ, çавăнпа, укçана илнĕ-илмен пасара чупрăм. Курасчĕ санăн, Федя, эпĕ еплерех вĕçтернине. Çăкăр туянтăм та тÿрех çисе ятăм. Мĕнле тав тумалла ĕнтĕ сана... Паян эп тутă. Литература, искусство çинчен ĕмĕтленес килет. Еплерех тунсăхлатăп кĕнекесемсĕр. Хăçантанпа вуламан эпĕ вĕсене...Тăтăшрах çыр... Федя! Ан ман мана! Çак тĕнчере эпĕ пĕр-пĕччен. Ют тăрăхра – ан ман мана. Пиччем пул маншăн. Вара мана асапланăвăма тÿссе ирттерме çăмăлрах пулĕ. Çапла пурнăç пурри çинчен малтан эпĕ шухăшлама та пултарайман...»
Журналист-публицист пулса сахал мар çул хушши ĕçленĕрен те, çитменнине тата, Çеçпĕл Мишшин ентешĕ пулнă май та, унпа, унăн ĕçĕ-хĕлĕпе çыхăннă мероприятисене тăтăшах хутшăнма тивет манăн. Хăшĕ-пĕри поэтăн чунне ăнланманни, ăнланма та тăрăшманни, унăн таса ятне варалама хăтланни питĕ тарăхтарать. Çук-çук, тăванăмăрсем, эпир ниепле те ăна суд тума, унăн ĕçĕсене питлеме пултараймастпăр. Тĕрĕссипе, çавăн пек тивĕç çук пирĕн. Пачах урăхла, унăн шухăшлавĕ патнелле кăштах та пулсан туртăнас тени вара питĕ те тĕрĕс пулмалла.
Çынран кулма, мăшкăллама, йывăрлăхсенчен тарма, ĕçе ячĕшĕн тума вĕренейменскер, хăйне Чăваш автономи облаçĕн Ревтрибунал председательне лартсан та, каярах юстици пайне ертсе пыма шансан та пурнăçне лайăхлатасси çинчен пуç ватман Çеçпĕлĕмĕр. Выçă пурăннă, тăхăнмалли пулман… – вăл вара хăйне тивĕçнине те килсĕр-çуртсăрсене панă. Çапла, паян куншăн çакă – хăй вырăнĕпе, çыхăнусемпе, влаçпа усă курма тăрăшманни – тĕлĕнмелле те пек. «Учрежденире ĕçленĕ вăхăтра хывăнаймастăп – кĕпе çук, ман çинчи пĕтĕмпех çĕтĕлсе пĕтнĕ. Шăллăмпа çара хăмасем çинче çывăратпăр. Хăнкăласем кăшлаççĕ, – çырать вăл хăйĕн дневникĕнче. – Пурпĕрех ĕçлес те ĕçлес килет. Пурăнас килет!»
Паян, тен, Çеçпĕл Мишшин тасалăхне, сутăнманлăхне пурте ăнланма, йышăнма пултараймаççĕ те пулĕ. Сăмах май, архив материалĕсене те, Çеçпĕлпе çыхăннăскерсене, тĕрлĕ сăлтава пула чылай çул ахаль çынсене усă курма паман. Çакна та манмалла мар: шел, хамăрăн йăхташăмăрсем çинчен питĕ сахал пĕлетпĕр эпир. Пĕлес, çакăн пирки халăха пĕлтерес тесессĕн те тÿре-шара тени ирĕк парасшăн мар. Çеçпĕл Мишшин кун-çулĕпе ĕçĕ-хĕлне пуçласа тĕпчес текенсен вара шăпах çавăн пек йывăрлăхпа тĕл пулма тивнĕ те ĕнтĕ.
Çеçпĕл шăллĕн Гурий Кузьмичăн та çак сăлтава пулах архив материалĕсемпе паллашма тÿр килмен. «Пиччем çинчен» ятлă кĕнеке (Шупашкар: Чăваш. кĕн. изд-ви, 1973. – 97 с.) хатĕрленĕ май влаçрисенчен хăйне архивра ĕçлеме ирĕк пама пĕрре мар ыйтнă вăл. Çук, кĕтсе илеймен. Çавăнпа пичетре урăх авторăн «Ревтрибунал председателĕ» (чăваш совет поэзийĕн никĕслевçи М.К.Кузьминăн Чăваш автономи облаçĕн юстици органĕсенчи ĕçĕ-хĕлĕ) ятлă вырăсла пысăк ĕç тухсан мĕн туйнă-ши Гурий Кузьмич?
Вăл вăхăтра эпĕ ЧР Шалти ĕçсен министерствин уголовнăй шырав уйрăмĕн пуçлăхĕччĕ. Пĕр кун çапла аялтан ман пÿлĕме дежурнăй шăнкăравлать. «Сирĕн пата Кузьмин дедушка килнĕ, сире курасшăн...» – тет. Кам-ши, тетĕп, ĕçпе пулĕ-ха тесе кĕртсе яма хушрăм. Кăштахран алăк уçăлчĕ те, ватă арçын кĕрсе тăчĕ. Ман çине тинкерсе пăхса: «Тимофеев эсир-и?» – тет. «Эпĕ», – тетĕп. Тата тепĕр хутчен ыйтрĕ. Унтан кĕтмен çĕртен чĕркуçленсе ларчĕ. Эпĕ, чĕри тытса лартрĕ пулĕ тесе ун патне чупса пытăм. Тата «Тимофеев эсир-и?» – тесе ыйтрĕ. Унтан: «Эпĕ Çеçпĕл Мишшин шăллĕ. Ман пиччене эсир этем вырăнне хăпартрăр...» – тесе хучĕ. Çапла паллашрăмăр Çеçпĕл шăллĕпе Гурийпе... – аса илчĕ нумай çул иртсен Валерий Георгиевич Тимофеев, И.Н.Ульянов ячĕллĕ Чăваш патшалăх университетĕнче 1994 çулта юридици факультетне уçнă юридици ăслăлăхĕсен докторĕ, профессор.
Ăçтан пуçланнă-ха унăн Çеçпĕл Мишши ĕçĕпе кăсăкланасси? Пединститутра истори факультетĕнче вĕреннĕ В.Тимофеев. «СССР историйĕ» дисциплинăпа диплом ĕçĕ çырнă чух чăваш çыравçисен хайлавĕсемпе те усă курать вăл. Каярах вара, ШМ тытăмĕнче ĕçлеме тытăнсан, «Чăваш милици, суд тата генпрокуратура органĕсен совет влаçне çирĕплетес ĕçри пĕлтерĕшĕ (1917–1928)» темăпа кандидат диссертацийĕ хÿтĕлет. Шăпах çакăн чухне ĕнтĕ ăна Патшалăх архивĕнче упранакан документсем патне кĕме ирĕк параççĕ. Çеçпĕл Мишшипе, унăн ĕçĕнчи пăтăрмахсемпе çыхăннă, Çеçпĕле «тăшман» тесе айăпланă вăхăтри документсем те çапла майпа В.Тимофеев аллине лекеççĕ.
Çеçпĕлпе çыхăннă материалсем 70-мĕш çулсенче архивăн хупă фондĕнче упранатчĕç. Çавăнпа Гурий, поэтăн тăван шăллĕ пулин те, документсемпе паллашма ирĕк илеймен.
Тÿрех мĕн сисĕнчĕ-ха? М.Кузьмин ревтрибунала, юстици пайне ертсе пынă вăхăтри чылай документа архива çитермен, «çухатнă». Астăватăр-и, ăна пĕр айăпсăр айăплă туса хураççĕ. Çав тапхăтри хутсем çукпа пĕрех. Ытларах – отчетсем, вырăсла тата чăвашла çырнă сăвăсем. Вĕсен айне «М.Кузьмин» тесе алă пуснă, – каласа панăччĕ Валерий Георгиевич.
Отчетсем, отчетсем... Ревтрибунала уйăх кăна ертсе пыма тÿр килнĕ М.Кузьминăн. Анчах çак пĕчĕк тапхăрта та ăна курайман, хирĕç тăракан, ăна варалама тăрăшакансем çителĕклех тупăннă. Юстици министрĕ тенин паян кун та ĕçĕ çăмăл мар та, 20-мĕш çулсенче вара, выçлăх çулĕсенче, мĕн тери йывăр килнĕ ăна! Тен, кăштах чеерех пулнă, хăйшĕн тăрăшнă, лайăхрах тумланас, апатне тутлăрах çиес шухăшпа çеç пурăннă пулсан тăшманĕсем те сахалрах пулнă пулĕччĕç те. Çеçпĕл вара, çамрăклăхне пăхмасăр-çке, питĕ таса та уçă чунлă пулнă.
Чăваш автономи облаçĕ йĕркелениччен Чăвашри халăх сучĕсем Хусан кĕпĕрнин юстици пайне пăхăнса тăнă. 1920 çулхи утă уйăхĕн 1-мĕшĕ хыççăн вара Чăваш облаçĕн хăйĕн юстици пайĕ уçăлать. Унта 14 çын ĕçлеме тытăнать. Ревтрибунал та çак вăхăтрах ĕçе пикенет. Чăваш облаçĕн парти организацийĕ унта ĕçлеме чăвашла пĕлекен специалистсем кирлине пĕлтерет. Ытти хăш-пĕр çынсемпе пĕрле унта Тутарстанри Теччĕ уесĕн судпа следстви комиссийĕн председателĕ пулса ĕçленĕ М.Кузьмин та куçать. «Чăваш автономи облаçне йĕркелерĕç. Çак вăхăтра манăн, коммунистăн, чăваш ĕç çыннийĕн революцилле çĕнĕ пурнăçне вăй илтерес çĕре хутшăнмаллах...», – тесе çырать вăл хăйне тăван кĕтесе ĕçлеме чĕнсе илме ыйтса çырнă заявленире. Анчах хăй ĕçне парăннă опытлă юриста тÿрех мар, виçĕ хутчен тилмĕрсе ыйтсан кăна, Чăваш çĕрне куçма ирĕк параççĕ. Çапла вара 1920 çулхи çурла уйăхĕн 30-мĕшĕнче Шупашкара таврăнать вăл, пуçĕпех ĕçе кĕрсе каять. Хăйĕн кун дневникĕнче çапла çырса хуни пур: «...Ревтрибунала – тĕрĕслĕх ĕçне ертсе пырасси çинчен шутласа кайсан, чунра хама хам шанманлăх туйăмĕ çуралать. Парти шаннине тÿрре кăлармасан?.. Çук, эп – коммунист! Коммунистăн тума пултарайманни çук...»
Йывăрлăх тени вара пуçламăш тапхăрта çителĕклех пулнă. Канцеляри таварĕсем, хут илесси те пăтăрмахсенчен тăнă. Архиври документсем М.Кузьминăн юстици пайĕпе Ревтрибунал валли ятарлă брошюрăсем, икĕ пичет машини, ытти хатĕр илес тĕллевпе Мускава çитме тивнине те кăтартаççĕ. Ялан çул çинче: облаçри халăх сучĕсем, юстицин уессенчи бюровĕсем, арестант çурчĕсем. Пур çĕрте те – çитменлĕх, нушаллă лару-тăру. Кадр ыйтăвĕ те Кузьмин çинех тиенет. 1920 çулхи юпа уйăхĕн 21-мĕшĕнче М.Кузьмина (Çеçпĕл – 21 çулта кăна!) облĕçтĕвкомăн юстици пайĕн заведующийĕ (паянхи Юстици министрĕн должноçĕпе танлашать) туса хуни те ахальтен, ăнсăртран мар паллах. Кун дневникĕнче Çеçпĕл çапла çырса хурать: «...Манра карьерăшăн çунасси, тасамарлăх çук. Коммунистăн таса ятне нихăçан та вараламасса шанатăп».
Çав вăхăтрах юстици пайĕнче, Ревтрибуналта ĕçлекенсем уйăхĕ-уйăхĕпе ĕç укçи илеймен. Çеçпĕл хăй те. «Уйăх ытла мунчара пулман, тумтире улăштарман. Пĕтĕм кĕлетке кĕçтет. Пыйтăсем пур», – пытармасть вăл дневникĕнче.
«Жилищная тройка» ятлă комисси председетелĕ пулин те, хăйне валли уйрăм, чаплă вырăн тупас-уйăрас шухăш пулман унăн. Пуянсен кил-çуртне кĕтессĕр, пурăнмалли вырăнсăр юлнă рабочисемпе служащисене вырнаçтарассине тĕп вырăна лартнă терĕмĕр çамрăк ертÿçĕ. Амнисти ирттерес, чиркĕве патшалăхран уйăрас, дезертирсене тытас, вăрлакансене, ирĕк памасăр вăрман касакансене, спекуляци тăвакансене явап тыттарас енĕпе ĕçлекен комиссисенче те Кузьмин малта пынă.
Çапла, паян Çеçпĕл Мишшин тасалăхне, сутăнманлăхне пурте ăнланма, йышăнма пултараймаççĕ терĕмĕр. 20-мĕш çулсенче те чылайăшĕ ултавлă майпа никамран нимĕн илмен çамрăк ертÿçе хирĕç шăл хăйранă, меллĕ самант çитессе кĕтнĕ. Çав самант 1920 çулхи раштавăн 22-мĕшĕнче килсе тухнă. Хĕллехи сивĕ кун Çеçпĕлпе пулас паллă çыравçă В.Краснов-Асли пĕрле Шупашкартан çула тухнă: Çеçпĕл – Шăхрана, Краснов-Асли – Çĕрпĕве. Асар-писер çанталăка пула вĕсен Апашра чарăнма тивнĕ. Çакăнпа усă курса çамрăк ертÿçĕ кунта та хресченсене пуçтарса калаçнă. Тепĕр кунне вара Çĕрпÿ уесĕн ĕçтăвкомĕн ларăвĕнче хĕрÿ калаçу ирттернĕ. Çакă унăн, патшалăх тытăмĕнчи ĕçченĕн, юлашки ларăвĕ пулнă. Вăл çуккипе усă курса, раштавăн 25-мĕшĕнче юстици пайĕ вырнаçнă çурта Çеçпĕл тăшманĕсем вут тĕртеççĕ. Çакăншăн тата тĕрĕс мар документсем тунă, патшалăх укçине салатнă тесе Çеçпĕле айăпласшăн пулаççĕ. Архивра упранакан акт вара пĕтĕм документ, укçа хучĕсем, нарядсем, журналсем, пурлăх, çырусем пушар хыççăн та вырăнтах, тĕрĕс-тĕкелех пулнине кăтартать. Анчах акт çырнă хыççăн та Çеçпĕле тĕрмерех тытаççĕ, мĕншĕн тесен вăл, хăйне айăпсăр айăпланăшăн чĕререн тарăхнă-кÿреннĕскер, Совет влаçĕн тăшманĕсем шантаж тунине чăтаймасăр, чунĕ кÿтсе-тулса çитнĕ самантра «Юстици çуртне эпĕ чĕртнĕ, 50 пин тенкĕ укçана тĕрĕс мар тăкакланă тата 20 пин тенкĕ улталаса хут тунă» тесе çырнă документ çине алă пуснă пулнă. Ятарласа йĕркеленĕ комисси ĕçе тепĕр хутчен пăхса тухнă, нимĕнле айăп та тупайман. Анчах çакăн хыççăн Çеçпĕле патшалăх ĕçне урăх явăçтарман...
«Ах, мĕн чул ырату та суран...» çырать Çеçпĕл Мишши пĕр сăввинче, ниçта кайса кĕрейми чун-чĕрине çунтарса. Шел, усал вăй тасалăха варалама хăтланать, таса çумне çыпçăнма пултараймасть пулин те, хăй ĕçне тăвать-тăватех – Çеçпĕлĕмĕрĕн чунне амантса хăварать. Пурĕпĕр, хура вăйсем, тăшмансем темле чупкаланă пулин те, Çеçпĕл ятне халăх асĕнчен, ентешĕсен чĕринчен кăларса илеймен вĕсем. Темле синкерлĕ вăхăтсем пулсан та, Çеçпĕл Мишши Чăваш тĕнчишĕн тунă ĕçĕсене архивăн «ĕмĕрхи тусанĕ» хуплаймарĕ.
Çеçпĕл тата хальхи вăхăт çинчен те каламалли çук мар. Хальхи вăхăтра та, паллах, Çеçпĕл Мишшине тĕрлĕрен хак пани сисĕнет. Ун çинчен каласа пĕтерейменни те пур. Тата, чи кирли те хакли, унăн халăхсене (Украинăпа Раççее) туслаштарас текен ăнтăлăвне манманни савăнтарать. Астăватăр-и, Чăвашран вăл, кÿренÿллĕ те чирлĕскер, Крымри Евпаторири санаторие сипленме тухса каять. Хальхи вăхăт пирки калас пулсан вара шăпах Çеçпĕлĕн ентешĕсем – канашсем – тăрăшнипе Украинăпа Чăваш Ен хушшинче туслăх кĕперĕ хывма пултарчĕç, Чăвашри Канаш хулипе Канаш районĕ тата Украинăри Чернигов облаçĕнчи Козелецк районĕнчи Остер хулисен ертÿçисем пĕр-пĕринпе килĕштерсе ĕçлесси çинчен калакан килĕшĕве алă пусса çирĕплетрĕç. Кунсăр пуçне Евпаторипе Канаш хулисем, Çĕнĕ Шупашкарпа Феодоси хулисем культурăпа экономика енĕпе çыхăнса ĕçлеме калаçса татăлчĕç.
Вырăссен çакăн пек каларăш пур – «на детях гениев природа отдыхает». Пулĕ те... Анчах пирĕн Çеçпĕлĕн, вăл çемье çавăрма ĕлкĕреймен пулсан та, литературăра пĕртăван пекех çывăх та ăна юратакан, хисеплекен ĕçтешĕсем, унăн ĕçне малалла тăсакансем пур. Çеçпĕл пĕтĕм Чăваш тĕнчин, чăваш халăхĕн чунĕ, хăвачĕ, малалла чĕнекен йыхравĕ пулнине ăнланакансем, йышăнакансем çителĕклех. Анчах ун шайне çитнисем, шел те, курăнмаççĕ. Темле пулсан та пирĕн, 21 ĕмĕрте пурăнакансен, çак таса кăмăл-туйăмлă, анчах çирĕп характерлă сăмах ăстин ăсталăхĕ патне туртăнмаллах.
Тĕнчене кăвар чĕреллĕ ывăлне «парнеленĕ» Çеçпĕл çĕрĕ-шывне чунтан тав тăватпăр. Пирĕн, паян пурăнакансен, унăн таса ятне упраса хăварма тăрăшмалла. Унăн ячĕпе усă курса вăрçă таврашĕ кăлармалла-пуçламалла мар. Çеçпĕл яланах хăйне евĕр «туслăх кĕперĕ» пулнине асрах тытар.
Украинăра пурăнакан чăвашсен ентешлĕхĕн ертÿçи Н.И.Лисовая пĕлтернĕ тăрăх, Çеçпĕл Мишшине, чăваш ачине, Украинăри Остер хулинче «наш Мишши Сеспель» тесе юратса хăйсен ывăлĕ пек йышăнаççĕ, çветтуй вырăнĕнчех кураççĕ, унăн вилтăприне унтах, Остертах, хăвармалла тусе шухăшлаççĕ.
Харьков тата Шупашкар... Остер тата Канаш... Вĕсем, тĕрĕссипе, официаллă мар пулсан та пирĕншĕн тахçанах питĕ çывăх. Украин халăхĕпе те пирĕн нимĕн пайламалли те çук. Репин, Гоголь, Шевченко, Леся Украинка... – тем пек тăрăшсан та вĕсене, вĕсен хайлавĕсене эпир Раççей (эппин, чăвашăн та) культуринчен, литературинчен уйăрма пултараймастпăр. Пирĕн хушăмăрти туслăх яланлăхах тесе шухăшлатпăр. Власть, политика тенисем ылмашăнĕç-улшăнĕç, халăхĕсем вара, тĕрлĕ идеолог таврашĕ кирек мĕн каласан та, хушсан та, пĕр-пĕрин патне кайса çÿрĕç, туслăха, çыхăнусене çирĕплетесшĕн пулĕç.
«Хыпар» хаçат, 2016 ç.
Сеспель – это душа нации
Мой любимый, любимый Нуль,
Ненавистный ты мой, проклятый.
Не твою я Тщету люблю ль,
Не тобою ли жизнь распята?
Жизнь моя вся Тебе отдана,
Вот и сердце принес на блюде
С кровью свежей, жри наклоняясь, –
Этот дар мой последний будет...
М. Сеспель
Кто он, Сеспель? Кто ты, Мишша пичче? На эти вопросы пытались и пытаются ответить многие современники. Впереди – очередная дата: 16 ноября 2016 г. исполнилось 117 лет со дня рождения поэта Михаила Сеспеля. Поэта-трибуна… Человека с горящим сердцем, не побоявшегося во весь голос заговорить от лица целого народа. И, хотя пролетело уже немало лет (более века!), мы не забываем (и не имеем на это морального права!) нашего огнекрылого земляка. Наоборот, хочется узнать и открыть для себя новые черты его характера, приблизиться через образы литературных произведений к самому поэту.
Думаю, не ошибусь, каждый здравомыслящий гражданин хоть один раз да задавался вопросом, для чего человек живет на этой земле, зачем приходит в этот мир и с каким багажом уходит? И, вообще, есть ли смысл в его существовании? Или же что меняется в человеке на протяжении жизни, помимо внешности и физического состояния? Имеется немало толкований понятия «смысл жизни». И, в очередной раз со слезами на глазах закрывая последнюю страницу книги, где собраны письма Михаила Сеспеля к Анастасии Червяковой, вновь и вновь пытаюсь понять смысл и цену жизни сгоревшего в неполных двадцать три года чувашского паренька из небольшой деревушки Казакасы.
Да, это сегодня, с высоты уже XXI века мы называем его «гениальным поэтом», «поэтом-трибуном», «поэтом с горящим сердцем», «предвестником и бойцом революционной весны», «автором правил стихосложения»... А что в тех ста сохранившихся письмах к любимой женщине, которые разрывают сердце, переворачивают душу? Боль… Страдание… Печаль... Робость… Ревность… Самоуничижение… Скептицизм… И не только от безответной любви. (Кстати, некоторые друзья и соратники М. Сеспеля в своих воспоминаниях вообще говорят, все то, что написано в письмах поэта к А. Червяковой, нельзя принять как чисто любовное изложение. А брат поэта Гурий Кузьмин и друг юности Павел Бекшанский считают эти письма литературными пробами.) Как бы то ни было, в письмах прослеживается вся недолгая жизнь поэта, связанная с государственной, общественной, литературно-поэтической деятельностью.
Согласитесь, иногда мы должны оглянуться на свое прошлое – как говорится, максимально честно и пристально. Происходит это, на мой взгляд, абсолютно у всех и, как правило, в переломный жизненный момент. Мы вдруг оглядываемся и видим негатив: рухнувшие надежды, череду неудач, разочарования, хотя было много хорошего, позитивного. А теперь представьте нашего Сеспеля – кристально чистого молодого человека, в первую очередь душой и сердцем болеющего за будущее своего родного народа. «Когда родина моя погибает, я, затерянный, скитаюсь вдалеке по степям Украины. Все мои помыслы о родной стороне; и днем и ночью я думаю: не стерли ли начисто с лица земли, не погубили ли мою родину эти тягчайшие муки голодного года, и мы – разбредшиеся выходцы из родного края – неужели навеки останемся без родины…» – пишет он редактору газеты «Канаш».
Как журналист-публицист с немалым уже стажем работы, тем более – как землячка нашего поэта-трибуна Михаила Сеспеля, всегда старалась вникнуть в связанные с ним мероприятия, ситуации. Что уж скрывать, иногда резко болезненно воспринимаю размышления-толкования некоторых лиц по поводу некоторых моментов жизни и деятельности поэта. Нет, друзья-товарищи, не нам судить Поэта с большой буквы, а вот если бы всем нам хотя бы постараться дотянуться до его мыслей...
Не научился предавать, не научился избегать трудностей, не научился делать свои дела ради видимости, не научился просить за себя... – будучи председателем Ревтрибунала Чувашской автономной области, а затем завотделом юстиции (да это же сегодняшний министр юстиции!), неужели он не мог создать себе комфортные условия жизни? Конечно, мог, но наш Сеспель, пока еще Михаил Кузьмин, этого не делал. Голодал-холодал, – но отдавал все голодающим и бездомным. Да, это с высоты сегодняшних дней можно осуждать за «неумение» жить, брать от жизни все возможное и невозможное.
«Во время работы в учреждении не имею возможности раздеться – нет рубашки, а которая на теле, вся истлела. Спим с братом на голых досках, поедаемые клопами. Хожу в рваной одежде, а если это может явиться причиной того или иного отношения ко мне окружающих? Ужасно!» – записал он в дневнике (10 ноября 1920 г.). – «Хочу работать с удвоенной энергией. Хочу жить!» (11 ноября 1920 г.) «Членом исполкома своей области, председателем Революционного Трибунала, деятелем пролетарской юстиции вступаю в 22-й год своей жизни. Карьеризма, беспечности нет в моей натуре. Надеюсь – никогда не замарать звания коммуниста, но пожелаю себе, вступая в 22-й год, больше смелости в жизни» (18 ноября 1920 г.).
А ведь это он, наш Сеспель, если говорить сегодняшним языком, в 20-е гг. XX в. (!) боролся с коррупцией во всех ее проявлениях. Да, отнимал, раздавал бедным! Да, наказывал! Но в первую очередь требовал от себя. Везде был первым. Силой слова убеждал и побеждал! Конечно, ненавидели… Конечно, подставляли… И кто знает, как ушел из жизни поэт – сам или же ему все-таки помогли это сделать его «доброжелатели»?
Сеспель и современность… К сожалению, незавершенности, неоднозначностей, связанных с его творчеством, немало и сегодня. И все же есть положительные, позитивные шаги, действия. Помните, весной 1921 г. Сеспель уезжает в Евпаторию на лечение. Лето 1921 г., проведенное в Крыму у моря, является самым плодотворным. Свое пророческое видение поэт как будто рисует кистью – новой жизни посвящены стихи «Чуваш! Чуваш!», «Пашня Нового Дня», «Морю», «Далеко в поле жёлтый зной». Именно там, в Евпатории, он снова будто воспрял, снова начал задумываться о дружбе народов, в частности, украинского и чувашского. И как бы он радовался сегодня, узнав о налаживающихся связях между Украиной и Чувашией. Ведь именно благодаря его землякам-канашцам в 2012 г. подписано трехстороннее Соглашение о дружбе и сотрудничестве между Канашским районом, г. Канаш Чувашии и г. Остер Козелецкого района Черниговской области Украины, где в центре города, в Центральном городском парке культуры и отдыха находится перезахоронение Михаила Сеспеля, а чуть далее, в Старогородке, – место гибели и первоначального захоронения, где в 2013 г. рядом с дубовым памятником появился замечательный памятник из гранита, установленный большей частью на средства руководителя Всеукраинского чувашского общества Н. И. Лисовой.
2016 г. и вовсе стал знаменательным в плане налаживания сотрудничества между Чувашией и Крымом, в частности, с Евпаторией, где в далеком 1921 г. прошлого века наш Сеспель восстанавливал свое тело и израненную душу. Благодаря Ассоциации содействия взаимного сотрудничества Чувашии, Крыма и Севастополя «Севастополь – Чувашская Республика» уже подписаны соглашения о побратимстве между Канашским районом Чувашии и Балаклавским районом Севастополя, Бахчисарайским районом Крыма и Батыревским районом Чувашии, а также городами Феодосия и Новочебоксарск. В августе 2016 г. подписан Договор о культурном сотрудничестве между городами Канаш и Евпатория! В общем, несмотря на политические моменты, Украина и Чувашия еще и еще раз показывают, что они – братья на века и ничто не помешает нашим народам проложить мосты дружбы. Думаю, наш Сеспель, наш Мишша пичче, радуется за всех нас тоже.
Говоря о неоднозначности и незавершенности, хочется остановиться еще на одной мысли, которая не дает сегодня покоя не только мне одной.
Говорят, на детях гениев природа отдыхает. Может быть… Но ведь у нашего Сеспеля немало литературных последователей, духовных братьев и сестер по перу. Сеспель, согласитесь, это – дух нации, душа чувашского народа! Конечно, вряд ли нам, живущим и творящим в XXI в., «дотянуться» до него, человека с кристально чистой душой, несгибаемым характером, вечного борца, до его литературного, художественного таланта, мастерства, чистоты помыслов в качестве реформатора, общественного и государственного деятеля, все же в нашей повседневности должен присутствовать дух Сеспеля. Иначе грош нам цена.
Отрадно, что канашская земля подарила миру много выдающихся мастеров пера. Кстати, уже документально доказано, что и другой классик чувашской литературы Константин Иванов, малой родиной которого считается с. Слакбаш Белебеевского района Башкортостана, тоже наш! Его предки – выходцы из д. Байгильдино Канашского района Чувашии. Что интересно, судьбы двух классиков чувашской литературы и поэзии – Константина Иванова и Михаила Сеспеля – во многом схожи. Да, в первую очередь, вся их жизнь, можно сказать, поэзия. Оба – сродни подснежникам, первоцветам, смело выглянувшим из-под снега. Жизнь обоих – сплошная трагедия. Оба болели одной болезнью. Оба начали писать в одном возрасте: К. Иванов в 1908 г., в 18 лет, написал поэму «Нарспи»; в 1916 г., в 17 лет, в печати появляются первые стихи М. Сеспеля. Иванов родился в 1890 г., Сеспель чуть позже – в 1899-м. Первому было отмерено 25 лет жизни, нашему Сеспелю – неполных 23 года. Откуда такие совпадения?! Волей-неволей начинаешь думать о той грани, тонкой материи, которая располагает нашими жизнями.
Не скрою, навсегда останусь благодарной нашей сеспельской земле, которая взрастила и подарила миру великого сына – поэта-трибуна, поэта с пламенным сердцем, вечного борца, гасившего свои страдания стихами, полными отчаяния и оптимизма, верой в будущее родного народа. Может быть, и поэта-романтика, каким он вырисовывается в своих письмах к А. Червяковой, на 10 лет старше его самого. К слову, в одном из ста сохранившихся писем от 27 апреля 1921 г., отчаявшийся, оклеветанный, он (пока еще находяся в Чебоксарах) просит свою Нусю сжечь все его письма, находящиеся у нее, сжечь все – вплоть до последней буквы... Увы, и в этой просьбе мы подвели «ведьмедя», как он себя называл в письмах. Прости нас, Сеспель (каçар, Мишша пичче) не выполнили твою просьбу, получается, влезли в твою чистую раненую душу. Но… это нужно было живым. Это нужно было нам, твоим оставшимся потомкам, чтобы мы поняли твою истерзанную душу, помнили твои дела и продолжили их. Как же я горжусь нашим Сеспелем – честным, прямым, и… как его жалею!!! Думаю, меня поймут и со мной согласятся многие.
И – трагический конец. И снова – разночтение… Но нет, в случившейся трагедии виновата не только безответная любовь. Как бы то ни было, Сеспель, на мой взгляд, был выше повседневности. Он бы мог перебороть, пересилить ситуацию. Говорите, любовь сильнее разума? Как знать… Помните его слова «А кругом дикий сброд супостатов,/ Смех, глумленья, свист, кутерьма./ Плачет край босоногий, распятый./ Надвигается жуткая тьма…» Край босоногий… Чувашия… Невозможность помочь своим голодным чувашам… Вот что терзало сердце нашего Сеспеля.
И в завершение мыслей вслух. Нам, живущим и здравствующим, нельзя спекулировать именем Михаила Сеспеля, нельзя провоцировать наши народы на конфликтные ситуации.
Всякое недоверие порождает подозрение, охлаждение в отношениях. Утверждение некоторых людей из Чувашии о том, что перезахоронение останков Михаила Сеспеля ни в какой мере не будет означать разрыва и ослабления наших дружеских связей с украинскими друзьями, на мой взгляд, является глубоким заблуждением. Сегодня в отношениях между Россией и Украиной имеет значение каждый шаг, каждый жест. Так давайте же в дальнейшем будем руководствоваться здравым смыслом.
Как заметила руководитель Всеукраинского чувашского общества Н. И. Лисовая (г. Киев), Михаила Сеспеля здесь считают своим, родным. Горожане признают три святыни Остра: река Десна, памятник архитектуры Юрьева божница и Михаил Сеспель. По мнению жителей Остра, Сеспель должен остаться здесь навсегда. Пусть вечно спит спокойным сном в краю, который приютил его в самое трудное время его нелегкой жизни. Ну что ж, время покажет…
Поддержание и развитие Мемориального комплекса Михаила Сеспеля нельзя считать только обязанностью жителей Украины (5 ноября 1954 г. прах поэта был перенесен и перезахоронен в центральном парке г. Остер и на могиле установлен памятник из черного гранита). Надо активно участвовать и чувашской стороне, даже на государственном уровне. Неплохо было бы, если Чебоксары и Чернигов также стали городами-побратимами.
Харьков и Чебоксары... Остер и Канаш… Неофициально они давно стали городами-побратимами. Чувства у нас к украинскому народу – самые теплые, искренние и сердечные. Репин, Гоголь, Шевченко, Попович, Леся Украинка... – при всем желании, при всем старании невозможно отдалить их от нашей общей русской и, в частности, чувашской культуры. И это понимают и принимают многие. Благодаря руководству России, Чувашии, благодаря людям, душой болеющим за будущее своего народа и добрые человеческие отношения, мы уверены, узы дружбы, несмотря на разные политические нюансы, станут еще крепче. Понятно, что особый, печально-тревожный отпечаток на наши отношения наложил страшный отсвет войны на Украине. Когда от бомб и снарядов гибнут дети, уничтожаются города, тема сохранения жизни на земле, роль и значение в этом литературы в частности и культуры в целом становятся особенно актуальными. Чем завершится это невиданное уничтожение народов-братьев? Как бы то ни было, хочется надеяться, что русский и украинский народы преодолеют это безумие и будут вместе, а наш Михаил Сеспель еще крепче объединит наши народы, станет мостом дружбы и уважения.
В России и на Украине сегодня выросло новое поколение, для которого Россия и Украина – не союзные республики единой могучей советской страны, а отдельные суверенные государства. К большому сожалению, некоторая часть книг, учебников по истории, средств массовой информации, умалчивая о глубинных единых, подлинно братских корнях русского и украинского народов, всячески твердят о разности их исторических истоков и путей. Но…
«Наш Мишши Сеспель» – так отозвался о нашем земляке в 2013 г., во время нашего визита в Остер, мэр города В. Г. Западня. Василий Григорьевич с волнением в голосе привел пример, когда в страшном и голодном 1922 г. недоедавший Сеспель отказался от предложенного сердобольной украинкой крынки молока, сказав, что молоко нужнее ее детям. Отсюда он сделал вывод о лучших качествах чувашского народа – скромности, способности приходить на помощь в тяжелое время. В знак признательности Чувашии руководитель старинного города, преодолевая притязания киевских толстосумов, выделил на красивом крутом берегу Десны, рядом с историческим памятником конца XI в. (1098 г.) Переяславской архитектурной школы – Юрьевой божницей, десять соток земли. «Создайте здесь подлинный уголок Чувашии. Пусть все многочисленные туристы из самых разных стран мира увидят на украинской земле это чувашское селение – памятник дружбы народов», – сказал он, прощаясь. Думаю, что наша дружба будет продолжаться долгие годы, никакая политика не даст нам забыть то, что было между нами. Будут меняться власти, политики, а народы всегда остаются верными друг другу и будут дружить, независимо от того, что будут вдалбливать в головы людей идеологи.
Прости нас, наш Сеспель!..
2016
