Заяабари
Мориёо ташуурдан, үдын наранай урид хадын оройдо гараха гэжэ Бура баабай яарана. Хада боориин хажуу тээгүүр зурлын дээшээ махадаг амитадай мүр дахажа, морёо шогшуулна. Дабаанай эгсэ болошоходонь модон соо мориёо орхёод, ябагаар дээшээ гараба.
Хадын оройдо шобхойһон орьёл хабсагай боро улаан, шара хагаар хушаатай. Тэрэнэй оройдо гараад, мүргэлэй газар шэлэбэлнь хэды һайн байгааб! Дээрэ дээрэһээ табигдаһан мантан шулуунууд ехэ эгсэ, оройнь гарахань хүшэр ха. Теэд шулуунай нүхэ, хонхор, ёдогорһоо барилсан, аргаахан мүлхижэ туршахаар бэзэ.
Гэнтэ хабсагайн оройдо томо гэгшын эбэртэй архар ямаан бии болоод, Бура тээшэ толгойгоо гунхылган харана. Бурын гарнууд эзэлүүдгүй мүр тээшээ һарбаганан, номо һаадагаа шүүрэнэ. Шулуунуудай тоншоргонохонь дуулдаад, архар үгы болошобо.
Агнахаа эндэ ерээ бэшэ аад, юундэ дэмы сүсэгэнөөб!
Үбгэн өөртөө сухалдан, номо һаадагаа хуша модоной мүшэртэ үлгэжэ, гүрэмэл ташуураа бэһэдээ уяад, орьёл хабсагай өөдөө абиран гараба.
Хабсагайн оройдо гарахадань, шэрүүн һалхин бүри галзууржа, Бура баабайн нюдэ руу саһа хаяад, хүдэһэн дэгэлэйнь хормойе хүлхэлзүүлэн угзара татан, доошонь шэдэжэ хаяхаар аашалшаба. Яаха аргагүй болоод, Бура нюрган дээрээ хэбтэһээр, орьёлһоо үтэр доошоо һолжорбо, хойноһоонь бага жэжэ шулуунууд шарьян унаба.
Эндэ тэндэһээ «тас-няс» мүшэрнүүдэй хухарха дуулдаад, зэрлиг ямаанууд шулуунһаа шулуун дээрэ дэбхэрэлдэн гүйлдэшэбэд, хабсагайда бажуулдаһан абар табар нарһадай саанаһаа һүрэг шубууд пүршэгэнэн ниидэшэбэ. Бура үбгэн һолжорһоор, хабсагай шулуунай эбэртэ, һалхинһаа халха, хонхоршог газарта тогтожо, амяа дараба.
Тэрэ хурса нюдэтэй, бүхтэгэр нюргатай, барьягар гартай, эндэ тэндээ угзарһан хуушан дэгэлтэй. Үбдэг хүрэтэрөө ута, гүрөөһэнэй годоһон гуталтай. Хурьганай халзабар буржаахай арһаар оёгдоһон үмдэниинь гуя, сами дээгүүрээ бухын арһаар шэдэрүүлжэ бүхэлэгдэһэн, һолжорон унахадань хахараагүй, ээлтэбэ ха.
Байза, хаана, ямар тааруу газарта галаа носоохоб?
Ямар газарта гал аһаагаад, тэнгэри баабайда, оршон тойрон байгаалидаа мүргэжэ, алтай хангай дайдаяа мүргэн хүндэлхэб гэжэ тэрэ хараашална.
Тэнгэриие соо хадхахам гэжэ байһаар няжа хухалагдаһан жадын эри мэтэ годигор хабсагай дээрэнь һүрөөтэй харлана. Үнэхөөр, дайда тэнгэриин эзэд һалхинда сохюулһан шулуунай оройдо тогтохо юм аал! Юундэ теэд сагаа эдижэ, заабол оройдонь гарахам гээд, тиишээ аһаба гээшэб! Тэнгэри дайдын эзэд халуун голтой хүнүүдтэл адли, һалхинһаа халха, налгай наруулиг газарта игаажа һууха дуратай юм бэшэ аал?
Дээшээ абирхадань хиирэшэһэн саһа шуурган намданхай, оршон тойроод аалин болоод, мүргэлдэ юуншье һаалта хэхэгүй хэбэртэй. Арһан туламаа нээжэ, түйсэтэй ааруул, һү, зөөхэйгөө, туулмаг соохи будаа талхаяа, хатаамалаа шалгаба.
Мүргэхэ газараа һайнаар бэлдэхэ хэрэгтэй. Үбгэн хүл дорохи саһаа дэбһэжэ, жэгдэрүүлбэ. Хабтагар шулуунуудые түүжэ, дээрэ дээрэһээнь обоолжо захалба. Шулуун дээрэ шулуу табижа, эри хаяануудынь жэгдээр тааруулан тэбхэрээр, бэһэдээ хүрэтэр үндэрөөр, тэнгэри, дайдын эзэдээ талгаха, хүндэлхэ шулуун хүһөө-тагал бодхообо.
Тэнгэри дайда тайлгаха тагал... «Зүб хэнэ гүб, али буруу хэнэ гүб?» –гэжэ һанаашархан, үбгэн шулуунуудые тойрон ябаад шалгана. Эсээд, уухилһаар, шулуу түшэн газарта һуужа, эзэлүүдгүй һажаад абана.
Наранай элшэдэ ялас гэн, һэлмын эри толгой дээгүүрнь шэрд гэжэ хирсаганаад, улаан манан гашуун утаагаар нюдыень хордохообо. «Хүбүүмни, һэри даа», – гэжэ эхынгээ аалиханаар дуудахые дуулаад, Бура залд гэн һэришэбэ.
Бээрэһэнээ мэдэрбэ. Мүльһэн гарнууд зүрхыень бажуужа байһан мэтэ досооһоонь хайрана, хүйтэ даалгана. Газар дэлхэй дээрэ гэнтэ ори гансааран үлэһэн мэтэ, һэжэггүй зэбүүн мэдэрэл досоонь түрэнэ. Юун гэжэ хүдөө газарта энэ хүйтэндэ унтахаа һанаба гээшэб! Үтэлжэ солоохойнь соорожо байна гү?!
Үбгэн арай гэжэ хүл дээрээ үндын, хэтэ сахюураа эбэрһээ гаргаба. Туулмаг сооһоо хүбэндэл адли үмхирһэн хатанхай модоной мөөг гаргаад, тэрэнээ хабтагар үйһэн дээрэ адхаад, хэтэ сахюураа сохин хабируулжа, ошо гаргаба. Үлеэн-үлеэн байтарнь тэрэнь ууяажа, утаан гараад, гал носошобо. Носожо эхилһэн галаа обоолһон шулуун дээрэ түргэн абаашаад, тулам сооһоо баглаа арса гаргаад, галай ошондо сасахадань, хоншуу һайхан үнэр тарашана. Номо һаадагаа, амһартатай эдеэгээ, бултыень галай уняагаар арюудхана.
Заа, иигээд һанаһандаа хүрэжэ, бүриһэнээ бүтээхэ саг ерээ...
- Хэсүү сагтаа оршон дайдадаа, тэнгэридээ мүргөөрэй, хүбүүмни. Эгээн түрүүн һайхан үгэ хүүр оложо, магтахын ехээр магтаарай, үреэлхын ехээр үреэгээрэй, һүүлээрнь өөртөө абарал эреэрэй, һүүлээрнь... - гээд хэлэжэ байһан эхынь абяан дуулдана.
Бура үбгэн түйсэтэй сагааяа түүдэгэй уняада арюудхана. Түүдэгөө тойрон, уняартажа байһан галдаа сагаа эдеэгээ үргэжэ эхилнэ.
Заяабари ехэ заяабари, хүб хүхэ тэнгэри, огторгойдом хушалта болон, хэтын хэтэдэ мүнхэ бэлэйш, хэтын хэтэдэ һайхан бэлэйш, оршон тойрон байгаалим, ороходомни оромни болоо бэлэйш, түрэхэдэмни тулга болоо бэлэйш, орьёл үндэр хадануудни, хайр шулуун хабсагайнуудни, үтэг ехэ дайдамни, сарюун уһан булагуудни...
Түрүүшээр халта маргаһан Бура үбгэн хэлэхэ дуулаха бүреэ түргэдэнэ. Һанаандань һанагдаа үзэгдөөгүй үгэнүүд орон, саанаһаань түлхюулжэ байһан мэтээр гаражал, дурдагдажал байна. Эсэгэ тэнгэриеэ, эхэ дайдаяа магтан түүрээн, һанаһанаа хэлэбэ, олон жэлнүүд соо хабһанайнгаа доро хабшаад ябаһан юумэеэ бултыень хэлэн, дуулажа байжа, абаралта туһа гуйна.
Хайрата ори ганса Хэсэ ашадаа агууехэ хүсэнһөө хайрын ехэ хайра эрин, гэмгүй эдир хүбүүн тухай түүрээн байжа хөөрэжэ эхилбэ.
Хүбүү бэриингээ хада гэртээ сагһаа урид ябашахадань гурбатайхан монсогор хүбүүтэеэ Бура үлөө һэн.Тэрэнээ эбэртэлээд, табатай болоторнь абаад ябаа. Найман наһандаа даагадые һорижо захалаа, юһэн наһан дээрээ хүлэгэй гүйдэл соо гүрөөһэнэй нюдэ оножо, унаһан годлиёо гээнгүй ябадаг болоо, арбатайдаа агнуурида түрүүшын буга оножо асараа, арбан хоёртойдоо нүхэдөөрөө хамта хэдэн үдэрөөр ой тайгаар агнуурида гаража тэнэдэг, холын талаар харайлдан зайдаг болоо – Бура һанаагаа нэгэтэшье зобоогүй.
Харин тэрэ шорото үдэр Хэсэнь зэрлиг мори намнаад, бугуулида оруулан туужа намнажа асараа һэн. Собхоржо, хөөһэ бууража байһан мори хараад, Бура дураа гутан, энэ амитаниие таби сашаань гээ һэн. Теэд хүбүүн энеэжэ, һалхин шэнги хурдан моритой болобоб гэжэ ямар ехээр һаахарааб! Тэнгэри доохонуур ниидэдэг үльгэрэй хурдан моритой болооб гэжэ ямар ехээр хүхеэб! Булган гэжэ үшөө нэрлээ! Булган бэшэ тэрэнь шолмос байгаал!
Тэрэнээ һундалаад ямар хиитэйгээр собхоруулан харайлгааб! Хэды дахин дээрэһээнь унаа гээшэб! Зэрлиг хадаа зэрлиг амитан, алтай хангайн алтарма дайдаар ниидэн тэгүүлдэг үльгэр домогой далита хүлэг мэтэл!
Хазаарта татуулаагүй, эмээлдэ даруулаагүй амитан хэды хүсэтэй байгааб! Тэрэниие гартаа оруулха гэжэ яажа ашань оролдоо гээшэб! Хэдэн үдэр һорижо, унан бодон, үсэд гэгшээр, шалза мэтээр дээрэнь аһалдаад лэ, номгоруулжа байтарнь, тэрэ ехэ аюул болоод, Бурын һара наран хаагдашоол.
Тиихэдэ Бура наранай урдаһаа һарабшалан, харайлгажа ябаһан хүбүүгээ хаража зогсоо һэн.
Зэрлиг мориндоо тиихэдэ одоошье эмээл табижа һууһан хүбүүнэй омог гээшэнь! Жороолуулаад, мориёо хатаргаһаар айл дүтэлэн байтарнь, урдаһаань гэнтэ нохойнууд хусан гүйлдөөд, морин сошожо, хажуу тээшээ халба һүрэжэ, хүбүүень унагаагаа. Унабалш унаа, теэд, ямар зай боложо, хүбүүн хүлөөрөө дүрөөдэ шагтагалдаад, бодожо үрдингүй, хиирэһэн мориндо хэды ехээр шэрүүлээб?! Нүхэдынь бултадаа моридоо һундалан намнажа, шэбэртэ ой руу туужа, тэрэ зэрлигыень тогтоогоо һэн.
Мориной таха табгайда эльгэ хабһаа сохюулһан, шуһа мяхан бэеэрээ газар сохижо гэмтэһэн мэдэрэлгүй хүбүүень һэеы шэрдэг соо орёогоод гэртэнь асараа һэн.
Тэрэ сагһаа хойшо хүбүүн хэбтэриин болоо. Ямар арга хэгдээгүйб! Ямар олон бөөнүүдые асаржа, хэнгэрэг сохюулан мүргүүлээб! Ада шүдхэр, боориин боохолдой, хаяа хадхуул дахабари, сабдагтай заяануудтай бултыень дурдан, үлдэхыень үлдэн, хүндэлхыень хүндэлэн, ямар ехээр мүргөөб! Мууень зайлуулжа, һайень, һүнэһэ заяабаринь дуудагдаа, хони малааршье мүргэгдөө. Адаһа малай уураг тархи, түүхэй эльгэ, шарууһанай халуун шуһа, эдюулжэ, гүүнэй һү, тараг, айраг уулгажа, үдэр бүри булагай уһаар угаажа арюудхаа.Эмтэй домтой ногооной, хасуури, хуша, нарһанай эшэ бусалган, шүүһыень уулгажа, амидыруулха гэжэ оролдоо. Хонёор жэн хэжэ, буга һогооной шуһата эбэрэй эмээр ашаяа аргалжа, тэнхээри оруулаа, эдеэлхэтэй болгоо. Теэд, тэрэнь амидыраашье һаа, хүл дээрээ ябаха аргагүй, хэбтэриин, хүдэһэн хүнжэл соо бөөһэнэй эдеэн боложо хосоржо байнал.
Байһаар хажуугаарнь хон жэн болошоно. Галшье нижаганахаа болёод, аниргүйхэн уняартана, һалхиншье хуша нарһадай һалаа соо шагтагалдан һажашоо юм гү, али, тэнгэри, байгаалиин эзэд, сахюусад хажуудань һуужа, хүндэдэнь хүртэлсэжэ, сагаа эдеэеынь амталжа, дурдан дуулаһан Бурын түүхые шагнан, хайрлаа юм гү, тойроод ехэ аалин намдуу болошонхой.
Ори ганса ашаяа дурдан, Бура дайда тэнгэриин эзэдһээ аршал хайра гуйн, тамир һайтай болгожо, хүл дээрэнь бодхоохынь гуйна. Хүбүүнэй гэмтэһэн үдэр тэрэ һанан, зүрхөө шэмшэрүүлнэ.
Юунэй түлөө намайе тэнгэри иигэжэ хэһээнэб, энэ мэнэ үхэшөө һаам хүбүүмни яахаб, амидыгаар үжэжэ үхэхэнь юм гү гэжэ байжа һанаагаа ехэ зобоон, Бура үргэһэ нойргүй болошоо һэн.
Ойндонь үни заяанай юумэнүүд орожо,сэдьхэлыень тамалжа захалаа. Шэхэндэнь забдууригүй мориной табараан дуулдадаг болоо.
Жаа үхибүүн болошоод, хүдэһэн дэгэл соо эхынгээ халуун гэдэһэндэ няалданхай, агта хүлэг дээрэ ниидэжэ ябаһан зүүдэн ходо ерээд, зай забда үзүүлхээ болёо. Хажуугаарынь моридой турьяан, уухилаан, туруунай табараан, һамгад үхибүүдэй бархираан, ооголоон дуулдаха, түүдэгэй утаанай, хүдэһэн дэгэлэй, хүлһэнэй гашуун үнэр гутаха. Нэгэтэ хада дээрэ гараад, хабтагар шулуунуудые суглуулжа, тахиха, мүргэхэ шулуун хүһөө хээ. Шулуун дээрээ гал аһаажа, гүүнэйгээ һүөөр үргэжэ мүргэжэ байһан эхэнь харагдашоо. Уриханаар энеэбхилэн, сагааяа галдаа сасан, огторгой руу харан, харан мүргэжэ байгаа һэн. Түүдэг тойроод хэдэн һамгад, үхибүүд, тээ саанань, хадын бооридо моридой нюрган дээгүүрнь ууралтаһан сэнхир уняа...
Һүүлдэнь һэеы гэр соогоо эхынгээ хүхэ хүхэжэ байһанаа хараа. Эхэнь энеэн байжа гэрэй хойморто һууһан хүндэ юушьеб хөөрэнэ. Тэрэ хүн галай уняанай саанаһаа һайнаар харагданагүй. Лаб лэ хирбэгэр һахалтай. Тэрэ һахал хажуужань ерээд, нюур, гэдэһынь таалажа, унхидажа гэжэгэнүүлхэдэнь эгшэтэрээ, ташаганаса энеэхэ.
Тэрэ жаргалынь, гэнтэл, һэлмын эридэ сабшагдаад, хосоршоо. Гэнтэл жада һэлмэнүүдэй сабшалдаан, хашхараан, бархираан дуулдаад, Бура арай гэжэ хүл дээрээ зогсожо байһанаа хараа. Тэргын мөөрэй хажууда жаахан хүбүүдые зогсоогоод, залуу сэрэгшэн һэлмээрээ наадан зогсоно. Тэргын мөөрһөө дээшэ томохон хүбүүдэй толгойнууд монсогонолдон унажал байха юм. Уб улаан шуһанай сэсэрхэ гээшэнь. Сэрэгшэн Бурые энгэрһээнь татажа, мөөрэй хажууда табяад, хярд гүүлэн толгой дээгүүрнь һэлмээрээ ябуулна, энеэһээр, мэдэрэлгүй хэбтэһэн эхэ тээшэнь үдьхэлнэ.
Иимэ зүнтэй зүүдэ харахадаа, Бура зүүдэн бэшэ, үнэхөөр болоһон юумэн эрьеэ гэжэ ойлгоо һэн. Дайсадһаа тэрьедээд, амиды үлэһэн хэдэн һамгад тиигэжэ тэнгэри дайдадаа мүргэжэ, абарал эрижэ байгаал. Сахилгаанда сохюулһан мэтээр Бура сошон, хаанаһаа, юундэ, хэнһээ тэрьедэжэ, хохидожо ябаад, ядахадаа тэнгэри дайдадаа мүргэжэ, абарал эриһэн үхибүүд, һамгадые тэрэ ехэ хайрлаа, голхороо һэн. «Хэсүү сагта эсэгэ тэнгэридээ, эхэ дайдадаа мүргөөрэй, хүбүүмни», - гэжэ эхын үгэнүүдые хэдэн дахин дуулаа һэн.
Тэрэ үзэгдэл зүүдэнүүдэй һүүлээр Бура юу хэхэ, яахаяа ойлгожо, хэндэшье хэлэнгүй, гансааран иигэжэл, айлайнгаа баруун хойно оршоһон хада махажа гараа ха юм. Иигэжэл, сахюуһадаа тайлгаха шулуун хүһөө обооруулан бодхоожо, тэнгэри-эсэгэеэ, үлгэн ехэ дайдадаяа шадаха арга соогоо хүндэлөөд, ашынгаа хүл дээрэ бодожо, хүн шэнги болохын түлөө мүргэхын ехээр мүргэбэ.
Мүргэжэ дүүргээд, Бура ехэ эсэһэн мэдэрбэ, досоонь уни бусалжа байһан мэтэ халуу урьяна, сэдьхэлынь тэнииһэн мэтэ сэлмэг.
Галай унтархые хүлеэнгээ, Бура яаралгүй амһартаа суглуулаад, хуша нарһанай мүшэрнүүдые хухалжа, туламай пэсхытэр шиихаба. Дүрбэн тээшээ хаража дохёод, Бура хадаһаа доошоо буужа, хадын бооридо орхиһон мориндоо хүрэбэ. Туламаа эмээлэйнгээ хойгуур хүндэлэн хаяжа уяад, ан гүрөөһэнэй , адуу малай ябадаг мүр дахан, айл тээшээ шогшуулба.
Айлдаа буухадань наран орожо, боро хараан боложо байба. Гани Бүхын айл гэжэ нэгэ гарбалтанай һалаа энэ жэл Нарһата хадын эбэртэ сугтаа үбэлжөөндэ тогтоо. Бэлшээритэ тараһан тэмээнүүд мэтэ байра һэеы гэрнүүдынь эндэ тэндэ сүлөө таранхай. Айл хотондонь нохойнуудшье хусанагүй. Бүхы хүндыгөөр сууряа татан энеэлдэн наададаг үхибүүдшье гэр гэртээ хорожо, газаашаа табигданагүй ха. Аниргүй болошоһон айл ехэ һонёор, сэбдэг хүйтэнөөр харагдаба.
Агууехэ галша Гани Бүхэ зэгэтэ абада ошоод, бодон гахайн һоёодо дайруулаад ехээр шархатаа һэн. Шархань яра шара болон эдеэрлээд, Гани Бүхэ ехэ үбшэн, хэбтэриин болошонхой. Элдэб арга хүүлэжэ, адаһа морёор тайлга мүргэл хүүлээ. Теэд һайн болохогүйдөө тэрэ уурлаад байна гэлсээ һэн.
Буурын турдаа дүтэлхэдэ, бүүр түүр хөөрэлдөөн дуулдана. Хэсын нүхэд ерээд, галынь түлэжэ, газааһаа мүльһэ оруулаад тогоондонь мяха хээд, шанажа байна ёһотой... Турдаа ороходонь, Хэсэ ашань зүүн ханын танханай хажууда, тэбшэ табагуудые хонгируулжа зогсоно. Тогооной архиин амһартын хабхаг хаажа байна хэбэртэй. Тогоонойхиие нюусаар туршажа байһан золигууд гү? Таһа шабхадуулхат намда! Байза! Хэсэ хүл дээрээл! Хэбтэриин хүбүүн хүл дээрээ бодошоод байнал!
Бура уһа балгаһан мэтээр байра дээрэ байшаба, хажуугаарнь, гонзогод гээ дархашан Балтын Һажа хүбүүн монсогор Багла хоёр гараад ябашаба.
- Хэсэ, хубаа, - гээд, Бура бөөглэршэһэн хоолойгоор ашаяа дуудаба – Бодоогши, ямарбши?
- Бодооб, баабай. Хаана ошообта?
Араг яһа мэтэ туранхай бэе дээрээ шонын даха хэдэрһэн хүбүүн модон таяг туланхай, бэень һалганана, ехэ һула хэбэртэй, гэбэшье хүл дээрээ, өөрынгөө хүл дээрэ зогсоно!
- Ойгоор ябаад ерэбэб, - гэжэ харюусаад, Бура ашадаа дүтэлжэ, духаараа духадань няалдаад, газаашаа түргэн гарашаба.
Нюураараа саһатай газар малтан, үбдэг дээрээ унаба. Һайн даа,оршон дайдамни, һайн даа, эсэгэ тэнгэримни! Өөдөө бодожо, торьдиһогүй уһа гоожуулшаһан нюдөө нюдаргаараа нюхаба, адха саһаар нюураа хайран аршан үрэшэбэ.
Дээрэнь тэнгэри одо мүшэдөө носооно, тэдэнь бултадаа шууяжа доошоо унаад, ёохорлохоо байһан мэтээр ялаганалдана, хусын эбэр мэтэ годигор һара гэлынэ.
- Баабай, Гани Бүхэдэ Харлуу бөө ерээ.., - гээд, үүдэнэй хушалтын забһараар Хэсын дуугархань дуулдаба.
- Харлуу?! – гэжэ хашхараад, собхорон бодоһон Бурын зүрхэн түшэгэнэбэ.
- Газаа гарахадам ашаатай мори хүтэлһэн тэрэ хүн Гани Бүхын сэргэдэ буужа байгаа...
- Яагаад Харлуу гэжэ мэдээбши?!
- Һажа Багла хоёр тиигэжэ хэлэ. Харлуу бөө Гани Бүхые аргалхаа ерээ гэжэ хэлээ...
Харлуу бөө... Харлуу хара бөө тухай суу үнинэй гаранхай. Тэрээн тухай мэдээ, дуулаагүй хүн үгы. Һүнэһэ эдеэшэн, һүнэһэ урьхадаа оруулаашан, һүнэһэ андалдуулан үхэжэ байгаашые амидыруулдаг гэжэ байжа бүхы тала тайгаар суурхаһан Харлуу бөөе ямар уялгатай ерээб гэжэ Бура гансата тааба.
Бура үбгэн хүбүүнэйнгээ дуугархые хүлеэнгүй, дэгэлээ мүр дээрээ хаяад, Гани Бүхын гэр тээшэ ошобо.
Нюдэ тэһэлмэ харанхы газаань буунхай. Газаагуур хэншьегүй, хооһон. Гэбэшье хүнүүд унтанагүй гэжэ мэдэхээр. Харанхы руу соробхилһон һулахан элшэнүүд гэрнүүдэй тооно дээгүүр харагдана. Бура үбгэн Гани Бүхын турай дэргэдэ дүтэлөөд, ханадань бэеэ шалза мэтээр няан, абяагүйхэн зогсошоно.
Бүдүүн хоолойтой эрэшүүлэй бүүр-түүр хөөрэлдэхэ дуулдана. Гани Бүхын бүдэхи аад, һалганажа инсаглаһан, хүндөөр уухилан, арай гэжэ дуугархань дуулдана. Сад-няд гэжэ тэнгэриин дуун шэнги лүжэгэнэһэн хоолой Харлуу бөөгэй ха гэжэ Бура таамаглана.
Хэнэй һүнэһэ буляа андалдан, үтэлһэн Гани Бүхые амидыруулхань гээшэб гэжэ асуудал Бурын сэдьхэл тамалаад, үбэлэй хагсуу һалхинда даарахаашье болишоод тэрэ зогсоо һон. Маряажа байһан шэлүүһэн мэтэ шэмээгүй, гансал шэхэн болошонхой.
Юун тухай эдэ хоёр хүсэтэйшүүл хэлсэхэнь бэ?! Шамбай бэрхэ залуушуулай нэрэнүүд зэдэлнэ, хэн таарахаб гэжэ хэлсэнэ ха. Дүү, зээли, абга, аха, нагаса, зээ, үри, анда, түрэл, түрэл, ехэнхинь Гани Бүхын түрэл гарбалнууд. Гарбалнуудаа эдихэгүйб гэнэ ха... Тиигэжэ байтараа «Хэсэ» гэжэ өөрынгөө хүбүүнэй нэрэ дуулаад, Бура обогод гэн сошобо. Хари һанаад лэ байгаа һэн! «Хүсэтэй хүбүүн. Мориндо шэрүүлээдш үхөөгүй, шанга, хүл дээрээ бодоо. Тэрэ залуу, юунһээшье айхагүй Хэсын һүнэһэн намда таараха, саанань үһээрхэхэ хүн үгы, тэрэ муу, ядуу үбгэ эсэгэнь үглөө мүнөө тангайрхаа байна...» –гэжэ байжа Гани Бүхын инсаглан аахилан хэлэхэнь дуулдаба.
Бурын амин хөөрөөд, урьхада ороһон арьяатан мэтэ уухилшаба. Хүбүүень, ори гансахан аша хүбүүнэйнь һүнэһэ буляагаад, үтэлһэн Гани Бүхын орондо үгтэхэ тухай хэлсээн боложо байба! Саанань аршалха үһөөрхэхэ хүнгүй, эдихэдэ, абахада бэлэн гэжэ хэлсэжэ байба!
Буриин сухал хүрэжэ, барьягар нюдаргануудынь эзэлүүдгүй бажуулдаба.
Хэзээдэшье, хэзээдэшье шамда хүбүүгээ эдюулхэгүйб! Хэзээдэшье шамда хүсэгдэхэгүйб! Бузар Гани Бүхэ! Ошохо сагай ерэхэдэ оноо оложо ошохогүй, үхэхэ сагай ерэхэдэ үтэлһэнөө мэдэхэгүй, үжэһэн бэеэ амидыруулан, Бурын ори гансахан аша хүбүүнэй һүнэһэ буляажа, амин голоо һэргээхэнь гү?!
Бура турдаа гүйжэ ерээд, уняартаһан галаа һэргээжэ, үндэһэтэй түгсүүл газааһаа асаржа, галай урдуур шэдэбэ. Турай баруун хойно ханада үлгөөтэй арһан хэһэнэгээ тайлажа, годлинуудые гаргаба.
Зэн шэнхинүүртэй үдэтэй годли, гурбалжан шүбгэтэй годли, яһан зорхотой годли, түмэр шүбгэ зэбэтэй годли, һэбэрэ годли, бахарган годли, гээд элдэб годли гаргажа бэлдээд, номо һаадагайгаа хажууда табиба. Эдэ годлинуудай зариманиинь ехэ хуушан, хэрэглэгдэхээ болиһоншье һаа хадагалаатай байгаа. Ханада үлгөөтэй һухай улаан ташуур абажа, хүбүүнэй гарта барюулба.
· Галаа унтараангүй носоогоод бай, тоонооршни юумэнэй аһаа, шагаагаа бол хайрагүй харба! - гэжэ бултыень ойлгоод, абяагүй болошоһон хүбүүндээ номо һаадагаа барюулба.
Бура бэһэдээ тэбхэр гүрлөө минаагаа уяад, танхан дээрэһээ түйсэтэй тогооной архи абаад, арһан туулмаг соо хадагалаатай тарбагай һүхэеэ баряад, газаашаа гарашаба. Һөөгэй урдаа дууража байһан мориёо һундалаад, ой тээшэ харайлгаба. Ойн захада ерэһээр лэ, моринһоо буужа, асарһан тогооной архи дуһаажа, хэдэн адха орооһо урагша хойшоо үргэбэ.
– Яргахадаа ерээ бэшэб, ядахадаа ерээб, хүлисөөрэйгты, - гээд, хүнэй шэнээн үндэр нарһанда дүтэлбэ.
- Миин ургаһан нарһан бэшэш, Харлуу хара бөө болоорой, миин ургаһан модон бэшэш, Харлуу хара бөө болоорой, - гээд, тэбхэр гүрлөө минаагараа эшэ намааень таһара ташуурдан, тарбагай һүхөөрөө доогуурнь сохин отолжорхибо.
– Нарһа отолоогүйб, Харлуу хара бөөе отолооб, үри хүбүүнэй амин голые аршалааб, -гээд, тэрэ нарһаяа захаһаань арһан уяагаар уяаад, тур тээшээ харайлгажа ошобо.
Гэртээ ороод, гурбалжан хүхэтэй эдеэнэй тогоо галһаа холо болгожо түмэр томо тогоо гал дээрээ табижа, газааһаа саһа оруулаад, тогоон соогоо хайлуулба.
Алшуур тамхияа гаргаад, бээрэжэ модохирһон хургануудаараа арай гэжэ уялтыень тайлаад, гурбан хургандаа тамхи хабшан, галдаа хаяба. Шэмхэ тамхи хамарайнгаа нүхэ руу шиихаба. Байд гээд, бүхы бэеэрээ һалганан, урагша хойшоо пад-няд хүүюулэн, найтааба.
Эдихэгүйш хүбүүем, алахагүйш ашыем, хүсэхэгүйш Хэсыем! - гээд, уур сухалдаа диилдэжэ хёорсойшоһон нюдэтэй Бура үбгэн тэрэ асарһан нарһаа баряад, үзүүрыень бусалжа эхилһэн тогоотой уһа руу шиихаба.
Хэсэ ашань һурша номоо гартаа баринхай, шүбгэтэ зэбэтэй годли хээд, татаад үзэнэ, һүүлээрнь бахарган зэбын гурбалжан эринүүдые хургаараа дайран , адаа хэбэртэй, шомшорон хургаа долёоно.
- Үһөөрхэжэ шадахагүй ядуу гээ гүш?! Үриеэ абаржа шадахагүй ахир гээ гүш?! – гэжэ хашхараад, Бура нарһанай үзүүрээр тогоотой уһа эрьюулжэ эхилбэ.
Бусалжа байһан уһан эрьюулгэ болон хөөрэлтэнэ. Бура халуудаад, нэмэрһэн хубсаһаа тайлажа хаяна. Барьягар гарнуудынь модондоо бажуулдан эрьюулжэл байна.
- Баабай, ямар томо болошообта? –гэжэ Хэсын гайхаһан хоолой дуулдана.
- Ябаашань ябаха тээшээ ябаг, ошоошонь ошохо тээшээ ошог! Залууда зай болохогүй, хүбүүндэм хүндэлэн хаяхагүй! Хара уһанай бусалхада Харлуугай толгой бусалуужан, нарһан модоной эрьелдэхэдэ, Харлуугай толгой эрьюужэн, – гэжэ Бура үбгэн тогтууригүй шэбшэн, модоёо эрьелдүүлнэ.
- Ядуу гэжэ хүниие баһажа болохогүй, үлбэр гэжэ хүниие этэржэ болохогүй, үтэлөө гэжэ хүниие өөдэрхэжэ болохогүй, ганса гэжэ хүниие газаашалжа болохогүй, зүрхэтэйн саана зүрхэтэн байха, хүсэтэйн саана хүсэтэн олдохо! Амидыда өөрын үри хайратай, уг залгаха үхибүүн хэрэгтэй! Алууршанһаа абарал олдохо, эдимэрые диилэхэ хүсэн олдохо, зайе зайлуулха заяабари ехэ заяабари бии юм, туйе туйлахада тэнгэри ехэ эсэгэ юм бии, дайсаниие даралсаха оршон дайда-эхэ бии юм! Амиды хүндэ өөрын амин гол хэрэгтэй, Хэсэ хүбүүндэ өөрын һүнэһэн хэрэгтэй!
Хүл дээрээ тогтожо ядажа һалганаһан Хэсэ хүбүүн, хүлэржэ, үрзыжэ сүхэршэһэн Бура үбгэн хоёр үүр сайтар амин голоо абарнабди гэжэ нойроо мартанхай нарһа модоороо уһа эрьюулбэ.
Тэнгэриин хаяагай хүхэрэн сайжа байхада, Бура үбгэн хубсалаад газаашаа гараба. Гани Бүхын гэрэй хажууһаа мори һундалһан хүн тээ саагуурнь үнгэрөө. Үглөөнэй бүрэнхыдэ харлан, морин дээрээ мэдээгүй һогтуу хүн мэтэ, найга найгаһаар ябаад, далда орошобо.
Бура тогоотой уһа газаашань гаргажа адхаад, нарһан модо таһа сабшажа этэрэн хаяад, гэртээ оробо.
- Баабай, Булган дахяад зэрлиг болохоо байна гэнэ, - гэжэ ашань нойрмоглон дуугарба. - Һаядаа бэдэрхээ ошохобди. Баруун хүтэлэй саагуур бэлшэнэ гэжэ Һажаа хэлэ..
- Хая тэрэ Булган гээшэеэ, ондоо хүлэгүүд олон бии!
- Баабай, Булган дээрэ һуугаад, һалхин шэнги ниидэнэб гэжэ зүүдэ үдэр бүри зүүдэлээб. Мүнөөдэр лэ намайе гэрэйм хажууда асараад буулгаа. Бэдэрхээ ошохобди...
Заяабари*
Старик Бура торопился подняться на гору до полуденного солнца. Исхоженные звериные тропы вели его наискосок вверх, временами петляя. Бура путался в следах, но все равно поднимался быстрее, чем гнал бы лошадь сквозь буреломы по камням. Перед крутым подъемом спешился и пошел пешком.
Скала, издалека смахивающая на расщепленное заржавелое острие меча, являла собой груду наваленных друг на друга камней, крытых буро- красным лишайником. С его вершины наверняка хорошо просматривались удобные места для обряда, но уходившая почти вертикально вверх скала казалась неприступной. Если только уходить вверх боком, цепляясь за выступы и неровности на камнях, возможно, удастся доползти до макушки горы. До места, где внезапно вырос архар** с огромными изогнутыми рогами. Увидев его, козел наклонил голову, перестал жевать. Срывая лук, рука Буры невольно потянулась к плечу. Раздались звуки падающих камней, голова архара исчезла со скалы.
Старик крякнул с досады — не за архаром же поднялся на гору!
Лук и саадаг*** со стрелами повесил за ветки кедровника и закрепил, чтобы не болтались на ветру. Саадаг давно изготовила ему мать из лосиной шкуры — его первой большой добычи. Когда-то сливочно-желтый, саадаг почернел, лоснился, иногда лопался по швам, но Бура и не думал менять его на другой. Кнут, заплетенный из сыромятной кожи, повесил рядом, потом вернулся и обратно приторочил к поясу.
Старик начал забираться вверх. Когда добрался до вершины, озверелый шквал ветра обрушился на него, слепил глаза колким жгучим снегом, сбивая с ног, проник под полы одежды, начал рвать и метать. Старик лег и переметнулся на спину, сполз по другой стороне скалы вниз по ложбинке между камнями. С шумом и фырканием над ним пронеслась стая глухарей, прыгая с камня на камень, побежали испуганные козы.
Остановившись на безветреной южной стороне скалы, Бура еле отдышался, скомканной рысьей шапкой потер покрытый испариной лоб.
Взлетевший с веток кедров и сосен снег искрился на солнце, сквозь ветки проглядывало безмятежное синее небо. Вся земля испещрена следами косуль, горных козлов, изюбров. Похоже, дичь давно облюбовала это безветренное место, где даже равнодушные серые камни казались нагретыми лучами солнца. Вокруг тихо, спокойно. Лучшего места для обряда, для поклонения отцу-небу и матери-земле не найти!
Так же как и все живые, духи и покровители наверняка любят делать привал в таких солнечных местах, так отчего же он, старый, совсем из ума выжил, чего искал на темени голого скальника?!
Открыв суму, проверил, на месте ли посуда с саламатом****, с сушеным ааруулом*****, не вытекло ли молоко из берестяного туеска.
Бура поднялся на небольшой бугорок, вытоптал снег и разровнял землю. Быстро собрал камни и начал их складывать друг на друга, стараясь, чтобы углы и края ложились ровно. Камень на камень, щели заткнуты мелкими камушками, и через некоторое время взору старика предстало каменное сооружение высотой до его пояса.
Старик придирчиво рассмотрел его со всех сторон — правильно ли он собрал камни. От усталости подкашивались ноги. Опираясь спиной на камни, он присел и не заметил, как вздремнул.
Сабельный свист резанул воздух над головой, воздух вспенился алым жгучим туманом, защипало глаза. «Сын, надо торопиться», — донесся тихий голос матери.
Бура вздрогнул, открыл глаза. Ледяные лапы холода подбирались к сердцу, сжимали, студили изнутри. На миг показалось, что он опять стал маленьким и на всем белом свете остался один. С трудом заставив себя подняться на ноги, отряхнулся. Нельзя спать на горе, нельзя спать на холоде, нельзя спать, не завершив дело, слышишь, забыл, что нельзя на горе спать, или стал совсем худ?
Из-за пазухи достал брусок железа и кремень, сел на колени. Мешочек с пучком сухой травы и перетертым в труху древесным грибом вывалил на кусок березовой коры. Сильными ударами камня об брусок железа быстро высек искру. Поддувая и поднеся к искрам пучки сухой травы, он развел огонь и, пока не перегорела березовая кора, перенес его на каменное сооружение. Уминая сухие ветки, огонь заплясал на камнях. Старик подложил к огню пучки вереска и можжевельника. Окурил горьковато-сладким дымом руки, лук, саадаг со стрелами, кнут, нож, берестяные посудины с просом, саламатом и молоком.
Из берестяного кадка вычерпнул молоко, саламат, обходя камни, начал окроплять.
— Когда приходят тяжелые дни, сын, к матери-природе, к великому отцу-небу обратись. Всем сердцем обратись. Благодари, лучшие слова для них найди, пой величальную песню в их честь, пой, призывай, потом проси, потом проси... — внятно услышал он немного хриплый, ласковый материнский голос.
Заяабари, ехэ****** заяабари. Когда в золотом кругу Вселенной всего лишь соринкой, всего лишь пылинкой родился, приняла ты меня, мать-земля, в свои ласковые ладони, благодарю тебя, вечное синее небо-отец охранял и защищал мой дух, благодарю тебя, солнце ласковое теплом укрывало, благодарю, истоки чистых вод, живые родники дарили силу, мощь, благодарю... Прекрасны твои белоснежные горы, шелковыми травами устланы степи, ветер...
Растерявшись вначале, Бура начал выговаривать все быстрее и быстрее. Слова, никогда не услышанные и не произнесенные им, вдруг понеслись сами, будто кто-то невидимый толкал и шептал на ухо. Воспевая, восхваляя, призывая духов хранителей, он начал рассказ про единственного внука, покалеченного и обездвиженного.
Когда друг за другом ушли в горный дом******* сын с невесткой, Бура был еше силен. Трехлетний внук вырос с ним, не слезая со спины его лошади. Как щенка малого, засунув в пазуху одежды, он таскал его с собой до пяти лет. В пять лет посадил его на коня и вожжи дал ему в руки. С семи лет он не боялся за внука — тот мог держаться на спине любого скакуна, в восемь лет он уже объезжал молодых лошадей, в девять лет на скаку попадал в глаз бегущей косули, поднимал на скаку с земли стрелу, в десять лет на облавной охоте добыл изюбра, в двенадцать лет внук с ватагой друзей пропадал в лесах на много дней, уходил на дальние чужие земли. Бура был спокоен за него.
Когда внук поймал на аркан дикую степную лошадь и привел к нему, Бура, будто почувствовал неладное, велел внуку отпустить на волю лошадь. Внук лишь рассмеялся и сказал, что наконец-то нашел свою мечту — крылатую лошадь.
Не лошадь он привел, а зверя необузданного. Лошадь исходила пеной, становилась на дыбы, не храпела-ржала, а рычала, раздувала ноздри, скалилась, как лютый зверь, готовая укусить любого, кто к ней приблизится.
Чтобы обуздать и сделать своим верным другом, внук проводил с лошадью все дни. Лошадь не давала стреножить себя, приходилось караулить по ночам, чтобы волки не загрызли. Видя, как мается внук с лошадью, у Буры чесались руки. Но хлыст из переплетенной сыромятной кожи Хэсэ использовал крайне редко. Внук терпеливо, изо дня в день, привязывал лошадь к себе, сначала объезжал без седла, потом приучил ее к седлу. Назвал лошадь Булган********. Поступь, сказал он, у лошади мягкая, как шкурка соболя. Не соболь, шолмос********!
Разломав на куски, Бура подкидывал в огонь лепешку из перетертого проса, подносил саламат и молоко. Из впалых, подслеповато моргающих глаз старика непрырывным потоком лились слезы, тряслись плечи.
В тот злополучный вечер он наблюдал, как внук с гиком пустил приученную лошадь бешеным галопом. Наперерез ему выскочили собаки. Лошадь взбрыкнула, отскакивая в сторону, поднялась на дыбы и потом поскакала. Падая с лошади много раз, внук раньше сразу поднимался в седле, а тут не успел подняться, как лошадь и наступила на него, поволокла по земле. Друзья внука тут же пустились следом. Свистя и улюлюкая, молодые люди загнали дикую лошадь в лесной бурелом...
Истекающего кровью Хэсэ завернули в войлок, занесли домой. С того дня началась началась у Буры другая жизнь.
Призывание души, угошение-кормление добрых духов и изгнание злых, окуривание можжевельником и обмытие тела аршаном, настои хвои, трав, все, что можно было делать, Бура делал. Горячая кровь и печень только что заколотого барана, курунга, тарак каждый день, жертвоприношение белой лошадью, обложение бараном... Внук пришел в сознание, можно сказать, что выжил. Начал принимать еду и разговаривать, но так и не мог подняться на ноги.
Старику начали приходить странные, страшные сны. Во снах он снова был маленьким. Прижатый к груди матери, скакал на лошади. Тяжелый хрип рядом бегущих лошадей, горький запах пота, крики, дым, лезущий в ноздри, когда они останавливались на привал. Звезды, расстилающиеся над ними разноцветным одеялом. Женщины, собираюшие камни на горе, тут же рядом играющие дети. Пляшущий на камнях огонь, мать, брызгающая молоком. Молочные брызги огромные, белые, поднимаются вверх, как надутые бычьи пузыри. Мать, с улыбкой оборачивающаяся к нему, говорит: «Когда придут трудные времена, к матери-природе, отцу-небу обратись...»
Яркие воспоминания начали озарять, как вспышки молнии, и мучить его. Вот он сидит на коленях матери, сосет грудь, мягкие сухие губы матери касаются его темени, пальцы перебирают волосинки на голове. Она с улыбкой обращается к человеку, сидящему на противоположной стороне юрты. Из-за дыма очага лица не видно, вырисовывается только смутный силуэт, но он знает, что у него очень колючие усы. Он визжит и захлебывается от смеха, когда колючие усы подходят к лицу, щекочат его живот.
Вдруг все рушится. Свист, гиканье, неистовый ор. Чудовища на лошадях, крики, огонь, трупы сложенных кучей людей, палач, стоящий рядом с колесом телеги. Головы, что выше колеса телеги, тут же отлетали и кувыркались. И кровь, кругом кровь. Бура стоял перед колесом, сабельный свит резанул над ним воздух, палач, белозубый, молодой, громко рассмеялся, пинком отшвырнул его в сторону матери, лежавшей на земле ничком. И потом бесконечная, долгая ночная скачка. Лица женщин, выживших в той ночной резне, проносились перед ним, беззубые, белозубо улыбающиеся, напуганные, отчаянно смелые.
Бура понял, что его мать и несколько женщин сумели вырваться из лап врагов. Если суждено было закончиться роду, то почему он тогда не умер?! Почему его единственный внук, никому дорогу не переступивший, ни перед кем не виноватый, должен страдать?! Не живой, не мертвый, что будет с ним, когда старик отойдет в свой горный дом?
Огонь перестал потрескивать и плясать, замолкли все лесные звуки, даже ветер затих в кронах деревьев. Вокруг старика закружил горячий поток воздуха. Стало тепло и тяжело плечам, будто накинул овчинную доху. Может быть, духи-покровители приостановились рядом с ним, услышали его? Начало покалывать концы пальцев, старику стало жарко, он расстегнул ворот одежды. Засвербело в носу, и он чихнул несколько раз.
Навалилась невероятная усталость. Все, что хотел, высказал, внутри стало пусто и чисто. Пока догорал огонь, он не спеша собрал в суму посуду. Поклонился камням, поклонился четырем сторонам света. Снял с ветки лук со стрелами, спустился к лошади. Обученная внуком лошадь подбежала к нему на свист. Бура никогда лошадь не привязывал за дерево. Привязанная лошадь — легкая добыча волков. Хотя когда поднимался на гору, Бура уже знал по следам, что стая волков ушла вслед за стадом косуль на северную сторону.
С подножия горы просматривалась долина, где остановился на зимовку его айл. Вернее, айл******** Гани Бухэ, могущественного галши********, самого сильного, умного человека рода. Бура когда-то взял в жены девушку из этого рода, поэтому некоторые считали его прибившимся к роду, потрунивали иногда, но Бура не обращал внимания.
Айл встретил странной тишиной. Ни галдежа детворы, ни лая собак. На последней облавной охоте Гани Бухэ был ранен клыком дикого кабана. Рана загноилась, и состояние галши становилось с каждым днем все хуже и хуже. Ему уже не помогало никакое лечение, и даже обрядовые жертвоприношения черным жеребцом и белой кобылицей не принесли облегчения. Галши теперь был в постоянном гневе, требовал тишины.
Из жилища Буры доносились приглушенные молодые голоса. Понятно, пришли друзья Хэсэ, как всегда, подтопили, наверное, очаг, занесли приготовленный лед и положили в котел мясо вариться.
Старик переступил порог и остановился как вкопанный. Внук стоял около стены с посудой и, кажется, закрывал торопливо крышку туеска с молочным архи********. Пробуют, озорники!
— Хэсэ, — глухо сказал Бура. — Как ты?
Зажав шапки под мышками, прошмыгнули мимо него друзья сына. Долговязый Хажа, сын кузнеца, и верткий, коротенький, как пенек, Багла.
Бура молча сложил саадаг в кожаный сундук для стрел, повесил на стену лук. Внук, сгорбленный, худой, кости стянуты кожей, держался за стену, казалось, вот-вот упадет.
— Баабай********, куда ездили? — спросил он.
— Хэсэ... — Голос старика осекся, и к горлу подступил комок.
— Баабай, я встал...
Встал, встал на ноги... Бура подошел к внуку, прижался лбом к голове внука и вышел на улицу.
Холодный воздух ударил в лицо. Бура опрокинул седую всклокоченную голову к далекому и родному небу, зажигающему одну за другой тысячи горячих звезд. Воздух, прозрачный, как родниковая вода, стягивал и отпускал волосяные струны морин хура, ликующие звуки уходили в потоки верхового ветра. Скакал неистовый ветер вокруг него, свистел, напевал, подвывал. Белой поземкой кружил снег под ногами — счастье есть!
Старик упал на колени, ткнулся лицом в снег. Благодарю тебя, мать-земля! Перевернулся на спину, вытирая снегом лицо. Над синим склоном горы вставал месяц, кривой, как бараний рог.
— Баабай, к Гани Бухэ приехал шаман Харлуу, — из-за дверного раздался голос внука.
— Харлуу?! — вскрикнув, Бура соскочил на ноги и в два прыжка оказался рядом с Хэсэ.
— Я видел, как к коновязи Гани Бухэ привязывали лошади. Он приехал на двух лошадях.
— Откуда знаешь, что это Харлуу?!
— Друзья сказали. Говорят, его вызвали для лечения Гани Бухэ...
Шаман Харлуу... Черный шаман Харлуу, кто же не слышал про него... Его именем старухи пугали и детей, и взрослых... Съедающий души, ворующий души, обменивающий души смертельно больных на душу другого. Понятно, зачем приехал черный шаман к умирающему старому Гани Бухэ!
Старик вышел из дома и пошел к юрте Гани Бухэ. Навалилась непроглядная темень. Вкрадчиво, бесшумно подошел старик к стенам жилья Гани Бухэ и, как клещ, прилепился ухом к стене.
Было слышно, как разговаривают два немолодых человека. Голоса хриплые, зычные, привыкшие много говорить и приказывать. Голос Гани Бухэ, задыхающийся, прерывистый, слабый, и напористо-громогласный голос шамана Харлуу.
На чью душу собираются менять ослабевшую душу Гани Бухэ? Этот вопрос мучил Бура, и он даже не замечал ветра, продувающего до костей.
О чем эти два всесильных договариваются? До ушей старика донеслись имена мужчин из их айла. Дядя, брат, племянник, шурин, внук, родня. Родню, говорит, не надо трогать. И вдруг Бура услышал имя своего внука и чуть не подскочил на месте! Так и думал!
— Молодой, сильный, бесстрашный. Недавно при смерти был, а уже на ноги встает. И еще за него некому постоять или мстить: его дед совсем стар — сегодня-завтра помрет...
Бура начал задыхаться от гнева. Еле себя сдерживал, чтобы не забежать в юрту и не прикончить обоих на месте. Как они смеют распоряжаться чужими душами! Воры! Убийцы!
Кулаки старика невольно сжались: «Никогда, никогда, ты слышишь?! Никогда тебе не отдам внука. Никогда не позволю забрать его душу! Проклятый Гани Бухэ, посмотрим, кто кого!»
Старик забежал домой, разбудил затухающий огонь, приволок с улицы полусырой корень дерева, кинул рядом с очагом. Снял с западной стены стрелохранилище со стрелами. Некоторые стрелы совсем старые, уже давно не применялись в охоте, но никогда ничего не выбрасывал Бура. Старый кнут, красный, тамарисковый, из переплетенной изюбриной кожи, сунул в руки внуку.
— Не спи, следи за огнем. Смотри наверх, если пошевелится тооно********, не раздумывай, сразу стреляй! — сказал он внуку и дал ему в руки лук со стрелами.
Тяжелый бич привязал к поясу, в суму положил туесок молочной архи, взял топор и быстро вышел на улицу. Оседлав коня, пустился в ближний лес.
В лес далеко не уходил, быстро подошел к крайним деревьям. Вытащив молочную архи, окропил и покапал во все стороны, горсть пшена разбросал.
— Не по своей воле пришел, простите!
Подошел к сосне в человеческий рост и с размаху ободрал бичом ветки.
— Ты не дерево простое, ты шаман Харлуу! Не дерево лесное, черный шаман Харлуу! — воскликнул он и разрубил дерево под самый корень.
Подвязав конец дерева кожаной веревкой, другой конец веревки приторочил к седлу и волоком дотащил до дома.
Поставил на огонь большой железный котел, принес воды и налил кипятиться. Когда вода закипела, он сунул дерево концом в кипящую воду и начал кружить и вертеть.
Хэсэ, удивленно на него посматривая, молча изучал старые стрелы, дул на оперение. Задев пальцем трехгранное шило, поранился, видимо, начал дуть и облизывать палец.
— Как в воде сосна кружится, так же и ты кружись, не трогай моего внука!
Кипящая вода пошла кругом, образовывая посередине черную воронку.
— Баабай, кажется, вы выше стали, — раздался изумленный голос Хэсэ.
— Кому суждено уйти, пусть уходит, кому суждено жить, пусть живет! Как вода черная кипит, пусть так же кипит голова Харлуу. Как черная вода кружится, пусть так же кружится голова Харлуу!
Еле стоящий на ногах Хэсэ, временами падающий без сил и встающий на ноги, цепляясь за все, что находится рядом, посиневший от напряжения и переживаний старик Бура, спасая жизнь и душу Хэсэ, до утра кружили воду в котле.
Когда забрезжил рассвет, Бура вышел на улицу. Еле живой, прислонился к стене юрты.
С коновязи Бура Бухэ тронулся всадник. Будто дорогого гостя напоили допьяна молочным архи. Всадник качался во все стороны на седле: взад-вперед, налево-направо. Останавливаясь временами, раскачиваясь на лошади, всадник скрылся за горой.
Бура вытащил из дома котел с водой, вылил вслед за всадником, использованную сосну отбросил подальше. Старик растер лицо снегом и зашел домой.
— Отец, — раздался сонный голос внука. — Надо найти Булган, одичает совсем.
— Что?! Не думай о ней, есть много других лошадей!
— Таких крылатых, как Булган, нет, — улыбнулся зевающий внук. — Парни сказали, что лошадь ушла за перевал, пасется с диким стадом. Я каждую ночь летал на ней по небу. Только сегодня Булган меня обратно домой привезла. Баабай, ни у кого нет таких быстрых лошадей, только у меня. Быстрых, крылатых, как ветер. Скоро найду мою лошадь, поймаю ее...
* Заяабари — покровитель в бурятском шаманизме.
** Архар — горный козел.
*** Саадаг — колчан.
**** Саламат — национальное бурятское блюдо из сметаны и муки.
***** Ааруул — сушеный творог.
****** Ехэ — большой, великий.
******* Горный дом — некоторые племена хоронили бурят в горах (хада гэр).
******** Булган — соболь.
******** Шолмос — нечистая сила.
******** Айл — поселение.
******** Галши — старейшина на облавной охоте.
******** Архи — спиртное.
******** Баабай — отец.
******** Тооно — круглая дыра-дымник наверху юрты.
