Клятва не жениться

Къатын алмазгъа ант

Музыкалы комедия

Ойнагъанла:

ХУСЕЙ, чам аты Багуш, 29 джылда
АРТУР, чам аты Мырды, аны хонщусу, 28 джылда
ФАТИМА, Артурну юй бийчеси
АХМАТ, чам аты Кардан, гаражны механиги 27 джылда
АНЗОР, колхозну джангы председатели, 50 джылда
АЗА, аны джетген къызы

Спектакалде ойнагъан актерланы барысы да авансценагъа чыгъыб, бу джырны джырлайдыла.

Ёмюрлени бизни милетге,
Чам – накьырда болгъанды нёгер,
Джарыкъ кёллю адамны сыйлай,
Кюн да нюрюн бек чомарт тёгер.
Адамлыкьны иги шартыды,
Чам – накъырда эте билмеклик.
Анга эсин бёлмей къоймайды,
Эмиликча эркин сюймеклик.
Джюреклеге болуб келечи,
Адамлагъа джылыу береди,
Чам – накъырда джюрюген джерге,
Огъур, шохлукъ, хурмет келеди.
Ол дарманды дейле адамла,
Сынагъанбыз аны кесибиз.
Бир ишексиз, кёрюб билирсиз,
Бу сахнада болса эсигиз.

БИРИНЧИ БЁЛЮМ
Биринчи сурат

Энчи юйню бир бёлмеси. Хапчюк – зат болуб хазна джукъ джокъду. Хусей столну джанында олтурады. Не эсе да бир уллу сагъышы болгъаннга ушайды. Ахмат киреди. Къолунда дипломаты барды. Анга Хусей башын да кёлтюрмейди.

АХМАТ. Кёсеу башча турамыса? (Хусей джууаб бермейди.) Туура былай оюлуб къалма, андан аман затла да боладыла... (Туурасына олтурады.) Багуш, эшитемисе?

ХУСЕЙ. Болмайдыла. Андан аман болургъа мадары да джокъду... (Ауазын кёлтюртюб.) Джан тенгибизден бошадыкъ. Аманны андан сора башында ракетасымы барды?.. Сау юч кюн, ол бизни арабыздан кетгенли. Болуб бошалгъан затха ийнаналмайма, мен тели. Кардан, ма былайда бизни бла олтуруб... (Бош шиндикни кёргюзеди.) Тюз бусагъатда юйден чыкъгъанча болуб турама. Ий бизге бу бушуу нек келди? Былай ачытырча Аллахха не хата этген эдик? Кимни юйюн къурутхан эдик? Кимни...

АХМАТ. Багуш, менден бошадынг. Тохтаб къал! Алайсыз да джюрегим джаныб барады... (Джылагъанча этеди.) Мени башыма, акъылыма, оюмума сыйынмагъан бир зат болду. Сен бир кёл этерменг, деб келген эдим. Былай къарамалыб тургъанынгы билсем, келлик тюл эдим. Чыдайыкъ, этер мадар джокъ. Мырдыны эсге тюшюре, джюзюшер грамм атайыкъ... (Дипломатындан бир шыша чыгъарады.)

ХУСЕЙ. Ой сен амандан атхын. Ары джашыр! Муслиманла ёлгенни аракъы бла эсгермейдиле. Аллахны чамландырма...

АХМАТ. Алай чорт кесме. Мен да сюйюб этмейме. Бу къыйынлыкъгъа бир себеб болса, деб этеме. Къабаргъа джугъунг бармыды? (Хусей юч рюмка бла тарелкада бир затла келтиреди.) Бир кесек эс джыйсагъа, насыб болуб... (Юч рюмкагъа да къуяды. Бирин ол бош шиндикни туурасына салады. Экисин экиси аладыла.) Айт!

ХУСЕЙ. Мен айта башласам, сарнаб тебрерикме. Джюрегим алай такъыр болуб турады. Кардан, иги тенгимча, сен айт!

АХМАТ. Аламат джаш эди, хариб. Халал, джарыкъ, таза иннетли, кимге да игилик излеген адам. Джыргъа усталыгъы, ариу тепсегени, къайсы бирин айтайым... Кёб джылланы бизни гитче компанияны ёзеги болуб турду, гюнахы къурлукъ. Кетди, амал джокъ, чыдаргъа керекбиз. Джатхан джери исси болсун, джумушакъ болсун, кёлюне джетсин...

ХУСЕЙ. Тохта!.. Аллай бир ариу сёзню нек айтдынг? Аллай бир игилик нек теджединг? Ол бизни джерге къаратханды, сатханды...

АХМАТ. Мен адетдеча этеме. Къорагъан адамны юсюнден аман айтыргъа джарамайды. Къауданнга от тюшгенча къабыныб тебреме да, тынгыла!.. (Артур босагъадан атлайды. Была аны кёрмейдиле. Ол а къымсыз болуб тынгылайды.) Бу дунияда насыбы...

ХУСЕЙ. Бизни бла бирге сагъатда, де...

АХМАТ. Хо. Мырды къыйынлыны ол бизни бла бирге сагъатда насыбы, анда да сакълансын... (Алгъы бурун экиси да рюмкаларын ол иесиз рюмкагъа къагъышдырадыла, андан сора бир – бирлери бла. Ичедиле. Ахмат дагъыда къуяды.) Закуска къабмагъанлай энтда бирерни агъызайыкъ. Татыуун ангыламадым.

ХУСЕЙ. Агъызайыкъ. Алай болса да сеннге менден эсе тынчды...

АХМАТ. Нек айтаса алай? Аны эшитген керт да дерикди. Сенден бек сюе эдим, харибни.

ХУСЕЙ. Билеме. Алай а ол мени къабыргъа хоншум эди. Кече, кюн да тюбеб, кёрюб, къарнашлача джашагъанбыз. Бу къоранч аны ючюн тийди меннге эки къат ауур. Ма бусагъатда да босагъамдан атлар деб, умутчу болуб турама. Ары кетген бери къайтмагъанын билеме. Ийнанырым келмейди... (Эшик таба кёз джетдиреди. Артурну кёреди. Энди аны Ахмат да эслейди.) Андан арысын айтама десем, хыны сёлеширикме... (Артур ышыра – ышара ала таба атлайды. Была ол джетгинчи анга аталгъан рюмкагъа къыгъышдырыб ичедиле. Артур да ол рюмканы алыб агъызады.)

АХМАТ. Не джашырыу, биз аны юсюнде бек джангылгъанбыз. Болмагъан зат кёре эдим...

ХУСЕЙ. Хыйлачы болгъанын кеч ангыладыкъ...

АХМАТ. Тюлкюча, де да къой. Башдан – тюбден кириб, ариуню басыб, халал тенгме деб, къатышдырыб къойду...

ХУСЕЙ. Ай алгъаракъдан бир билге эдик алай болгъанын. Къобан джанында бусакъ терекге асыб къояр эдик...

АХМАТ. Кесини да аякъларындан...

ХУСЕЙ. Табалагъан иги тюлдю, алай а биз асмасакъ да, асылгъандан бытдыр болду. Итлиги башына джетди... (Артур кесини рюмкасына аракъы къуюб ичеди.) Мени джюрегими джаргъан, аны ахыр джолуна ашыргъаныбыз. Нек баргъан эдик алайгъа?

АХМАТ. Эшек мыйы ашагъанбыз. Аны бла баргъанбыз ансы, нек баргъанбыз. Не болду эсе да къутулдукъ, ол алтыхырдан. Анга къууанайыкъ...

ХУСЕЙ. Ол айтханынг да барды, алай а мен... Мен ичимдегин айтмай болмайма. Кёлюмдегин тёкмесем, тарс деб джарылыб къаллыкъма. Аллай хыйлачыны, аллай сатлыкъны, аллай антсызны...

АРТУР. Джашла, ичигизни тёкдюгюз. Энди айтыр сёзюгюз да къалмагъанды...

ХУСЕЙ. Кардан, сен джукъ эшитдингми?

АХМАТ. Бир тюрлю болдум. Къулагъыма келди, деб тура эдим. Сен да эшитдинг эсенг... Тоба – тоба... Ол харибни ауазы бла байчи сёлешди...

ХУСЕЙ. Аллах сен сакъла. Ол игиликге тюлдю. Ары къара, рюмканы ич бошду. Бу кёлекгеми джалады рюмканы? Кёлекге аракъы ичген...Аракъы ичген кёлекге...

АХМАТ. Кёлекге алкаш болургъа боллукъду. Сёлешген кёлекге уа къайдан чыкъды?

ХУСЕЙ. Билмейме. Суурала окъу. Кетиб къалса уа...

АХМАТ. Я зи биллях ыррахман ыраххым...

АРТУР. Келме къоюгъуз, джашла, къулагъым сиздеди... (Кюледи.)

ХУСЕЙ. Кюле да биледи, пасыкъ... (Столдан туруб арлакъ джаллайды.) Кёлекге кюлген этеди. Бу къалай болду?

АХМАТ. Багуш, не этебиз?.. (Ол да арлакъ кетеди.) Муну тас болур акъылы джокъду. Шайтанла, джинле, кёлекгеле дууа окъусанг къорайдыла. Къарт анам алай айта эди...

ХУСЕЙ. Энтда окъу... Тюрлене тебрегенди. Къашына – башына къара...

АХМАТ. Окъуюм...

АРТУР. Ой сиз эшекча окъугъуз. Керт да дегеннге къызыб къалдыгъыз да.

ХУСЕЙ. Кардан, былай бла болмайды. Хыны этейик. Кёлекге, къора былайдан! Тас бол! Дженгил кет!.. Ачыулана башлады... (Артур экисине къынгыр къараб турады.) Кел къачайыкъ. Тебсе табсыз болур...

АХМАТ. Хо, къачарса кёлекгеден? Аны скоросту уллу болады. Терезеден секирейик...

ХУСЕЙ. Ариулукъ бла кёрейик... Мырды, биз сени бек сюебиз, джаныбызча кёребиз. Сен биртда ариу, биртда иги джашчыкъса...

АХМАТ. Келгенинге бек къуандыкъ. Энди бар, иги сабийча. Сени сакълагъан барды. Хайда, джолунг мамукъдан...

ХУСЕЙ. Сен энди былайгъа келме, урушур. Былайда адамла олтурадыла, сен кёлекгесе. Кел, ашырайым... (Къатына барады.)

АРТУР (аны бир джанына тюртюб, ёрге турады). Сизни адамгъа санагъан, мен да адам тюлме. Джашарма сизсиз да...

АХМАТ. Ачыуланма. Акъыллы кёлекге алай этмейди. Бар! Даж – даж де да, атла...

АРТУР. Кесинг атла, къайры сюйсенг ары. Энди сиз меннге джокъ, мен сизге джокъ. Чёб юздюм... (Эшикни къаты уруб, чыгъыб кетеди.)

ХУСЕЙ. Алан, оздурубму ийдик?

АХМАТ. Эркишини бир сёзю болургъа керекди. Аны Насра Ходжа хариб да айтханды. Шампан пробкача бу чартлаб чыкъгъан къалай этди? Билесе...

ХУСЕЙ. Билеме. Къатын алды.

АХМАТ. Бир джылны мындан алгъа къалай оноу этген эдик?

ХУСЕЙ. Ючюбюзден бирибизге отуз джыл толса, барыбыз да бир айда юйленирге. Ортанчы уа Мырды эди.

АХМАТ. Ол да кесинден чыкъгъан эди. Биз, алкъын заман барды деб, быстырбаш сайламай турдукъ. Ол а этерин этди да, сизге сокъур чибин, деди да къойду. Керти тенг алай этмейди.

ХУСЕЙ. Амалсыздан этди. Анга деб ишлеген юйлери, юч джылны хадаус къалыб турду. Гитче къарнашы отоугъа кирирча болгъанды. Аны гитчеси да джетгенди...

АХМАТ. Мен аны барын да билеме. Бизге айтмай нек юйленди? Айтса, антыбызны экинчи бёлюмюн бузмай, биз да бу айда бир мадар этер эдик...

ХУСЕЙ. Ол терслик юсюндеди. Аны ючюн мынга джашау бермезге керекди...

АХМАТ. Биз юйленнгинчи аягъы басханны кёзю кёрмесин дейсе, не?

ХУСЕЙ. Тюз ангылагъанса. Ол иш башланды, дейик.

АХМАТ. Бу башланнган башланнган тюлдю. Къатыракъ болургъа керекбиз. Саулай эл аны хыликге этиб, ызындан кюлюб турурча болсун...

ХУСЕЙ. Тохта! Дынг бол! Чункъул башыма бир акъыл келгенди...

АХМАТ. Ма джангылыкъ десенг, джангылыкъ...

ХУСЕЙ. Ишни артха салмайыкъ. Сен хазырмыса алгъа дегенлей туруб къалыргъа?

АХМАТ. Огъары аякъгъа мингнген тапанчагъа сана...

ХУСЕЙ. Сиздан джашырыб тургъан эки шышам барды. Бир мал къанатыб, Мырдыны къонакъгъа чакъырабыз.

АХМАТ. Ол не дерт болду? Дертни алай джетдирмейдиле.

ХУСЕЙ. Кардан, ариулукъ бла дерт къайтаргъан кюлкюден да кюлкю болады. Былай сылаб, сыпаб, къозу тил бла сёлешиб...

АХМАТ. Ангыладым. Къойну къайдан алабыз? Сенде кесерча джокъ, мени къойларым джайлыкъда...

ХУСЕЙ. Мырдыдан аллыкъбыз. Ишни ара багъанасы олду.

АХМАТ. Сен Багуш тюлсе, акъыл токъмакъса...

ХУСЕЙ. Сау бол! Тюнене Мырдыны атасы он къой бла бир ийнекни сюрюб келди. Аланы мынга юлюшге бериб кетди.

АХМАТ (терезеден къарайды). Чыракълары джукъланнганды. Джукъламай эселе да, малла къайгъылы тюлдюле. Ким не этерин айт! Башлайыкъ.

ХУСЕЙ. Къойну къабугъун аласа. Ненча минут береме?

АХМАТ. Онбеш – джыйырма минут...

ХУСЕЙ. Он минут!.. Баулары юйню ол джанындады. Бери келтириб, мени юйюмю бу джанында соярса. Алайгъа бу бёлмеден джарыкъ иги урады. Мен башха затланы хазырлайым. Аны да мен чакъырырма...

АХМАТ. Къутуруб кетгенин кёрдюнг. Келмезге да болур.

ХУСЕЙ. Ол мени ишимди. Сен ашыкъ... (Ахмат кетеди.)

Чыракъ джукъланады, дагъыда джанады. Столда иги кесек зат барды. Хусей кухнядан саблы таба бла къуурулгъан этни келтириб, столну арасына салады. Ахмат да андан чыгъады.

АХМАТ. Джаш мал кёрюнеди. Чоюндагъы да дженгил бишерикди. Мен кёмюгюн алайым, сен сёлеш, ёгюз ие турма да... (Кухнягъа кетеди.)

ХУСЕЙ (телефоннга узалады). Фатима, сенмисе?.. Кечеми дейсе?.. Билеме кече болгъанын. Айыб этме, амалсыздан джукъунгу буздум...Артур бир бек керекди... Уят, иги келинча... Мырды! Тохта, къулагъымдан бошадынг, неге къычыраса алай. Дженгил бери джет, Кардан тына турады... Нелени джаншайса, аллай зат бла адам ойнамайды... Билмейме не болгъанын. Къатынынга айтма, джылаб дунияны юсюбюзге джыйса, джунчурбуз. Скорийге да сёлешгенме, джете болур. Къымылда!

АХМАТ (къолларын сюрте чыгъады кухнядан). Не дейди?

ХУСЕЙ. Келеди. Чоюн къайнай болур?

АХМАТ. Бек залим къайнайды. Аз ачыуланмаз.

ХУСЕЙ. Энтда кёб кере ачыуланныкъды, ёкюннюкдю бизни Артурчик.

АХМАТ. Кёрдюнг аны эсибизде болмагъанлай этгенин...Чоюннга энтда бир къарайым... (Кетеди.)

АРТУР (чабыб киреди). Не болгъанды? Къайдады?

ХУСЕЙ. Алкъын мындады… Былай неметди да… Неметгени да алай болду...

АРТУР. Не неметгеннге къалдынг... Ёле турады дей эдинг да...

ХУСЕЙ. Ёлюб да бошамагъанды... Къолай тюлдю. Не эсе да башы тюрлениб къалды. Сора биз...

АРТУР. Ичегини созгъанча соза турма да, айт, айта эсенг...

ХУСЕЙ. Биз былай оноу этгенбиз...

АРТУР. Оноууугъузну башынга ур!..

АХМАТ (кире келиб бу айтханны эшитеди). Мырды, алай айтма...

ХУСЕЙ. Оздуруб ийгенибизни ангылаб...

АХМАТ. Бизни арабызда кёлкъалдылыкъ болмасын. Анга орун джокъду. Ант этеме...

ХУСЕЙ. Ма, Кардан тенгинг, къурманлыкъ этиб джарашайыкъ деб, юйюнден эм семиз къойну келтириб кесгенди. Олтур. Иерик тюлбюз. Тенглебиз, тенглей къалайыкъ.

АХМАТ. Ючюбюз айырылмай, сиам эгизлеча, айландыкъ. Аны ючюн “Три мушкатера” дей эдиле. Ючеуленден экеулен къалгъаны ауур тиеди. Миллет да ангыларыкъ тюлдю...

ХУСЕЙ. Джюрегим алай такъыр болады, алай такъыр болады... (Кёзлерин сюртеди. Артур шиндикге олтуруб, бир рюмка аракъыны ичеди.) Ол огъай, Карданны хомхоту да джыланча кёрюнеди... (Артур этден ашайды.)

АХМАТ. Мырды, сен бизге хауача, сууча керексе...

ХУСЕЙ. Акъылыбыз, эсибиз, джаныбыз – къаныбыз да сенсе. Аны бу кюнледе билдик. Биз а сени эсинге да келмегенбиз...

АРТУР. Келмегенсиз, келлик да тюлсюз. Сизни орнугъуз дурдомдады. Ары да аллыкъ болмазла...

АХМАТ. Къайда десенг, анда болайыкъ. Ючюбюз да бирге...

ХУСЕЙ. Кардан, Мырдыгъа биз да къошулайыкъ. Бу суумаз... (Рюмкалагъа къуяды.) Таба уа суургъа боллукъду...

АХМАТ. Энди тюйюшюр къан алыб турма. Бетинге да бир джылыу урдур...

АРТУР. Мен сизни джан тенглериме санаб келсем, сиз а чыгъана болуб...

АХМАТ. Тюз ангыладым эсем, сен энтда бизни бласа...

ХУСЕЙ. Сора къыз кёре да бизни бла барлыкъса, кечеги тойлагъа да бизни бла джюрюрюксе. Алаймыды?

АРТУР. Огъай. Энди мен сизнича салагаладан тюлме. Алдырыгъыз муну.

АХМАТ. Алайыкъ. Сен тиширыу къоллу болгъанынг ючюн ичерик тюлбюз, аны сакълай эсенг...

ХУСЕЙ. Биз джангыдан къошулгъаныбыз ючюн ичейик...

АХМАТ. Джаша да къал! Къатынла, къызла бизнича джыгыралагъа, бизнича илячинлеге чырмау болмасынла. Аны ючюн ичейик!.. (Ичедиле.)

АРТУР (рюмкалагъа къуяды). Энди мен айтайым... Мен джангылдым, терс болдум эсем, аны тюзетирге керекди...

ХУСЕЙ. Къачан да асыл адам эдинг, сау бол!

АХМАТ. Багуш, сен иги ангыламадынг муну. Бу къатынындан айырылыб, бизге къошулады...

ХУСЕЙ. Ур-р-ра!

АРТУР. Огъай, сизге къатын аллыкъма. Амин!.. (Ичеди.)

ХУСЕЙ (закуска къаба). Бир – эки айны сеннге къарайыкъ. Ол кёзюуге сен сууагъашча бюгюллюксе. Рахат джашар ючюн! Эркинлик ючюн!.. (Ичедиле.)

АХМАТ. Тиширыулагъа алданмай, биз экибиз сослан къаялача бегиб турайыкъ...

АРТУР. Энтда бирчик тартайыкъ... Я Аллах, биз бусагъатда этин ашай тургъан къойну иесин узакъ ёмюрлю эт! Насыблы эт!.. (Ичедиле.) Энди тынчаяйыкъ. Тамбла иш кюндю... (Ёрге турады.) Амыр бизге этген джырны джырлайыкъ да, аны бла мен кетдим.

ХУСЕЙ. О, къой – къой, аны джыргъа санаб неге сёлешесе...

АРТУР. Огъай, джырламай боллукъ тюлдю

АХМАТ. Хоншула джукълаб туралла...

АРТУР (табаны къолуна алады). Ма муну башыгъызгъа кийдирликме. Джырлагъыз! Мен бащлайма.

Туругъуз ма былай кёсеу башлача,
Къарт джашла атарла атыгъызгъа,
Бардыла юйде къалгъан къызла да,
Ала да келмезле къатыгъызгъа.
Бир тиширыу да излерик тюлдю,
Быллай хамхотланы кёрюрге.
Алай болмаса унутур эдигиз,
Ант деген сёзню ёмюрге.
Менде насыбны, къууанчны кёбле,
Джырлагъа салыб да айтырла.
Оноу сорургъа, юлгю алыргъа,
Джолоучула да къайтырла.

Ким ким болгъанын ангыладыгъыз. Унутуб кете эдим...Къойуму терисин эртденбла юйге узатырсыз... (Кетеди.)

Экинчи сурат

Сахнаны онг джанында Хусейни юйюню бир кесеги кёрюнеди. Андан арлакъда да башха юйню къабыргъасы. Ол къабыргъада уллу ватман къагъыт тагъылыбды. Аны юсюнде туш бла этилген сансыз – санаусуз тюрлю – тюрлю сызла, суратчыкълагъа ушагъанла да бар. Къагъытдан бир джанына аз джалаб, къабыргъагъа тирелиб скамейка. Аны юсю ууакъ – тюек запчастладан толу. Берлакъда эки эски шиндик. Хусей ол сызлагъа къоша, къората, джалгъай турады. Скамейкада деталладан алыб, ала бла да тенглешдиреди. Ол юйден Фатима чыгъады.

ФАТИМА. Иш къолай болсун!

ХУСЕЙ (эшитгенликге эси кенгдеди). Эртден ашхы болсун!

ФАТИМА. Не бла кюрешесе? Бу къагъытны да быллай бир къыйнама.

ХУСЕЙ (энди бурулады анга). Машинагъа джангы мотор излейме. Ма бу сызланы джарашдырсам, аламат боллукъду. Бензин он кереге аз къорарыкъды. Андан сора да иш кёбдю. Машинала суу бла джюрюрча этерикме.

ФАТИМА. Муратынга джет! Алай а суу бла джюрюген машина...Къайдам... (Хусей ол къатында болгъанын унутуб, не эсе да бир темир кесекни алыб, къагъытына джууукъ тутуб, сынаб къарайды.) Суу бла джюрюген машина... (Башын чайкъай, джаллай тебрейди.)

Машина келиб тохтагъан таууш. Артур арбазгъа киреди.

ФАТИМА. Бу бир тюрлюле сёлешеди...

АРТУР. О, къой – къой, Багушну не айтханы, не башы. Кёбден бери да чардагъы табсызды.

ФАТИМА. Хы, сен а кертда дегеннге...

АРТУР. Ол ачыкъ затды. Чардагъы тайышмагъан, багушлада темир кесеклени джыйыб айланмайды. Тюрлене тебрегенли талай джыл болады. Былтыр джууукъ – тенг билгичлеге, врачлагъа элтиб къаратхан эдик. Болмады. Заманны оздуруб къойгъанбыз. Энди уа теренге кетиб барады. Подругаларынга – затха айтыб къойма. Сёз джайылыб кетерикди. Биз джашырыб кюрешебиз.

ФАТИМА (къайгъылы). Адамгъа къоркъуу бармыды? Бизге дейме. Бир арбазда, кюнде – кечеде тюбейбиз...

АРТУР. Бусагъатда кишиге мыллык атарыкъ болмаз. Ышанырча уа тюлдю. Сакъ болургъа керекди... Саламлашхан кибик этейим... (Бу Хусей таба атлайды, бийчеси юйге киреди.) Ассалам алейкум, Багуш!.. (Хусей магъана бермейди.) Сени бла саламлашама...

ХУСЕЙ. Эртденбла салам да бермей, турсунмай озгъан эдинг...

АРТУР. Ууакъ – тюекле биринчи берирге керекдиле меничагъа салам. Сен бир къургъакъ къаура, мен юйдегили адам. Арабыз джер бла кёкчады. Алай болса да хоншумса да, бир – бирде сеннге эс бёлеме. Эртденбла уа... Сен болмагъан тенгизлени толкъунларында чайкъала эдинг. Джазыкъсыныб кетген эдим.

ХУСЕЙ. Мырды, сен сай адамса. Ол суубашынг да маджалды сенден. Ишинги аягъы къалай боллукъду, деб сорургъа ангысы джетди.

АРТУР. Бийчеме суубаш дегенинге тёзмезге боллукъма...

ХУСЕЙ. Суубаш болмаса. сеннге келлик тюл эди. Къуджур кинола келтириб, башыбызны къатышдыраса. Андан сора джукъдан хапарынг джокъду. Мен а карбюраторну джангыдан эте турама. Энди бар, полланы джуу, ушхуур этерге къатынынга болуш. Мени да ишимден бёлме.

АРТУР. Аланы ол кеси этеди...

ФАТИМА (челеги бла чыгъады). Артур, суу келтир. Къымылда...

Тюлкюча ышара Хусей ватман къагъытына бурулады. Артурну халы бузулуб, юй бийчесини къатына барады.

АРТУР (хыны). Мени бетими нек джояса?

ФАТИМА. Мен? Сени бетинги?

АРТУР. Хо. Сен мени бетими... Алайсыз да болмагъан хапарла чыгъарыб айланадыла...

ФАТИМА. Оу, мен джарлы, не хапарла?

АРТУР. Мен сени аякъларынгы джууама, ич кийимлеринге итиу урама, сен диваннга сыртынгдан тюшюб телевизоргъа къарай, мен да хант этиб алайгъа элтеме, полланы джууама, пилосс къолумдан тюшмейди, дагъыда айтмагъанлары джокъду. Сен а, сабийге айтханча, дженгил суу келтир, дейсе. Бу сюймегенлени табасы этме...

ФАТИМА. Мен аланы ауузларын джабайым. Мындан башлайым...

АРТУР. Стоп! Джукъ айтсанг – ёртен салдынг. Къайыр итлеча юсюбюзге атылыб къаллыкъдыла. Араны кесим айырырма. Юй джумушунга къара. Ол ишледе энди менден хайыр джокъду сеннге. Кинофильм келтирирге шахаргъа кетдим... (Къысха бурулуб, арбаздан чыгъады.)

Эрини айтханлары ауур тийген Фатима, бир кесекни мыдах сюелиб, Хусейге да къынгыр къарай, суу алыргъа кетеди. Ахмат келеди.

АХМАТ. Багуш, бир да къуруса солуу кюнде бир къой бу дыгаласны.

ХУСЕЙ. Джукъдан хапарынг джокъду, алай, а атынг мехникди. Бир къарайым, болушайым де, джаншама да.

АХМАТ. Миллет сени да хилекге этсинми, дейсе?

ХУСЕЙ. Миллет къарангыды. Аны ючюн этеди мени алай. Ким не тартханы узаймай белгили болур.

АХМАТ. Алай боллугъун сакъларгъа заман джокъду. Бу къагъытынгы пара – чара этейим да...

ХУСЕЙ. Тийме!.. (Аны тыя.) Алынма!

АХМАТ. Сора кел, къайры болса да барайыкъ. Бу тюрлю джашауда чириб къалабыз. Кёз ачайыкъ, оюннга, кюлкюге къошулайыкъ.

ХУСЕЙ. Айтханынг да магъана барды. Мырды шахаргъа кетди.

АХМАТ. Ызындан барайыкъ. Машинангы джерле.

ХУСЕЙ. Тохта! Мени башыма, Архимедни башына келмезча, бир оюм келгенди. Ары бармагъанлай тындырайыкъ ишни. Кел юйге!.. (Кетедиле.)

Суу алыб келеди Фатима. Къабакъ эшикни къатында бир ариу къызны кёрюб тохтайды. Бир – бирине джити къарайдыла.

ФАТИМА. Аза!.. Азачка, сенмисе?

АЗА. Фатима!.. (Къучакълашадыла.)

ФАТИМА. Тохата! Тюшюмдеми кёреме, тюнюмдеми?

АЗА. Къайда, бир иги къарайым... Алгъындан да ариу болгъанса. Эрге чыкъгъанынг джарашханды.

ФАТИМА. Къозурунг келе эсе, къозу. Сен къайда тасса, не? Мен сени кёрмегенли къаллай бир болады...

АЗА. Тас болуб къайда тас боллукъма, биягъы Нальчикде эдим. Техникумну бошадым. Мен юйде болмагъан бир айны ичинде атам бери ишге кетди. Сен да, кесибизни элде джашла къуругъанча, бери джаллаб тура. Мен да ызыгъыздан тюнене келгенме. Тойгъа чакъыргъан телеграмманг заманында келмеди. Бери джетгенлей анама сордум. Бизге келиб кетгенинги айтды. Бу джангы элде мен таныгъан, мени таныгъан да киши джокъ. Джангыз сен. Бир кёрейим, деб келе турама.

ФАТИМА. Сау бол! Келчи юйге кирейик. Анда рахат сёлеширбиз...

АЗА. Юйге кирсем къалыб кетерикме. Былай бир кесекчик олтурайыкъ, артда ашыкъмазча келирме... (Ол эки шиндикге олтурадыла.) Тамбла ишге да джарашама.

ФАТИМА. Уллу къуллукъ бере болурла. Председателни къызыса да...

АЗА. Хо, биртда. Атамы контуруна ючюнчю, бешинчи эсе да бухгалтер этиб аладыла. Атам да мен ишлеген джерде бу керек тюлдю деб, анам да къоймай, кючден унатханды.

ФАТИМА. Мен да сентябрь айда устаз болуб ишлеб тебрейме. Алкъын былайда кишини танымайма да, юйден да чыкъмайма. Мунукъула келиб кетедиле, меникиле сан бир келелле. Бек эригиб турама.

АЗА. Элни къыйыры демесенг, ариу джерди. Къара да, къууан да тур.

ФАТИМА. Олду кёлюмю басхан. Бачхабызны ары джаны бла суу барады. Чегет да узакъ тюл. Бир кесекчикни ары киргенлей ариу талачыкъ. Солургъа излеген ары ашыгъады. Мен да ары баргъанла бла андан къайтханланы санайма. Табигъатны юсюнден бир джыр бар эди алгъын. Кеси аллыма аны да джырлайма. Ол сени да эсингде болур... (Джырлаб башлайды. Аза да анга къошулады.)

Эшитиледи булбулланы джырлары,
Чууакъ кёкде кёгюрчюнле ойнайла,
Сау дунияны аулаб келген турнала,
Барындан да ма былайын сайлайла.
Тау джитиле мийикден къараб,
Чегетлеге салам берелле.
Таурухдача бу сейир джерни,
Кёб джуртладан келиб кёрелле.

Айрыланы къонуш этген бузладан,
Тау сууларынг агъадыла шоркъулдаб.
Адамлагъа саулукъ берген гарала,
Ёзенледе чыгъадыла боркъулдаб.
Таурухда айтырча бу джерге,
Джюрегим къалгъанды байланыб,
Усталыгъым болса суратха,
Аллыкъ эдим хаман айланыб.

Сени бу ауазынгы эшитселе, суратлау коллективге кел деб джагъангдан аллыкъдыла.

АЗА. Мени сахнада кёрсе. атам не мени ёлтюрлюкдю, не кеси инфаркт боллукъду. Фатимочка, хоншуларынг къаллай адамладыла?

ФАТИМА. Иги адамла. Къабыргъа хоншум къалайда болсун... Аны ангылаялмай турама алкъын. Ол уллу ватманны кёремисе?

АЗА. Кёреме. Ол сыз къудрет неди?

ФАТИМА. Доб деген бир уллу джашды. Ишден бошлукъ табханлай, ол къагъытха азаб береди. Темир кесекле да аныкъыла.

АЗА. Арбазына такъмай, сизни къабыргъагъа нек такъгъанды?

ФАТИМА. Бу къабыргъа миялача сюртюлгенди, дейди. Арбазында кече кюрешеди. Темирни темирге джалгъай, чёгюч бла данг – дунг эте, тангнга чыгъыб кетеди. Бек тюрлю джанды. Бир – бирде тайышханы болур да, дейме.

АЗА. Аллах бериб турады да...

ФАТИМА. Аны юсюнден джукъ айтсам, Артур отдан кёлек киеди. Бюгюн а кесине соргъанымда, машиналагъа джангы мотор ишлейме, суу бла джюрюрюкдюле. деб бир затланы къатышдырыб башлады. Кеси шоферду. Бош шофергъа ол къайгъыла неге керекдиле...

АЗА. Аны уа айтма. Шоферну да боладыла хоббийлери. Къатышхан дегенинги уа онгсунмадым. Кёчюб кетсегиз иги эди былайдан.

ФАТИМА. Ол мени да эсимдеди. Артур кеси бир башласа уа деб, айталмиай турама...

АЗА. Артурунга неге джарайды, не джанды?

ФАТИМА. Киномеханикди. Джангы фильм келтирирге шахаргъа кетди бусагъатда. Кел ингирде клубха барыб къарайыкъ.

АЗА. Бу джангы джерде алай эте айлансам, атам унамаз. Ол командировкагъа – затха кетсе барырбыз... Къалыб кетдим, анам къыра болур... (Фатима аны ашырыб келеди.)

АХМАТ (ашыгъыш арбазгъа киреди). Фатима, салам!

ФАТИМА. Салам!

АХМАТ. Энди иш былайды... Ол тагъыллыкъ тели тюйюшген этгенди...

ФАТИМА. Къайсы тагъыллыкъ?

АХМАТ. Тагъыллыкъ джангыз бирди бизни элде. Сени телинг...

ФАТИМА. Оу, мен джарлы...

АХМАТ. Къоркъма, анга джукъ болмагъанды. Элни тёбен джанында ГАИ-ни постун билесе да. Ма алайда эки къызыл джагъа муну тутуб, тыялмай кюреше. Шахардан келе эдим да. тохтадым. Къатларында эки джаш. Бирини бурну бузулуб, бирини джаякъ сюеги терсине айланыб...

ФАТИМА. Артур а?

АХМАТ. Аны хамхотунда уллу тюрлениу кёрмедим. Машинамы тохтатыб, къатларына бардым. Ол эки джашны бу топулдатхан кёре эдим. Муну ГАИ – ни юйчюгюне джыйдыла. Шахаргъа ашырырча айтдыла. Ары тюшсе уа билесе...

ФАТИМА. Ахмат, бир мадар эт, тюрмеге тыгъыб къоймасынла...

АХМАТ. Тюрмеге тыгъарыкъдыла ансы, курортхамы иерикдиле. Алайда милиционерлени бирин мен таныйма. Неден да алгъа, тюйюлген джашлагъа ариу айтыгъыз, тарыкъмазча этигиз, деди. Ала бла сёлеширге кюрешдим, болмады. Къырлыкъбыз. джырлыкъбыз, деб бузгъа тирелиб къалдыла. Эшта, джашланы да, милиционерлени да тойдурургъа, эсиртирге керек болур. Алай бла да болмаса, ачха берликбиз.

ФАТИМА. Ол тутулмасын ансы, бу юйню бериб да къой. Ачха да барды, юч минг сом...

АХМАТ. Мени хурджунумда да аллай бир барды, джетерик болур. Ол эки джашха юлешиб берсем, ауузлары джабылыр. Милиционерлеге шышала узатырма. Юйде коньякла бардыла, деген эди Артур. Тюкеннге – затха барыргъа заман джокъду.

ФАТИМА. Аланы уа бусагъат чыгъарайым... (Юйге чабыб кириб, шышала алыб чыгъады.) Дагъыда джукъ керек эсе...

АХМАТ. Боллукъ болур. Бу адам ёлтюрмегенди сора, керт да дегеннге...Закуска дауласала, юйден бир къой элтирме... (Чабыб кетеди.)

Не этерге билмей, Фатима иги кесекени сагъышлы сюелиб, сора Хусейни юйю таба чабады. Терезесин къагъады. Хусей чыгъады.

ХУСЕЙ. Отму тюшгенди, мияламы сындыра эдинг...

ФАТИМА. Артурну тутуб турадыла...

ХУСЕЙ (сансыз этиб, ватманы таба атлайды). Тутхан эселе, тутхандыла. Мен а бир пелах болду деб тура эдим...

ФАТИМА. Ол айтыугъа къара. Артур милициягъа тюшгенди. Бир мадар эталсам деб, Ахмат ары кетди... (Хусей биягъы ишин башлайды.) Эшитемисе мен айтханны. Артур...

ХУСЕЙ. Сангырау тюлме...

ФАТИМА. ГАИ болгъан джердеди. Биз да ары джетерге керекбиз...

ХУСЕЙ. Мен ишлей турама, кёрмеймисе? Заманым джокъду...

ФАТИМА. Тюйюшген этгенди...

ХУСЕЙ. Тюйюшмеге эди...

ФАТИМА (аны кесине хыны бурады). Бусагъатдан шахаргъа алыб кетерикдиле...

ХУСЕЙ. Ой – ой – ой, белими чанчдырдынг. Алыб кетерик эсле, меннге не дейсе? Анда мени не терслигим барды?

ФАТИМА. Сен терссе демейме, амандан терс боллукъ. Тенгинг ушайды да...

ХУСЕЙ. Аныча тенглерим зоопаркда кёбдюле...

ФАТИМА. Дженгил биргеме кел!.. (Билегинден тартыб тебрейди.) Энди мени тебдирме. Аны тюрмеге джыя айландыла, сен а былайда...

ХУСЕЙ. Аны тюрмеге огъай, дурдомгъа да аллыкъ тюлдюле... (Фатима орам таба тебрейди.) Тохта! Къайрыса?

ФАТИМА. Нёгер излейим. Сенден игилени да табарма...

ХУСЕЙ. Хо, табарса. Менден иги нёгер республикада да табарыкъ тюлсе. Тохта! Къабынма!

ФАТИМА. Тебре сора!

ХУСЕЙ. Башыма бир аламат мысилле келген эдиле. Былайдан кёчюб кетмей эсем, джашау джокъду... Кесим барлыкъма...

ФАТИМА. Аны чыртда айтма. Мен да сени бла...

ХУСЕЙ. Сен башха ишни тындыр. Тийреде сабий кёргенинги бери джый. Коляскада юч – тёрт болсунла. Эгизле дербиз. Мен къызылджагъалагъа Артурну арбаз бла бир сабийи барды, дерикме. Анга эс бёлмей мадарлары джокъду. Бери келиб къарасала, барысы да меникиле, дерсе. Аллай племенной атаны тюрмеге атарыкъ тюлдюле...

ФАТИМА. Сен ары ашыкъ. Ахмат да, сен да кюрешсегиз...

ХУСЕЙ. Кюреширбиз. Сен хайда... (Ызындан.) Дженгилирек бол! Кардан, ты молодец!.. (Арбаздан чыгъады. Машинаны кетген тауушу.)

Чыракъ джукъланады, дагъыда джанады. Эки колясканы тебериб, Фатима арбазгъа киреди.

ФАТИМА. Къалай ариучукъла, къалай сейирчикле, сизнича сабийле дунияда болмазла. Ма бусагъат татлы суула берейим... (Юйге киреди. Юсюнде да къабарыкъла, ичерикле, кёгетле бла журнал столчукъ чыгъарыб, арбазны арасына салады.) Сиз ариу лялаласыз... (Сууладан ичирирге, джукъ къабдырыргъа кюрешеди, коляскаланы тебериб, арбазда ары – бери барады.) Терслик мендеди. Джолгъа чыгъыб тургъанлай, суу келтир деб ачыу этдим да. Ол ачыуу сёнгмей, аны бла къатышханды тюйюшге. Хусей а биз айтханча тели тюлдю. Сабийле дегенин къалай иги этди... (Машина келиб тохтагъан таууш.) Аны машинасы... Аллахха шукур, бошланыб келеди... (Къабакъ эшик таба чабады.) Артур, келдингмми? Джанымы алыб къоя эдинг да... (Къучакълайды.) Алай къалай этдинг?

АРТУР. Тохта! Хоншула кёредиле, ары айырыл...

ФАТИМА. Кёрме къой. Къалай бошладыла? Артда къайгъы болмазча этдигизми?

АРТУР (аны юсюнден айыра). Не къайгъыны айтаса? Бу сабийле къайдан чыкъдыла?

ФАТИМА. Джашырма. Барын да билеме. Алай джарамайды. Сен сабий тюл, джаш тюл, юйдегили киши. Эслеб атла, джаным. Бир кесек басымлы бол, сакъ бол...

АРТУР. Къатын, нелени джаншайса? Чункъул башымы къатышдырыб къойдунг да...

ФАТИМА. Хо, джаным, тохтадым. Унутайыкъ да къояйыкъ. Мындан ары оюмсузлукъ этме. Ашаймыса?

АРТУР. Ашар заман джокъду. Шахаргъа джетерге керекме. Шоферлукъ правому – затны унутуб кетгенме. Джолдан къайтыб келеме...

ФАТИМА. Энди неге джуудураса? Тюйюшгенинги билеме, тутханларын билеме. Айтхандыла.

АРТУР. Хы, энди ангыладым... (Кюледи.) Андан арысын айтайым. Кардан бла Багуш мени тутмакъдан чыгъырыргъа кетгендиле... Быланы юйлерине элт! (Фатима коляскаланы тебериб кетеди.) Не аман онгуму алдыгъыз... Тохтагъыз, мен сизге этгенни кёрюрсюз... (Фатима къайтады.) Къайда, былай олтур да, хапарны джарашдырыб айт... (Кюледи.)

ФАТИМА. Неге кюлесе?

АРТУР. Кюлюб а неге кюлеме, ол эки джаныуаргъа алдатханынга кюлеме. Мен кишини урмагъанма, мени да киши урмагъанды. Милицияны къатына бармагъанма, тутхан да этмегендиле. Сени агъартыб кетгендиле. Экибизни да бедишлик эте турадыла. Коньякларым да кетдиле болурла?

ФАТИМА. Аны уа къайдан билдинг? Юч шыша къорады. Тюнене келтирген ачханг да кетди.

АРТУР. Ачханы къайтарырла. Коньякла уа... Аладан бошадыгъыз.

ФАТИМА. Керт да дегеннге была уа...Милиция, тюрме, тюйюш деб, алай ойнаргъа боламыды...

АРТУР. Андан тели оюнла да боладыла...

ФАТИМА. Меннге аллай оюнла керек тюлдюле... (Шиндиклени бирине олтурады.) Бир кёзюм кёрсюн аланы. Мен алагъа айтханны эшитирсе.

АРТУР. Сен да айтмайса, мен да эшитмейме. Къаугъа чыгъарсанг, алагъа къанат битерикди.

ФАТИМА. Энтда аллай бир зат этселе, менден бошарыкъдыла. Керт да тюрмеге тюшесе деб, къайда болгъанымы билмей къалдым...

АРТУР. Бир джаны бла къарасам, джашла аламат этгендиле...

ФАТИМА. Нени?

АРТУР. Алай сюйгенинги билмей эдим, энди билдим... (Къучакълар умут этеди.)

ФАТИМА. Къора къатымдан. Сен аладан да бытдырса...

АРТУР. Не аман айтырыкъ эсенг да айт, алагъа тенг этиб сёлешме. Энди меннге иги тынгыла. Сен билмеген бир затны айтайым. Биз, бирибизге отуз джыл толгъунчу, юйленмезге деб, оноу этген эдик. Мен антыма тюз болмадым, кесими сеннге алдатдым... Хы-хы, тохта! Анга дери да бир – бирибизге джашау бермей тура эдик. Энди хаман дерт къайтарыб турлукъдула. Тюзю, мен да аланы аямайма. Сен сакъ бол. Бюгюн сени алдагъанларын элни джартысына джайгъандыла. Ма былай орамгъа чыкъгъанлай, ызыбыздан кюлюб тебрерикдиле. Тамбла элден тышына да джайыллыкъды ол хапар.

ФАТИМА (мыдах). Да ол а... Орамгъа чыкъмай да къалай турайыкъ. Была сёзчю къатынладан да бытдыр не затладыла...

АРТУР. Мен аланы адам этеме деб, кесим адамлыкъдан чыгъыб барама...

ФАТИМА. Мен кёлюм бла айтама...

АРТУР. Энди кесинги алдатма. Ма бусагъатда ала, къайда эсе да терек салкъында, харх эте, мени коньякларымы иче турадыла. Бизни къашыбызгъа салагъан хапарлары уа ёртенча барады джайылыб...

ФАТИМА. Аман бла джайылсынла. Энтда эс джыялмай турама. Неди бу къыйынлыкъ...

АРТУР. Кечериксе, мен былагъа мадар билмейме...

ФАТИМА. Быланы юйлендирир амал джокъмуду?

АРТУР. Айхай алай эталсакъ. Сен бир тенг къызынгы сагъына эдинг.

ФАТИМА. Хо, Аза. Ол бюгюн меннге келиб кетди.

АРТУР. Бек ашхы. Кардан къарышханы бла къарышыб турлукъду. Анга бурун урмайыкъ. Багушну къолгъа алсакъ къалай болур?

ФАТИМА. Айхай, мен тели баш, Азагъа аны юсюнден болгъанны, болмагъанны да айтдым да къойдум.

АРТУР. Хата джокъду. Сен былайда джангы адамса. Къатын сёзлеге ийнанганма, дерсе да къоярса. Хусей ариу джашды, къыз джаратыр, алай а атасы...

ФАТИМА. Атасына нек джетдинг?

АРТУР. Анзор крутойча кёрюнеди. Багуш бу чертежла, болтла, гайкала бла къатышыб айланнганын эшитген эсе... Къайдам....

ФАТИМА. Эшитгени бла къалгъанын сиз билликсиз. Анзорну юсюнден да тюз айтаса. Бир элде джашагъанбыз да, билеме. Ол айтхан законду юйдегисине. Джюгенни къаты тутады. Ахмат да юйленмесин, деб кюреширик болур.

АРТУР. Кюрешгенде да алай кюреширикди джаны, къаны бла. Оноуубузну сезмесин. Багушха кишен боллукъду. Мен къалыб кетдим. Артда сёлеширбиз... (Арбаздан чабыб чыгъады. Машина кетген таууш.)

Сахна къарангы болады, дагъыда джарыйды. Арбазгъа Фатима бла Аза киредиле.

ФАТИМА. Бюгюн ашыгъама – зат деме. Олтургъан да эт, бир иги хантла этгенме, аладан да аша.

АЗА. Аны билиб, ашамай келгенме... (Юйге киредиле.)

Арбазгъа Хусей киреди. Кьолунда бир запчастлары, уллу линейкасы барды. Къабыргъада ватманны туурасында сюелиб, анда сызланы, санланы биринчи кёргенча къарайды. Сора, темирлерин алай салыб, линейкасы бла сызланы араларын ёлчелеб, ала бла тенглешдириб тебрейди. Машина келиб тохтайды. Артур киреди. Хусейни къатына барады.

АРТУР. Багуш, машина промышленностну къачан джангыртаса?

ХУСЕЙ. Хо, джангыртырса сизни бла. Бурнугъуздан арлакъда джукъну кёрмейсиз, кёрюрге да излемейсиз.

АРТУР. Карданды техниканы устасы, анга айт. Хар нени биле тургъанлай, къара тынгылауну басыб айланады. Нек болушмайда? Бу соруугъа джангыз бир джууаб барды. Зарланнган этеди. Мен а не, сен кюрешген затладан хапарым джокъду. Машина джюрютюрге правону да сатыб алгъан эдим... (Скамейкагъа олтурады.) Чёк бери, бир кесек солу, сигарет да тарт, саулукъгъа игиди... (Узатады. Хусей да олтурады. Тютюн ичедиле.) Сен ол эски машинангы джюз кере чачханса, хар детальны тилинг бла джалаб, ызына джыйгъанса, дейдиле гараждан джашла. Кертимиди?

ХУСЕЙ. Кертиди. Машинангы ремонтун бошаялмай къалдынг, деб ишден къыстамасала, энтда чачарыкъма. Алайсыз бу кюрешген ишим тынарыкъ тюлдю.

АРТУР. Адамланы да алай чача, джыя турур мадар джокъмуду экен? Эсгирген, ауругъан керексиз затларын бир джанына быргъаб барса...

ХУСЕЙ. Аллай мадар болса Кардан бла сенден башларыкъ эдим. Алай эте тебресем бары да быргъаллыкъ боллукъ болур, алай болса да...

АРТУР. Алай болса да биз не, биз бошбуз. Сени чотунг табсызды. Юренчек болгъанса да, къатын алсанг, аны да чачаргъа, джыяргъа дыгалас этериксе. Бир насыбсызны юйю къуруб къаллыкъды. Аны сагъышын эт!

ХУСЕЙ. Нек тохтадынг? Андан арысын да айт, тартынма.

АРТУР. Айтайым. Сен юйленме. Аллах акъыл бла онгдурмагъанын кесинг билесе. Бу къуджурла этгенинг да анга къошулса... Японияда резин тиширыула этедиле. Аланы бирин табайыкъ да, ох де да, джаша. Тохта, джангылдым. Резин къатынны запчастлагъа юлешаллыкъ тюлсе. Робот тиширыу керекди. Аны кесинг ишлерге боллукъса. Машинаны къайгъысын къой да, аны къолгъа ал. Биз да болушурбуз... (Хусейге кёз джетдиреди. Ол туфлилерине кёзлерин чыракъ ийиб, тютюн тартады.) Алай этмей мадарынг да джокъду. Сеннге киши келлик тюлдю.

ХУСЕЙ. Сени суубашынгча бир зат табылыр...

Ол кёзюуде Фатима бла Аза юйден чыгъадыла.

ФАТИМА. Аза, была да келиб турадыла... Джашла!

Эси Азагъа кетиб, аны сёзлерин эшитмегени себебли, Хусей джууаб бермейди.

АРТУР. Багуш!.. (Къабыргъасындан тюртеди.) Тур, саламлашайыкъ... Кюн ашхы болсун!.. (Азаны къолун тутады.)

Аныча Хусей да Азагъа къолун узатады. Сора, джунчугъандан къызарыб, ызына алады.

ХУСЕЙ. Кечериксе, бу темирле бла кюрешгенме да къолларым кирдиле...

АРТУР (Фатимагъа). Къонагъыбыз болгъанын айтсанга. Тенгим къолларын порошок бла джууар эди, мен чачымы бир джанына тарар эдим...

ФАТИМА. Аза къонакъ тюлдю. Мени джандан сюйген тенгимди. Алай болса да, энди келир заманын алгъаракъдан айтырма...

АРТУР. Сени айтырынгы сакъламайыкъ. Бусагъатдан биз ариу джашла болайыкъ. Ары атлайыкъ да, тишлик этейик, сыйлайыкъ...

ФАТИМА. Бюгюн аланы къоюгъуз. Мен сизге уллу игилик этдим, Аза бла танышдырдым. Сиз этген игиликни артда кёрюрбюз... (Ол кёзюуде Хусейни юйюню мюйюшюнден Ахмат къарайды.) Аза, бу мени баш ауруумду, атын билесе. Бу аламат джаш а Хусейди. Къабыргъа хоншубуз.

АЗА. Ангыладым. Сен да сау бол, сен болмасанг танышыркъ тюл эдик... Да мен кете барайым.

ФАТИМА. Мен Азаны ашырайым, сиз юйге киригиз. Ашарыкъ хазырды, бир джукъ къабыгъыз...

Ала арбаздан чыгъыб кетгинчи, Хусей къызны ызындан кёз алмай къараб турады. Артурда ышарады.

АРТУР. Багуш, алай къарама, кёзлерингден бошайса. Кел, бир джукъ къабайыкъ... (Хусей аны ызындан тюшюнде баргъанча атлайды. Юйге кетедиле.)

АХМАТ (бугъуб тургъан джеринден чыгъады). Сейир – тамаша... Былайда не эсе да бир зат барды... Багуш насыбысыз къабханнга тюшер да... Бу да терсине кетсе, кесими асмакъгъа асарыкъма, ансы билмейме... Бу тауукъ бери къайдан чыкъды, юйю къуруб чыгъарыкъ... Былайгъа келмесе бир гугурук табмаймыды башха джерде... Табсыз болду... (Джаны къыйнала, джаллайды.)

Юйден Артур бла Хусей чыгъадыла.

АРТУР. Алан, хантланы джаратмадынг. Сен ашамагъанынг да, мени да ашарым келмеди.

ХУСЕЙ. Ач тюлме. Барыб бир кесек солуйум...

АРТУР. Сен не солугъанны айтаса? Ол мен айтханны эт!

ХУСЕЙ. Нени этдиресе?

АРТУР. Ол немени... Тиширыу роботну... Робот къатынны, дейме.

ХУСЕЙ. Хо, аны къайгъылыма... (Кетеди.)

АРТУР. Ангыладым, къарнаш... Муну юйлендирсем, Кардан тарс деб атыллыкъды... Атылмаса да дурдомну сыйлы къонагъы боллукъду... Бу юйюнде таянырча айтхан эди, чегетге нек барады?..Сюймеклик сюрюб кетди, джазыкъны... (Фатима къайтады.) Не болдунг?

ФАТИМА. Къайдам. Джаратханча таныдым. Мен да къара махтауун бердим, зылдыны. Джукъ айтдымы Азаны юсюнден?

АРТУР. “Сюймеклигим тот болгъанды, атылырча окъ болгъанды...”

ФАТИМА. Не тотха, не окъгъа къалдынг? Не деди?

АРТУР. Тохта, андан арысын эсиме тюшюрейим... “Атылыб джюрегинге тиерикди...” Аза тот да, окъ да болуб, мындан бошаб барады.

ФАТИМА. Кесими айтды?

АРТУР. Аны айтыр къарыуу болмады. Энди билдирлик болур. Мени къарт атам чабырлыкъны ийлегенча ийле Азаны. Биз айтхандан чыкъмазча эт. Оюн – оюн болса да, Багуш аламат джашды. Быланы келищдирсек, къызны атасы къалады...

ФАТИМА. Къоркъма алай. Анзор адам ашагъан эмеген тюлдю.

АРТУР. Эмегенден узакъ кетмегенди. Чюйре, къаты, хыны, дюрген...

ФАТИМА. Аза тамбла келликди. Ачыкъ сёлешейим...

АРТУР. Ачыкъ, джабыкъ сёлеширик эсенг да, келечилик айт!.. Мен кёбден бери да табигъатда этюдла этмегенме. Былайлада айланыб къайтайым. Газетни редакциясындан сёлешиб, тилеген эдиле... (Экиси да юйге киредиле.)

Хусей арбазгъа къайтыб келеди. Уллу джарсыуу болгъанча сагъышлыды. Ватманны туурасында бир кесек сюеледи. Скамейкагъа олтуруб, запчастлагъа да кёз джетдиреди. Алай а эси башха затлада болгъаны танылады. Артургъа таууш этеди.

АРТУР (фотоаппараты бла чыгъады). Не бла къууандыраса?

ХУСЕЙ. Бери олтур, оноу керекди.

АРТУР (олтурады). Оноугъа менден акъыллы табмадынгмы?

ХУСЕЙ. Излемегенме, излерге заманым да джокъду. Оюнну – чамны къояйыкъ да, адамча бир сёлешейик. Меннге бир зат болгъанды...

АРТУР. Ийнанама. Алай боллугъун билиб, бу къагъытны, темир кесеклени къой, деб кюрешдим. Унамадынг...

ХУСЕЙ. Алада уа не барды... Халым бир тюрлюдю. Джюрегим тыпырдаб турады...

АРТУР. Сен асыры къыйын затланы айтаса. Аланы ангылар ючюн мен кесими хазырларгъа керекме. Тамблагъа дери чыда.

ХУСЕЙ. Огъай, чыдамайма... Былай биреуню сюйгенча болгъанма да...

АРТУР. Сен? Сен бла сюймеклик... Огъай, келишмейле... (Кюледи.) Башымы бездирме...

ХУСЕЙ. Сёзню серге бурма.

АРТУР. Айыб этме. Эсимде болмагъан тюрлю затны айтдынг да, къатышыб къалдым. Бу айтханынга кесинг ийнанамыса?.. (Хусей башын силкеди.) Айт, къайсы крепостха чабабыз?

ХУСЕЙ. Аза къайдан чыкъды былайгъа? Не джанды? Кимди?

АРТУР. Билмейме. Экибиз да бирге кёрдюк. Фатимагъа сор.

ХУСЕЙ. Сени ачыуунгу андан да алыб тургъанбыз. Не бет бла сёлеширикме. Сен сор, бил...

АРТУР. Сенден сора къайгъыларым да джетелле меннге. Бу сен айтхан, бет джойгъан затды. Анга къошулурум да келмейди. Керти къарачайлыны бир сёзю болургъа керекди. Мен керти къарачайлы болмадым, антыбызны буздум. Энди джан тенгим да сыйсыз болурун излемейме. Алайды.

ХУСЕЙ. Меннге сени патауанг керек тюлдю. Болуш!

АРТУР. Огъай! Бетинги джоймай болмай эсенг, менсиз джой. Не да Карданнга тиле. Ол сени союзнигингди. Болушур... (Ёрге турады.) Кел, бир джуунуб къайтайыкъ. Огъай, тиширыу робот этеме дей эсенг да, башла... (Кете тебрейди.)

ХУСЕЙ (секириб къобуб, джагъасындан бууады). Сен мени телигеми санайса?.. (Силкиндириб, хыны тюртеди.) Керек тюлдю болушлукъ. Бюгюн огъунакъ сюйреб кетерикме. Артда тутарла. Не этериклери да олду. Аямасынла мени... (Кете тебрейди.)

АРТУР (билегине къадалады). Шашхынлы, алыннган, эшек...

ХУСЕЙ. Ары ий!.. Алай эталлыкъ тюлдю дей эсенг, джангыласа...

АРТУР. Болду къызгъанынг, сууу. Гыбыча къадалыб, тюймеми да юздюнг. Сени ненг да адамладан къынгырды...

ХУСЕЙ. Керек заманда арт бургъан тенг, джауунгдан аманды...

АРТУР. Къутургъан, мен сеннге игиси болсун деб этеме... (Хусей скамейкагъа олтуруб, сигаретни дженгил – дженгил тартады.) Айыбдан чыкъдым. Адам кесин асмакъгъа асама десе, джыджым кесек табады. Сен джашнама да, бир затны сагъышын эт. Аны эри бар эсе уа...

ХУСЕЙ. Амандан эр болгъун! Бир иги зат чыгъар эди да ауузунгдан. Джюз эри бар эсе да, сыйырлыкъма.

АРТУР. Энди ишексиз болдум...

ХУСЕЙ. Неге болдунг?

АРТУР. Керти айтханынга. Сен алай къабыннган эсенг, болушмай мадарым джокъду. Ингирде бизге келирсе. Фатимасыз иш тынарыкъ тюлдю. Сен да ол генезирге къошулуб, аны джанын къыйнар ючюн къалмадынг. Алай а тиширыу джюрек джумушакъ болады. Кечерге болур...

ХУСЕЙ. Тилерме. Терсме дерме. Бриллиант сыргъала алырма...

АРТУР. Джюзюкню да унутма... Да кёрейик. Мен да джалынырма. Фатима тахса билсин да, андан сора барырса атакагъа. Кесинг Аза бла ачыкъ сёлеширсе, керти эркишича.

ХУСЕЙ. Бусагъатда сёлеш десенг да, сёлешаллыкъ тюлме. Тилим тутулуб къаллыкъды. Сюймеклик деген хадаус бу болур, не?

АРТУР. Халынг анга ушайды. Энди сенича джашха Аза огъай, деб къояллыкъ болмаз. Акъыл чачхан сагъатда Аллах сени юсюнгде къызгъанчлыкъ этгенди... Тохта, сёзюмю бёлме. Аза аны артда ангыларыкъды. Дагъыда бир зат. Бек сакъ бол! Чартлатыб кетмесинле...

ХУСЕЙ. Мени джаным сау болуб...

АРТУР. Ангыладым. Юч затны эсингде тут. Биринчиси, ма былай джерге тёнгереб, туфлилерин джаларыкъ эсенг да, Фатима бла тилинги бир этерге керексе. Мен да сёз къошарма. Экинчиси, Аза «хо» дегенча бир джукъ билдирсе, болджал – молджал салма. Келтириб къоярыкъбыз. Ючюнчюсю, Кардан билмесин. Ол бир джукъ сезсе, къан джауду, де да къой...

ХУСЕЙ. Артда бетине къалай къарарыкъма?

АРТУР. Къарамазса да турурса...

ХУСЕЙ. Табсыз болады. Тенгинге билдирмей...

АРТУР. Алай дей эсенг, мен пасма. Ол болгъанны башы тюбюне этерикди. Аны биле тургъанлай, мен къатышаллыкъ тюлме...

ХУСЕЙ (сагъыш этиб). Сен айтханча этейик.

АРТУР. Сора келишдик. Барамыса джуунургъа?

ХУСЕЙ. Сен бар. Не эсе да бюгюн джуунурум келмейди.

АРТУР. Да сора, мен кетдим... (Чыгъа барыб юйюне кёз джетдиреди. Ол сагъатдан мюйюшню бирси джанына бугъады.)

Фатима босагъадан бери атлайды. Аны кёргенлей Хусей аллына барыб, бир затла айта келиб, тобукъланады. Фатима не этерге да билмей, симсиреб къалады. Артур фотоаппараты бла аланы суратха алыб тебрейди. Фатима чачындан ёрге тартыб Хусейни къобарады.

ХУСЕЙ. Джыр да этгенме Азагъа, тынгылачы. (Алайда джырлай башлыб, Фатиманы къолтугъундан кириб, ол шиндиклеге аны олтуртуб, кеси да олтуруб, алайда бошайды джырын.)

Мен сени кёргенли бери,
Ариуум, тынгым кетгенди.
Мутхуз болгъанды джашауум,
Сюймеклик армау этгенди.
Эсимде болмай тургъанлай,
Тюшюб къалгъанма тузакъгъа.
Сен менден джаллаб кюрешме,
Иерик тюлме узакъгъа.
Мен къаллай мадар излейим,
Сен джюрегими билирча?
Сюймеклик отда кюйдюрмей,
Келиб юйюме кирирча.

Ючюнчю сурат

Талачыкъ. Арлакъда чегет. Хусей къырдышха бауурундан джатыб, сахнаны ол бир джанына къарайды. Кимни эсе да сакълагъаны танылады. Артур кёрюнеди. Ол муну эслемейди. Бу сызгъырады. Ол бери къарагъанлай, къолун булгъайды.

АРТУР (къатына келеди). Нек сойланаса былайда? Мен анда сени излеб айланама. Кел кетдик. Тебсини хазырлагъан болур...

ХУСЕЙ. Не тебсини айтаса?

АРТУР. Ары къара... Тютюнню эслеймисе? Алайда тишлик этедиле. Аны бу джанында, сууукъ сууда, пивола бла коньяк шышала...

ХУСЕЙ. Бери ау!.. (Аякъларындан тартыб джыгъады.)

АРТУР. Ой, къуйрукъ сюегим, къуйрукъ сюегим...

ХУСЕЙ. Тохта! Дыф деме! Ары къара!

АРТУР. Аза? Ол бери къайдан чыкъды? Мени бла стрелкагъа келгенди десенг, ийнаныкъ тюлме.

ХУСЕЙ. Фатима къайдады экен? Бирге келирге керек эдиле.

АРТУР. Иш этиб бир джанына джаллагъан болур. Бар!

ХУСЕЙ. Не айтыб барама?

АРТУР. Къатына джууукълаш, артда бир сёз келир ауузунга. Эркиши бол! Хайда! (Кеси баууру бла тебине, джаллайды.) Былайда сакъларма. Тохта!.. (Аза гокга хансла джыя, джырлай келеди.) Джырына тынгылайыкъ...

Гокга хансчыкъ сюйгенлеге,
Сен эс бёлемисе?
Назик сезим сеннге ушайд,
Аны билемисе?
Тамам сюйюб термилген къыз
Нёгерча кёреди,
Джаш да сени келечи этиб,
Саугъагъа береди.
Сен кёблеге джарагъанса,
Меннге да бир джара,
Сюйген наным келе эсе,
Джолуна бир къара...

Артур Хусейни къыз таба ыхтырады. Хусей къызгъа джууукълашады.

ХУСЕЙ. Кече ашха болсун! Джангылдым. Кюн ашхы болсун!

АЗА. Ашхылыкъ кёр! Фатима бла былайда тюбеширге деген эдик. Джокъду не эсе да.

ХУСЕЙ (бир гокка хансны алыб, аныкъылагъа къошады). Айтхан эсе, келлик болур... Мен да ма, сагъышла башымда хойнухча бурулуб тебрелле да, юйден чыгъыб кетдим. Иги кесекден бери айланама былайда. Нек айланнганымы билмейме.

АЗА. Сен алай абзырарча джукъ боллмаз да.

ХУСЕЙ. Джашауда тюзлюк джокъду. Олду мени абзыратхан. «О, Аллах, Азача ариу къызланы джаратырдан алгъа, джашла аланы кёрюб, къалай боллукъларына нек сагъаш этмединг?» деб, кёкге айланыб хахай этерча болуб турама. Мырды бла Фатиманы да элден къачарча этгенме. Бусагъатда уа иги тилекле тилей тура эдим. Уллу Аллах тилеклерими къабыл этди.

АЗА. Къызгъа керексиз махтау салгъан уллу къатылыкъды. Къызла керт да дейдиле да, сайлай – сайлай юйде къалыб кетедиле.

ХУСЕЙ. Сеннге аллай къоркъуу джокъду... (Гокга хансалгъа узала, сёлеше алайдан кетедиле.)

Ала сахнадан чыгъыб баргъан заманда, чегет табадан Ахмат кёрюнеди. Ол быланы эслейди.

АХМАТ. Мырдыны арбазында кёргенлей да чанчхан эди джюрегим... Хо – хо, айланыгъыз алай, мен сизни башха тюрлю айландырырма... Багуш, кесинге табсыз этдинг... (Сагъатына къарайды.) Джете болур. Кереклини барын да алдыммы, алмадыммы? Тишлик бар, ичги бар, ётмек бар, нарзан бар... Ой башынг къурусун, Кардан. Кёк соханынг джокъ, укробунг джокъ, петрушканг джокъ... Базаргъа чабаргъа заман джокъ... Да ол базарчыкъ меннге неге керекди, ма къатымда базар. Буруудан ары секир да, кереклинги ал!.. (Бир джанына атлайды.)

АРТУР (чырпыладан сюркелиб чыгъыб къарайды). Бачхамы тонаргъа тебреди... Буруудан таб секирди... Къайры барады болгъанны теблеб?.. Къыйырындан алмагъанына къара... (Ит чабхан таууш.) Парийни такъмагъан шуай эдим... Ай, талайды... (Ёрге тура башлаб, дагъыда аууады.) Ай, аман кесинг, къач!.. Джетдирме!

Ит чабхан таууш джууукълашады. Ахматны аны тыяр джанындан хахайы эшитиледи. Джан солуу этиб, талачыкъгъа чыгъады. Къолунда тахта кёгетлери, кёнчеги пара – чала болуб.

АХМАТ. Амандан иги къалдым... (Къысха солуйду.) Къатыны джюз итни орнун тутарыкъды. Бу ит неге керекди алтыхыргъа...

АРТУР (ёрге турады). Эй, кимни махтауун бересе?

АХМАТ. Сени! Не айланаса кесинг да былайда?

АРТУР. Мен юйюмю къатында, кесими джеримде. Сен не айланаса мында?

АХМАТ (ачыулу). Хо, бу чегет да сеники, бу суу да сеники, джер да сеники, ол таула да сеникиле... Итинг не этгенине къара, къууан! Былай адамлагъа къалай кёрюннюкме?

АРТУР. Къыйналма аны ючюн. Клоун деб къоярыкъдыла...

АХМАТ. Къайда, кёнчегинги тешчи. Мен сыйлы къонакъгъа тюберге керекме. Сен бачхангы джыр да, юйюнге бар...

АРТУР. Мен да тюберге керекме...

АХМАТ. Кимге тюбейсе?

АРТУР. Сени къонагъынга. Джангыз кесинг къалай тюбериксе? Биргенге болайым...

АХМАТ. Керек тюлсе...

АРТУР. Бек керекме. Джангыз кесинг болсанг, муну тенглери джокъмулла деб, айыб этерикдиле. Багуш бла мен...

АХМАТ. Сиз тюбеучю, сиз ашырыучу къонакъ тюлдю. Уллу оноучуду, энчи сёзюбюз барды... (Джыртыкъ кёнчегин тешиб, аны юсюне атыб, плавкасы бла къалады.) Кёнчегинги бер да, къора! Аны былайгъа солургъа келгенин киши кёрмезге керекди...

ХУСЕЙ (келе – келиб эшитеди). Юлюшюбюзню бер, кетейик.

АХМАТ. Сени бла сёлеширим да келмейди. Джалла къатымдан!

АРТУР. Сёлешме, хамхотуна да къарама, къонакъны уа сакълайыкъ. Кесинг сагъыш эт, къатынгда болургъа керекбиз...

АХМАТ. Мант башлача нек илиниб къалдыгъыз? Кёнчегинги бер да, кетигиз. Тепсиде къалгъан сизники болур...

ХУСЕЙ. Мырды, бу бизге тепси тюбню береди. Джангылмай эсем, тепси тюб итлеге бериледи. Сен итмисе?

АРТУР. Къайдам. Улуб, чабыб кёрейим... Болмайды. Огъай, ит тюлме.

ХУСЕЙ. Мен алай этмегенлей да билеме ит болмагъанымы. Кардан, сен бизге нелени айтаса?

АРТУР. Алай сыйсыз нек этесе? Биз сеннге кимбиз? Бомбжла, алкашла...

АХМАТ. Ким эсегиз да былайдан къорагъыз! Сизни къайгъылы тюлме... (Сагъатына къарайды.) Дженгил! Тас болугъуз!

АРТУР. Ол келлик кимди?

АХМАТ. Анда ишинг болмасын. Киши билмезге керекди...

ХУСЕЙ. Бизни тыш адамгъамы санадынг?

АХМАТ. Сиз билсегиз, дуния билликди...

АРТУР. Хасаннымы сакълайса?

АХМАТ (сескекли). Сен аны къайдан эшитдинг?

АРТУР. Тюнене ингирде телефон бла сёлешген эди сеннге... (Ахматны бети тюрленеди.) Тепси къура, кесингден башха киши болмасын, деген эди...

АХМАТ. Мен сеннге аны джетдирмесем, адам тюлме... (Тахта кёгетлерин да муну юсюне быргъаб, плавкасы бла эл таба тебрейди.)

АРТУР. Кардан! Кардан, бери къайт!

ХУСЕЙ. Мен джукъ ангыламайма. Не бола турады?

АРТУР. Тюнене ауазымы тюрлендириб, телефон бла сёлешдим. Минселъхозну баш инженериме, дедим. Бу андан аз – аз машиналагъа запчастла юзе турады. Солургъа барлыкъма, деб билдирген эдим...

ХУСЕЙ. Тохта! Плавкасы бла элге кирмесин. Ачыуланнганы бла кетиб барады. Бери къайтарайым...

АРТУР. Кеси къайтыр. Аллай бир затны экибизге къоюб кетерик тюлдю. Кел, тишлик ашай турайыкъ... (Кетедиле.)

Машина келген, тохтагъан таууш. Ахмат ызына чабыб къайтады.

АХМАТ. Бу джетишмей тура эди былайда... (Джыртыкъ кёнчегин киеди.) Ахырда да тепсиге чакъырыб къойсам... Огъай, джангы адам, эсине не келеди, къайдам... Джаллайым... Эслеб къойгъанына къара... (Талачыкъгъа Анзор чыгъады. Бу аны аллына атлайды.) Салам алейкум, Анзор!

АНЗОР. Алейкум салам... (Сынчыкълаб къарайды.) Солургъамы келгенсе бу ариу джерге?

АХМАТ. Анга да огъайым джокъ эди, солургъа заман чыкъмайды. Бир иш табылыб барады. Кеси джашагъан бир амма барды тийреде. Анга отун эте турама чегетде. Къургъакъ бутакълагъа илиндириб, кёнчегими да джыртдым. Терими кебдирирге чыкъгъан эдим чегетден.

АНЗОР. Къарыусузгъа джан аурутханынг ючюн сау бол! Хар ким алай этиб барса, джашау огъурлу боллукъ эди... (Багъалы сигарет пачканы чыгъарыб, Ахматха да узатады, кеси да тютюн къабындырады.) Президентибиз телефон бла сёлешген эди. Ол тёгерекде сизни элден уллу джокъду, кеси да табигъаты келишген джерди. Участок больницаны сизде ишлетсек, деген эди. Тюненеден бери къалайы таб болуо деб, къараб айланама...

АХМАТ. Аны излерге да керек тюл эди. Аллай больницагъа ма бу таладан иги джер джокъду. Таб Шимал Кавказда да болмаз. Бу былайда эки юйню да къоратсагъыз, эркин боллукъду. Чегетден узакъ тюл, таза хауа, къаты бла суу бара, бир кесек къазгъанлай нарзан чыгъарыкъды, таула...

АНЗОР. Бу эки юйде кимле джашайдыла?

АХМАТ. Ма бу Артурнукъуду, киномеханик болуб ишлейди. Хоншусу да Хусейди. Шоферубуз. Больница ишлейбиз десенг, юйлерин кеслери оюб, бачхаларын да тазалаб, къууаныб берликдиле джерлерин. Биртда халал джашладыла. Патриотла. Ауругъан – зат деб эшитселе, ёрге туруб къаладыла. Элни огъары, тёбен къыйырында да джерле кёбдюле. Ала кеслерине юйле ишлерле...

АНЗОР. Юйлени ишлеб берликдиле. Ол Хусей дегенинг машина моторла, деб айланнган болурму?

АХМАТ. Олду. Билмейме не айтыргъа да. Машинала суу бла джюрюрге керекдиле деб, аны сагъышын эте тюрлениб къалды. Тюзю, алгъында башы таб тюл эди, алай а туура былай къатышыб билмейме. Бек джазыкъсыныб турабыз...

АНЗОР. Сен мени къайгъылы этдинг. Аллай адамгъа машина джюрютюрге болмайды. Аны механик да ангыларгъа керекди.

АХМАТ. Ангылайма, Анзор. Алай а машинаны ариу джюрютеди. Энтда бир кесек къарайым деб, сеннге да, инженерге да айтмай тура эдим.

АНЗОР. Бир джукъ болгъаны болса, сеннге бла инженерге тиерикди таякъ. Аны унутма. Мин машинагъа, юйюнге элтейим. Джыртыкъ кёнчек бла элге кирсенг айыб этерле.

АХМАТ. Къарнашчыгъым биргеме эди. Аны кёнчек келтирирге ийгенме. Энтда бир кесек отун этерикбиз аммагъа.

АНЗОР. Сора мен кете барайым. Тюз айтаса, больницагъа бек табды былайы.

АХМАТ. Бу эки юй къораб, бачхалары бери къошулсала, тамам да аламат, эркин боллукъду... (Анзор башын силкиб, муну айтханын тюзге санаб, кетиб тебрейди.) Хусей ючюн къайгъы этме. Не аз да тюрленнгенлей, билдирирме... (Ол кетеди.) Хы, Багуш, бол энди председателге кюеу!.. Мырды бла къатынына да мат салдым. Туругъуз алай, келечиле!.. Зукку чибин барынга да... (Джырлаб, тебсеб тебрейди.)

Аламат болду да, ой,
Ой да, совсем аламат!
Энди кёрюрсюз сиз кюнюгюзню,
Этер самаркъау джамагъат.
Юйле къорайла, ой,
Ой – ра, джерле да къорай.
Багуш Анзор энт къызын берлик тюлд,
Юйсюз, къатынсыз тур алай...

АХМАТ (тегерекге сескекли къарайды). Тишликледен бошалла... (Артур бла Хусей ташайгъан джары мыллык атады.)

Тёртюнчю сурат

Сахнада Анзорну кабинети бла приемнийи. Ол креслосунда олтуруб, документлеге къарайды. Радио бла бериле тургъан музыка ачыкъ эшитиледи. Приемнийде Ахмат шоферланы къагъытларын джазады.

Эшикден Хусей киреди. Юсюнде машиналгъа ремонт этгенле кийиучю кийимлери, къоллары да машина джау джугъула.

ХУСЕЙ. Кардан, гаражда джангы КАМАЗ кимникиди?

АХМАТ. Бизникиди. Кече сюрюб келгендиле. Анга нек джетинг?

ХУСЕЙ. Былайда меникинден эски машина джокъду. Аны меннге бер.

АХМАТ. Бераллыкъ тюлме. Ол машинаны кесиме къояма.

ХУСЕЙ. Сеннге ол неге керекди?

АХМАТ. Люксенбург деген къралны джерича бир джери барды мюлкню. Аны къалайына да мен джетмей болмайды. Сенича сапдагъайлагъа кёз – къулакъ болургъа да керекди...

ХУСЕЙ. Башымы аурутма. Сени КАМАЗ кереклинг джокъду...

АХМАТ. Берсем да аны багъасы къалай боллугъун билемисе?

ХУСЕЙ. Ючюбюзге юч шыша, закускасы да анга кёре. Азгъа санай эсенг, дагъыда къошайым.

АХМАТ. Кесим бериб къояргъа эркинлик джокъду...

ХУСЕЙ. Аны билеме. Тамадалагъа сёзюнг ётерикди.

АХМАТ. Аллын кесинг башла. Заявление джаз да, мынга кир. Ол къол салыргъа керекди. Къол салмаса да, заявлениенги кёрсюн, артда мен кириб, сёлеширме.

ХУСЕЙ. Дурдом, сен бери къара. Бу кийимле, бу къолла бла къалай кирейим?

АХМАТ. Бусагъатда сен тамам ишге берилген адамгъа ушайса. Аллайлагъа бу бек джан аурутады. Ары чыкъ да, къолларынгы джуу. Саламлашыргъа керек болса уа. Мен сени атынгдан заявление джазайым. Кесинг къол салырса... (Хусей чыгъады. Бу ышармыш эте, джазады.)

ХУСЕЙ (къайтады). Джаздынгмы?.. (Кёз джетдирирге излейди.)

АХМАТ. Сен окъур заты джокъду. Кете айланады, чаб!

ХУСЕЙ (къол салады). Анда сёлешгенле бардыла...

АХМАТ. Радиосуду. Бар!.. (Аны эшикден ары тюртюб, кетеди.)

Председатель къагъытладан башын кёлтюрюб, Хусейге къарайды.

ХУСЕЙ. Салам алейкум! Бир тилегим барды... (Заявлениесин аны столуна салады.)

Тамада къагъытны окъуй баргъаны сайын, джаныуар къан ала барады. Сора башын кёлтюрюб, Хусейни бетине къатады. Аны юсюне секириб, бууб къояргъа излегенча, алай кёрюнеди къараучулагъа. Джаш да чоту табсыз болгъанын ангылаб, аууз бла айтады.

ХУСЕЙ. Мен... Мен кёбден бери да ... джашла биледиле...

АНЗОР. Сен!.. Сени уятынг, бетингн бармыды? Сен...

ХУСЕЙ. Мадар бар эсе бер!.. Уяла – уяла келгенме. Ёкюннюк тюлсе. Сынамым уллуду...

АНЗОР. Сен не айтханынгы, не этгенинги билемисе бусагъатда?

ХУСЕЙ. Билеме. Ахмат энди аны излемейди. Меннге къояды...

АНЗОР. Ахмат?.. Ахмат сеннге къояды... Сен нелени джаншайса?

ХУСЕЙ. Анзор, энди бер да къой меннге. Кече, кюн да юсюнден тюшмем...

АНЗОР. Тас бол былайдан!!!

ХУСЕЙ. Разы этерме...

АНЗОР. Ол бетсизликге къара!.. (Ёрге туруб, ёлтюрюр къан алгъанча, Хусей таба атлайды. Ол да кабинетден къачыб чыгъады.) Итден башхасы болмагъан, ит! Кёресе аны... Чыртда кетибми турады, огъесе... Ахматны уа нек арагъа тыкъды?.. «Ахмат меннге къояды...» Ол а къалай болду?.. (Кабинетинде ачыулу айланады.) Ахмат мынга къояды... Бу чотха бир къара... Ахмат бла ол... Сора ишни бошаб, энди аны мынга къояды... Была къайда тюбедиле?.. Не аман сыртымдан салдыла мени... Минг джаны болса бирин къоймам... (Телефоннга чабады. Ол кёзюуде, къолунда да документле салыучу папкасы бла, Аза эшикден киреди.) Сен... Сен... Кёзюме кёрюнме! Къораб кет!

АЗА. Атам, нек къыстайса?

АНЗОР. Озгъун! Бетджойгъан! Бойнунгу бууб къоярыкъма...

АЗА. Атам...

АНЗОР. Джокъду энди атанг! Дженгил юйге бар! Анда сёлеширме сени бла! Ишден да къыстадым... (Азаны кёзлери джыламукъдан толуб, не айтыргъа билмей сюеледи.) Къора, дейме, мен сеннге... (Аза джылаб чыгъады.) Бедишлик болдум... Тохта, джыларынг аллынгдады, зийнадан туугъан... Ол быстырбашха ненча айтдым къызынга сакъ бол деб... (Телефон бла сёлешеди.) Сенмисе?.. Къызынг юйге кетгенди, джукъгъа ийме... Кесинг да юйде бол!.. Артда билирсе...Ауузунгу джаб!..

Бу кёзюуде Хусей къысыла – къысыла энтда приемнийге киреди. Ол нек къайтыб келгенин, не этер акъылы болгъанын залдагъыла огъай, кеси да ангыларча тюлдю. Анзорну ашыгъыб чыгъыб келген аякъ тауушларын эшитиб, эшикни артына къысылады. Эшик хыны ачылыб, Хусейни джабады. Анзор аны ызына этерге да ашыгъыб, чыгъыб кетеди. Керти кесекчик туруб, Хусей кабинетге киреди. Стол юсюнден заявлениесин алады. Окъуйду: «Ол ариу къызынг Азаны меннге бериринги тилейме. Анга аламат эр болургъа, башха бир тиширыугъа къарамай джашаргъа ант этеме».

Джабуу
 

ЭКИНЧИ БЁЛЮМ

Бешинчи сурат

Биягъы талачыкъ. Артур бла Ахмат келедиле. Экиси да бек мыдахдыла. Артурну къолунда джыджымчыгъы да барды.

АРТУР. Айт, не айтырыкъ эсенг да. Мен алкъын ол харам ёллюк ийнегими излерге керекме... (Ахмат къырдышха олтурады. Бу да туурасына чёгелейди.) Джукъ айтырыкъ тюл эсенг, мен джазыкъны бери нек сюрюб келдинг?

АХМАТ. Анзор мени ишден къыстайди.

АРТУР. Анга бек къууандым. Нек къыстайды?

АХМАТ. Билмейме. Отпуска ал да, андан сора гаражны, конторну да джокълама, деди да къойду. Алай сыйсыз этгени ауур тийди. Тюзлюкню излей да бир башладым, ол болгъан джерде тюзлюк болмазын ангыладым да, аны да къойдум. Мадар табса, статьяны да джабышдырлыкъ болур эди. Алай ангыладым.

АРТУР. Мен башха тюрлю ангылайма. Сен кёб турмай хомпачха къонарыкъса. Ишде болсанг басдырыргъа, некрологга ачха джояргъа керекди. Ол ачха мюлкде къалгъаны игиди анга.

АХМАТ. Багуш мени ёлтюрмей болмайды, не?

АРТУР. Болмайды. Кёзю кёргенлей бошарыкъды. Анга чыртда ишегинг болмасын. Къачыб да къайры къачарыкъса? Россияда табарыкъды...

АХМАТ. Ачы хапарны, бал татытыб айдынг. Тюкча бир гунахым джокъду. Тюзлюгюм ючюн ёлюрге тебрегенме.

АРТУР. Аны ол дунияда къыямат кюн айтырса.

АХМАТ. Аллах къараб турады, биледи. Мен бу дунияда экигизге ангылатсам, дей эдим.

АРТУР. Багуш сеннге сёз айтдыра турлукъ тюлдю. Кёзю кёргенлей ёлтюрлюкдю.

АХМАТ. Мен былай этерме деб, этмей, сизни алдагъаным болгъанмыды?

АРТУР. Огъай. Гунахынг керек тюлдю... (Джарашыб олтурады.)

АХМАТ. Багуш бла сен мени кёб алдагъансыз. Бу джол да алай этдигиз. Биринчи сен буздунг антыбызны. Аны да азгъа санадыгъыз къатынынг бла сен. Бу шашхынлыны терсине буруб тебредигиз. Терсине кете тебрегенни тыяр ючюн, хар ким кесича бир мадар этеди. Мен да алай этдим. Айт энди, не гунахым, не терслигим барды?

АРТУР. Джаш къызны сюйюб, къабыныб къалса не этерге керекди? Биз айтхан кёзюуге чыдаялмай эсе, къалай болсун?

АХМАТ. Ант этген кюнюгюзде, башыгъыз къайда эди? Ол акъыл нек келмеген эди?

АРТУР. Тохта! Бусагъатда мен антыбыз къайгъылы тюлме. Эки алыннганны джарашдырыргъа керекме. Аны сагъышы бла бюгече джукъламай чыкъгъанма.

АХМАТ. Ол къайгъы бла башынгы аурутма. Ингирде юйюне барырма. Хамхотума бир кере келме къой да, кёлюнгю бас, дерме.

АРТУР. Ол джылы тюбешиуде мен да болургъа керекме. Меннге ол къууанчны къызгъанма... Ингирдеми, дейсе?

АХМАТ. Ингирни да сакъламай, ол къууанчны этерге боллукъса. Майна, Багуш юйюне келе турады, чакъырайым...

АРТУР. Кёрюнме!.. (Тюртюб къырдышха джыгъады.) Багуш! Бери атла!.. Тохта!.. (Алай ары талай атлам этеди.) Бизге къайт да, холодильникде шышаны ала кел! Къабаргъа да бир джукъ изле кесинг, ат айтмаз юйде джокъду... (Ахматха къайтады.) Ахыр шышамы арагъа салама, аны да унутма. Сен чегетге ташай! Мен аны хазырлайым. Артда сени чакъырырма.

АХМАТ. Мени къалай соярыгъына къараргъа дей эдинг...

АРТУР. Энди къарамайма... Башынгы кёлтюрме, дейме...

АХМАТ. Чегетни къояма. Сени ташанга бугъунайым.

АРТУР. Джетер – джетмез сеннге аманны къуюб тебрерикди. Не айтса да тылпыуунгу чыгъарма. Бир кесек суууса, кёрюрбюз...

АХМАТ. Шум болдум, дынг болдум... Аллах сен джазыкъсын!.. (Хусей бир шыша бла тарелкада да неле эсе да алыб келеди.)

АХМАТ (бугъуннган джеринден чартлаб чыгъады). Къолгъа тюшдюнгмю, Багуш! Сен ойнарыкъладан тюлме мен. Кёресе аны. Этерин этиб энди... Кечмеклик тилеймисе, огъесе... Мени тебдирме. Дженгил бол! Мен не айтдым?! (Ачыуланыб анга джууукълашады.) Олмеди адамлыгъынг? Биллик тюлдю деб...

АРТУР (аны кючден тыя). Кардан, аллайла этме... Бир тохта муну...

АХМАТ. Тохтамайма! Тохтагъаным болду. Энди ангыладым ким болгъанын. Араны айырайым...

АРТУР. Аллах – адам, бир къой! Уллу акъылымы тыярыкъ эди, джангылгъан болур. Бу джолчукъну кеч, мени ючюн кечерик эсенг да. Сен басымлы адамса, джаныб къалма... (Ахматны къучакълаб, ариу айтыб кюрешеди.) Былай бир олтурайыкъ... (Къоймай олтуртады. Хусей сюелгенича сюелиб турады. Артур анга аракъы къуй. деб билдиреди.) Кардан, туура былай этерге джарамайды...

АХМАТ. Анга ол итликни этерге джарайды да. Сора меннге нек болмайды?

АРТУР. Анга да болмай эди. Этди да къойду, не этейик. Биреу тели болса, биреу акъыллы болургъа керекди... (Бир рюмканы аны ауузуна къуяды.) Тамызчы энтда... Къуру эки рюмкангмы барды? Мен шышаны башындан уртлайым... (Ахмат Хусей бла къагъышдырыргъа унамайды. Артур аны къолун ары тебериб, рюмкаларын бир – бирине тийиреди.) Я Аллах бу экисине бир кесек басым бер, бир кесек акъыл бер!.. (Ичедиле.) Энди джарашыгъыз.

АХМАТ. Аны бир да, эки да айтма... Кечмеклик тилесин...

ХУСЕЙ. Тилейме кечмеклик. Энди нек тилегеними айт!

АХМАТ. Да къайдам... Аз затмы барды кечмеклик тилерча...

ХУСЕЙ. Сени бетинг чабырлыкъды...

АРТУР. Джашла, энди болдугъуз. Уруш, тюйюш, кёлкъалды тохтасын!.. Болуб озгъан затланы къайтараллыкъ тюлбюз. Бюгюннгю халгъа къарайыкъ. Бек табсыз болумгъа тюшгенбиз.

ХУСЕЙ. Кардан, ол итликни меннге нек этдинг? Чамны, оюнну да чеги болады. Аллай бир меннге не джаулугъунг бар эди?

АХМАТ. Итлик, адамлыкъ этдим эсем да, сени тыяргъа этдим. Бу джоюлгъанны ызындан антыбызны сен да бузма, деб этдим. Ол гинджиге эсинг кетди, хо. Былайды деб, ачыкъ айтмагъанынг ючюн этдим. Мени тенгнге санамай, сансыз этгенинг ючюн этдим...

АРТУР. Алай къарасакъ, терс менме. Экингден да кечмеклик тилейме. Аны къойдукъ. Бюгюннгю къайгъылагъа къарайыкъ...

ХУСЕЙ. Бюгюннгю, тамблагъы къайгъылагъа да къарагъыз. Мени къошмагъыз. Аланы биринде да ишим джокъду. Мен кетеме.

АРТУР. Къайры джаханимге бараса?

ХУСЕЙ. Шахаргъа. Юйюмю сатаргъа сёлешгенме. Мени заявлениеми хапары джайылгъан болур. Бюгюн джайылмагъан эсе да, тамбла джайыллыкъды. Хар кимге аууз чайкъамды болургъа излемейме...

АХМАТ. Сен алгъын туфлилеринги тюз киерге юрен. Андан сора барырса шахаргъа.

ХУСЕЙ. Туфлилени?.. (Аякъларына къарайды. Аланы солун онгуна, онгун солуна кийиб тура.) Сен джетдирдинг мени быллай серликге... (Бир туфлисин алыб, Ахмат таба джибереди.) Алайды да, шахаргъа келсегиз, къонакъбай болурма.

АРТУР. Багуш, сен мындан акъыллыса, деб тура эдим.

ХУСЕЙ. Былайда джашау берлик тюлдюле. Бу ангыламайды, хо. Мырды, сен ангыларгъа керексе.

АРТУР. Бу хапар сенден аякълы болса уа? Сенден алгъа ары джетсе уа?

АХМАТ. Мырды тюз айтады. Джетмеген эсе да, ызынгдан барлыкъды. Аны эшитмезге излей эсенг, кесинги асмакъгъа ас, не ол къаядан секир.

ХУСЕЙ. Алай этерик эсем да, сени къууандырмаз ючюн этмейме.

АРТУР. Багуш, джаншама. Элибиз ёмюрден бери да чамы, накъырдасы, оюну, селекеси бла махталыб келгенди. Ол затла бла бир – бирин аягъан болмагъанды. Чам ат аталмагъан ким барды? Къонакъгъа келгеннге да саугъагъа аны джабышдырыб иебиз. Быланы барын да биле тургъанлай, быллайла нек этесе?

АХМАТ. Аза бу затха магъана берлик тюлдю. Мен ангыламагъан башха затды: атасы сени джарты бла сау болгъанынгы билгинчи деб, шоферлукъдан слесарлыкъгъа кёчюрдю. Аны тюз этди. Мени, итни сюргенча, нек сюрюб ийди ишден? Анга джууаб табмайма.

АРТУР. Заявлениени сен джазсанг, алай этмей не этерикди...

АХМАТ. Кюн бла джарымны ичине аны билиб къоялмагъанды. Не сен, не къатынынг клубха келгенлеге айтхан болурсуз...

АРТУР. Алкъын Фатима билмейди. Айтырмем? Ол да эки – юч тиширыугъа айтса. Багуш джазмай сен джазгъанынгы Анзор билсе. Ойнаб этгенигизни ангылар...

АХМАТ. Мен Грауну отказын басарыкъма. Анзорну джумушагъаны бусагъатда меннге келишмейди. Ол энди мени союзнигимди. Бир заманлагъа дери къызына кишен салыб турлукъду...

АРТУР. Бир къой муну, амандан кишен салынныкъ...

АХМАТ. Къоймайма. Бир кесек джумушай тебреген эдим. Терс этгеними ангыладым. Болджалыбыз джетгинчи бу юйленник тюлдю.

АРТУР. Эшек бузгъа тирелди. Багуш, сен нек тынгылайса?

ХУСЕЙ. Сагъыш эте турама. Шахарны къойдум, кетмейме. Кардан, сен кет! Не къадар дженгил къорасанг, ол къадар кесинге игиди.

АХМАТ. Мен боссха кюеу болама демегенме. Кишиге аманлыкъ этмегенме, гунахым, терслигим джокъду...

ХУСЕЙ. Джангыласа, Кардан. Алай джангыласа, алай джангыласа. Мырды, бизни ма бу сюйген тенгибиз не этгенин билемисе?

АРТУР. Огъай, билмейме.

ХУСЕЙ. Айтайым, билмей эсенг. Кёб заманны Аза бла вас – вас болуб тургъанды...

АРТУР. Вас – вас?

ХУСЕЙ. Хо. Азаны шабашка этиб тургъанды. Ма аллай къызны сыйын, намысын теблеб, эталгъанын этгенинде, джаллаб кетгенди...

АРТУР. Я уллу Аллах, бюгюн мени алындырмай бир къой!

АХМАТ. Мырды, бу сандыракъ этиб тебрегенди...

АРТУР. Аллах сен сакъла!.. Багуш!.. Сен... Неме...Халынг къалайды?

ХУСЕЙ. Бек аламатды. Барыб бир джууунайым...

АХМАТ. Къымылдама! Къымылдамазча этиб къоярыкъма. Халынг иги эсе, нелени айтаса? Огъесе... Ойнаймы тураса, джукъму эшитгенсе?

ХУСЕЙ. Тюнене оюнну, чамны къояргъа ант этгенме.

АРТУР. Джашла, мени тубаннга ийиб къойдугъуз.

АХМАТ. Мен Азаны юч кере кёргенме. Кесин да узакъдан...

ХУСЕЙ. Сора мен ангыламай джангылгъанма. Терсме. Ма былай – былай деб, Анзоргъа джасаб сирелгенме.

АХМАТ. Юйюннг къуруб сирелгин! Не айтханса?

ХУСЕЙ. Сени къызынгы Кардан ойнатыб айланнганды, дедим. Сени аны ючюн ишден къыстагъанды. Аны бла тохтаб къаллыкъ тюлдю. Къаллай киши болгъанын билесе.

АХМАТ. Я, бизни джаратхан, меннге бир сабырлыкъ бер!.. (Не этерге билмей, къырдышда ары – бери аунайды.) Бу сыйсызлагъа къалай этейим, не этейим?!

АРТУР. Багуш, белая горячка деб мынга айтадыла. Мен да мунуча болгъунчу, ангылат не дегенинги.

ХУСЕЙ. Кардан джангы машинаны сеннге къояма, деген эди.

АРТУР. Сора уа?

ХУСЕЙ. Заявлением Анзорну къууандырмады. Алай болгъанында бу болушурма, дегени эсиме тюшдю. Механигин адамгъа санайды, аны сёзюн сансыз этмез, деген акъыл келди. “Ахмат меннге къояды”, дедим. Мен алаймы айтдым, дуу деди да, джанды да къалды. Заявлениеде аны къызыны юсюнден джазылгъанын къайдан билейим.

Джыджымчыгъын да алыб, Артур ёрге турады. Сора, экисин кёзюу сопалаб тебрейди. Къоллары бла бетлерин – затны джабаргъа кюрешедиле, болмагъанында экиси эки джары къачадыла. Бу да къырдышха олтуруб, тамам къыйын ауругъан адамча, ынгырдай, кеси аллына бир затланы шыбырдайды.

АРТУР. Ёлтюреме да, мурдар болама. Ёлтюрмейме да, кесим ёлеме... Ай, джазыкъ, ай джарлы, Аза...

ХУСЕЙ (къатына джууукълашады). Азагъа не болгъанды?

АРТУР. Юйюнге эмина болгъанды, болуб а не болгъанды... (Ёрге тура тебреб, Фатиманы келе тургъанын эслеб, ызына олтурады. Ол бек мыдахды.) Анга не болгъанын бу айтыр. Разведкагъа кетген эди Анзорлагъа.

ФАТИМА. Джашла, мен айтмайым, сиз эшитмегиз... (Ахматха кёз джетдириб, хапарын бёледи.)

АРТУР. Энди мындан джашырыр зат къалмагъанды. Айт!

ФАТИМА. Джарлы Аза. Бир бек джаным ауруду. Анасы да джылау – сыйыт эте...

АРТУР. Джарашдырыб айт!

ФАТИМА. Бардым. Азаны анасы абзырыб тура. «Не болгъанды?» – деб сордум. «Билмейме, – деди, – тюненеден бери Анзор къаныбызны ичиб къойду». Ич юйде Аза орундукъгъа аууб джылай. Атасы нек тебгенинден аны да хапары джокъ. Ишден да къыстагъанды. Чыгъа келиб, анасы бла дагъыда сёлешдим. Аза ким бла эсе да джюрюгенди, деб этгенин билдирди. Анзор туура алайды, деб турмай эдим...

ХУСЕЙ (секириб ёрге турады). Мен анга бир барайым...

АРТУР (аягъындан тартыб ауудурады). Сабырлыкъ сал! Керт да дегеннге Меджунун болуб къалма...

ХУСЕЙ. Сёлешейим, дейме. Нек тыяса?

АХМАТ. Багуш тюз айтады. Сёлеширге керекди... (Артурну джыджымы тийиб, мангылайына чыкъгъан догъураны сылайды.) Биз ючюбюз бир – бирибиз бла кюрешген – ол бир иш. Биз тели – мели этиб, башхагъа зарауатлыкъ джетгени чыртда джарамайды. Не айтырыбызны, не этерибизни билмейме. Алагъа барыргъа уа керекди. Багуш, кетдик!

АРТУР. Тохтагъыз! Алгъы бурун оноулашайыкъ. Сагъыш этейик...

ХУСЕЙ. Оноу да, сагъыш да керек тюлдю. Анзоргъа тюбейик да, хар нени болгъаныча айтайыкъ. Халиси къынгыр болса да, биз тюнюбюзде билмегенни, тюшюнде биллик кишиди.

ФАТИМА. Сизден бир джукъ чыкъгъан болурму?

АРТУР. Тюз ангылагъанса...

ФАТИМА. Оу, мен джарлы... Энди уа не этгенсиз?

АРТУР. Аны артда билирсе. Бусагъатда уа...

ХУСЕЙ. Кардан бла мен барыб, аны бла сёлешейик.

АРТУР. Бусагъатда ол сизни бла сёлешген огъай, чекден джууукъ къоярыкъ тюлдю.

ХУСЕЙ. Къойдурурбуз...

АРТУР. Атагъыз тенгли кишиди ол. Аны бла алай ойнаргъа болмай эди. Анга башыгъыз джетмеди. Энди барыб, къарачай адетге, намысха келишмеген затланы юсюнден сёлешебиз, дейсиз. Ол ёлген кибикди. Была къайда ёсгендиле, дер...

АХМАТ. Сен тюзсе, алай а болур болгъанды. Алагъа магъана бере турмайыкъ...

ФАТИМА. Болур болгъанды, деб неге айтаса?

АРТУР (аны эшитмегенча этиб). Сеннге болур болгъанлыкъгъа, къызны сагъышын эт! Бусагъатда Азаны тазалауду баш иш.

АХМАТ. Биз айтхан да олду...

АРТУР (аны мангылайында дугъургъа хыны тие). Сени чардагъынгда чыртда джукъ къалмагъанды. Былай баргъанлай сопалаб тебресе. не этериксиз? Бизнича джашла джокъдула дунияда деб, башыгъызны къалакъ этиб турасыз. Къачыб къутулургъа миллетден уяллыкъсыз. Кесигизден уллу бла тюйюшаллыкъ тюлсюз. Ууатыб атарыкъды ачыуланыб тургъаны бла...

ФАТИМА. Ий, Аллах ючюн, не этгенигизни бир айтыгъыз!

ХУСЕЙ. Мырды, патауаланы къой да, биле эсенг, ма былай этигиз, де да, аны айт!

АХМАТ. Мюлкню радиоузели ишлеймиди?

АРТУР. Радиоузель? Бусагъатда ёртенни джукълатыргъа керекди. Сен не радиоузелни айтаса...

АХМАТ. Аны джукълатыр ючюн керекди радиоузель.

ХУСЕЙ. Ишлей эди...

АРТУР. Былайда акъыл оноу керекди. Оюннга нек бураса?

АХМАТ. Акъыл оноуугъузну башыгъызгъа уругъуз! Хар ким кесини терслигин ангылаб, аны тюзетирге керекди. Алай этилмей оюлуб турады джашауубуз. Терслигин тюзетиу менден башлансын. Анзорну бойнума алама...

АРТУР. Къатына къоярыкъ тюлдю...

АХМАТ. Ол мени ишимди. Азаны башын сиз чайкъагъансыз. Аны къайгъысын сиз этигиз. Бу ишлени тындырыргъа сизге да, кесиме да... (Сагъатына къарайды.) Он – онэки сагъат заман береме. Ашхамгъа дери, дегенлигимди.

Эшеги ёлген къарачайлыча тамам,
Былай мсыдах болуб турмагъыз.
Ышаргъан да бир этигиз тенглерим,
Иш башланды хомух болмагъыз.
Къыз къачыргъан адет болгъанд къачан да,
Къарачайда ёмюрден келген.
Ол джашаудан кетмей турсун, бегисин,
Ол къуанчны унутмаз кёрген.
Келсин, келсин келинчик да насыбха,
Къобуз таууш джайылсын кенгнге,
Кёб алгъышла айтырыкъла акгала,
Хапар джетер джууукъгъа – тенгнге.
Ариу Аза бизни чырт да къыйнамай,
Машинагъа минерикди ол чабыб,
Джашарыкъды дуния джандетде сёзюсз,
Тенгибиз Хусей сюйгенчигин табыб.

Энди мен кесиме джетгенни этерге кетдим, сиз да къымылдагъыз... (Кетеди.)

ФАТИМА. Джаханимге кетгин!.. Джашла, меннге бир ангылатыгъыз...

ХУСЕЙ. Муну окъусанг, ангыларыкъса... (Къагъытны береди.) Ма бу заявлениени элтиб, Анзорну къолуна тутдургъанма тюнене. Аны бла да къалмай, Ахмат энди аны меннге къояды, деб да бир затланы айтханма.

ФАТИМА (окъуйду). Сизни...

АРТУР. Андан арысын айтма...

ФАТИМА. Не бетигиз, не уятыгъыз, не акъылыгъыз джокъду...

ХУСЕЙ. Фатима, мени не терслигим барды? Кардан джазды. Ашыкъдырды, окъургъа заман бермеди...

АРТУР. Ростовну дертин джетдиреме, деб этген болур. Ансы не юйю къуругъанды... (Фатимагъа буруллады.) Мындан алда Москвадан келе, поезде рестораннга киредиле. Хуббегиге ычхыннган самырлача, игиашхы урадыла, ичедиле. Карданны костюму шиндикге джалпегей атылыб болады. Ростовгъа джууукълаша, аны хурджунундан Карданны ачхасын, документлерин сызады бу. Шахарда поезд тохтагъанлай, Багушну кёрсенг къойма, тюшеди да, тас болады да, кетеди. Кардан къыйынлы рестораннга не тёлегенин, бери къалай джыйылгъанын кесине сорурса...

ХУСЕЙ. Аллай эси джокъду. Ол аны унутханды... (Фатима не айтыргъа билмей, джылары келиб олтурады.) Мен юйленсем, джангыз кеси, къазакъ бёрюча, къаллыкъды. Аны ючюн дыгалас этгенди...

АРТУР. Бу Зурийданы тёгерегине айланнганча эшитген эдим. Анга чалдыу этер мадарынг бар эсе, сен да аяма, хайуанны...

ФАТИМА. Болдугъуз! Мен джазыкъны Аллах сизни бла нек тюбетди? Сиз сакъатласыз! Сизни бакъдырыргъа керекди... Джарлы Аза... Мен джарыллыкъ, аны сизге нек танытдым? Сизни биле тургъанлай, къалай этиб къойдум алай? Къалай болушайым, Аза, сеннге, не этейим... (Джылайды.)

АРТУР. Хы – хы, неге ынгырдайса энди? Кардан айтды да...

ФАТИМА. Карданыгъыз да, сиз да къуруб кетигиз. Ол барыб тургъан джартыды...

АРТУР. Алайчыгъын таб келтирдинг. Алай а, телиден да чыгъады бир таб зат. Иги оноу этди.

ФАТИМА. Аны оноууна къарасын джауум...

АРТУР. Да не, сени къачыргъаныбызча, аны да къачырдыкъ да келдик.

ФАТИМА. Мени шайтан арбагъа миндирдигиз. Ол менден акъыллыды. Минмейме, десе не этериксиз?

ХУСЕЙ. Быланы не айтханлары, не башлары... Аны арбагъа миндирлик джангыз сенсе. Тенгинге сёзюнгю ётдюр.

АРТУР. Сора ол оноуда тохтадыкъ...

ФАТИМА. Бир мадарла этиб Азаны къоратсакъ да, Анзор ызындан келиб, сыйырлыкъды...

АРТУР. Къолубузгъа бир тюшюр. Сора Анзоргъа зукку чибин...

ХУСЕЙ. Кардан ол къыйынлыкъны бойнуна алды. Ол айтханын этмей къоймайды.

ФАТИМА. Танылыб турады аллай адамла болгъаныгъыз...

АРТУР. Къатын, тохта! Мени сагъышлы этген, бюгюн келтирмей боллукъ тюлдю, дегенча айтханыды. Бу алай нек чорт кесди? Аны билирге керекди. Былайда Азадан сора да бир зат барды...

ХУСЕЙ. Анга артда сагъыш этербиз. Заман кетиб барады.

АРТУР. Къаракъаш, сен Азагъа бар! Биз джашланы къурайыкъ. Муну юйюн да джарашдырыгъыз, дейик адамларына. Сен телефон бла билдиресе, биз джетебиз илячинлеча... Къатын, ауузунгу ачма! Сёз да, оноу да бошалды... Ийнегими да излемедим... (Къолун силкеди.)

Бары да кетедиле.

Алтынчы сурат

Председателни кабинети. Анзор Телефон бла сёлешеди. Радиосу да бир мыдах музыканы согъады.

АНЗОР. Мен бу иш ауурду, деб къачмайма. Аны бир ангыла... Не къыйын иш да беригиз, башха джерде беригиз... Бу миллет бла чотум болмайды... Къалай дейсе?.. Чам ат?.. Огъай, атамагъанла... Ойнагъан, кюлкю, чам, селеке деген зат да джокъду мени бла... Аллай джукъ этиб да бир кёрсюнле. Исси къабдырырма, тейри. Сеннге уа этген болурла. Сен бу элден чыкъгъанса. Меннге алай хый – мыйла этиб болмазын биледиле... Болсун, тамбла джетерме... (Телефонну чолпусун орнуна салады.) Чам ат, накъырда, селеке... Нелени джаншайды бу?.. Ол да министринг болсун... (Сагъышлы.) Алай а... Кесими къозута тура эсем да, билмейме... (Кабинетинде ары – бери джюрюйдю. Терезеден тышына да къарайды. Радио да алайдады.) Огъай... Алай болургъа чыртда мадары джокъду...

Ол кёзюуде радио бла берилген музыка тохтаб, диктор: «Говорит Москва. Передаем сообщение из министерства машиностроения. Сегодня группа ученых рассмотрела поступившие за год рационализаторские предложения. По мнению экспертов, три из них представляют особый интересс. Среди них рацпредложение, где разработана система двигателя, который в три раза меньше сжигает бензина, не уменьшая при этом мошность. Автором его является шофер аула Джемагат Хусей Тебуев…» Аны атын эшитгенлей, Анзорну бети тюрленеди. Радиону уллу этеди. Диктор андан ары окъуйду. «Министерством даны соответствущие указания о создании экспериментальных двигателей и их испытаниях. По нашим данным, изобретатель – самоучка работает сейчас над двигателями, который должен функционировать на солнечных батареях и дистиллированной воде. Кто знает, может благодаря простому шоферу – наватору осуществится вековая мечта лучших технических умов. А остальные два предолжение…» Радиону тауушун азыракъ этиб, Анзор столуна къайтады. Телефонну чолпусун алады.

АНЗОР. Гараж?.. Баш инженер керекди... Гаражны тамадасы уа?.. Къайсы кёрюнсе да, меннге ашырыгъыз... (Сагъышха кирибди.)

Босагъадан Ахмат атлайды. Аны къолунда портфели барды. Анзорну столуна джууукълашады.

АХМАТ. Мен сени бла тартыргъа келгенме.

АНЗОР. Тартыргъа? Мени бла?

АХМАТ. Хо!.. (Портфелин ачады.) Элде эркиши табмайма. Сейир – тамаша. Сени табханыма да къууандым. Стаканларынг болурла?

АНЗОР. Бардыла. Закускангы чыгъарма.

АХМАТ (столгъа салгъан шышасына къараб). Къалай ичерикбиз закускасыз?

АНЗОР. Мен алай ичеме хаман да. Сен да кёр. Татыуун иги ангылайса.

АХМАТ (айтханын ушатмаса да, стаканланы белинден къуяды). Да кёрейим...

АНЗОР. Алай къызгъанч болма, къош бир кесек... (Ахмат бек къыйналыб бошайды стаканын. Сора портфелинден ётмек кесекчик алады.) Джаш, биз закускасыз ичерге келишгенбиз... (Ахмат ызына салады.) Къалгъанын къуй!.. (Анзор къулакъгъа алмай агъызады. Телефон зынгырдаб, ол аны бла сёлешген сагъатда, бу аракъысын столну къабыргъа таба джанына къуяды.) Огъай, энди келе айланма, керек тюлсе... Ашыгъыш иш джокъду, тамбла тюбербиз... (Телефонну чолпусун орнуна салады.) Биз нени юсюнден сёлеше эдик?

АХМАТ. Сёлешмей эдик, иче тура эдик.

АНЗОР. Да сора энтда ичейик.

АХМАТ. Бошалды. Джокъду.

АНЗОР. Уялмай бир шыша бла къалай келдинг тамаданга?

АХМАТ. Алай башынгы атыб къоярынгы билмей эдим. Энди мени шефим да тюлсе. Тюненеден бери сенде ишлемейме.

АНЗОР. Алай ушай эди. Энди биз тыш адамла болдукъ Аны да унутхан эдим... (Сейфинден литрлик импорт шышаны алады. Ахмат анга къоркъуулу къарайды.) Къуй, менден гитчесе.

АХМАТ. Къуйгъан а этейим, артда юйюнге къалай барлыкъса?

АНЗОР. Бу кёккёз ариу мени хорласа да, сени хорлаяллыкъ болмаз. Былайда атыб кетмезсе. Къартны джокълагъанынг ючюн сау бол! Сени ючюн ичеме... (Ичеди. Джыйырылгъаны да къурумагъанлай, Ахмат да бошайды.) Эртденбладан бери тохтамай джаншайды, бу радиону гитчерек этчи!.. (Ызындан сынаб къарайды.) Къара начасха... Ауузуна джукъ тиймегенча атлайды. Итден туугъан, къачан гаж боллукъду экен?.. (Ахмат келиб олтурады.) Башымда къазан къайнатса да, бир сейир хапар да айтды радио. Бизни Хусейни махтадыла. Сен а анга шизикди, дей эдинг.

АХМАТ. Аман джаш тюлдю, мыйы болуб башында бир граммы джокъду.

АНЗОР. Москва мыйысы болмагъанны махтарыкъ тюлдю.

АХМАТ. Анга уа ышанма. Москвагъа тели ауруу джайылгъанды, дедиле мындан алда. Аллай кёзюуде нени да айтадыла... (Тили бир кесек чалады.) Телефонунг бла сёлеширге боллукъмуду?

АНЗОР. Кёбге созма. Муну бошагъынчы кеч болуб къалады.

АХМАТ. Къайсыса?.. Къалайды?.. Мен аламат... Кетгендиле сора... Мени бу сёлешгеними кишиге айтма... Сорууланы къой, алай керекди... Иш этиб джаллагъанды, десинле да турсунла... Хы, болдунг!

АНЗОР. Кимден бугъунаса?

АХМАТ. Милициядан. Кёб болмай бир тенгибизни джалгъагъан эдик. Къызны адамларыны хапарлары джокъ эди. Ала хахай – тууай этиб, дунияны аякъ юсюне салыб къойгъан эдиле. Зорлукъ джокъ эди да, кёллерин басдыла. Бир ыйыкъ болады джангы юйдеги къууанчлы джашагъанлы. Милиция уа къайгъысын тохтатмайды. Аллай тели атала, тели анала къайдан чыгъадыла, билмейме.

АНЗОР. Ол къайгъыланы мен нек эшитмегенме?

АХМАТ. Башха элде хапарны айтама.

АНЗОР. Сен а нек юйленмей тураса?

АХМАТ. Башха къайгъыла да башым бла барадыла. Телефонунг бла энтда бирчик сёлешейим.

АНЗОР. Не телефоннга къалдынг? Мени ауузум къургъакъсыб турады... (Ахмат къуяды. Коридорда аякъ тауушла эшитиледиле.) Бир кёз джетдирейим... (Ары чыгъады.)

АХМАТ (телефон бла). Сенмисе?.. Дядя, ары барыр заман болгъанды... Хо, къызны къоратхандыла... Сиз бара киригиз, энди кёб тыяллыкъ тюлме... (Стаканында аракъыны форточкадан тышына бюркеди, графинден аллай бир суу къуяды. Дагъыда телефоннга узалады.)

АНЗОР (къайтады). Уборщица кёре эдим, кетди. Бу телефоннга нек джабышыб къалдынг? Ал муну, ала эсенг.

АХМАТ. Алмайма. Мен болдум.

АНЗОР. Болдум деген неди? Сен эркишимисе, огъусе...

АХМАТ. Эркишиге, тиширыугъа джетдинг эсенг, ичеме.

АНЗОР. Адам алай этеди ансы... Мангылайынгда ол дугъуранг а неди? Къайсы Аллах ургъан джумдурукъну кеблегенди?

АХМАТ. Меннге джумдурукъну кеблер адам алкъын дуниягъа туумагъанды. Тууарыкъ да болмаз.

АНЗОР. Джангылгъанма сора...

АХМАТ. Уллу джангылгъанса. Ургъуй чибин этиб къойду былай. Бичен чала эдим башында. Тобукъгъа джетген бичен, белге джетген къар. Къолумда къарт атамы къамасындан да джити чалкъы. Чала тургъанлайыма, къайдан чыкъды эсе да, ма быллай бир... (Джумдуругъун кёргюзеди.) Сокъур чибин чыкъды. Келди да, тюз мангылайыма къонду. Къонганы бла ургъаны тенг болду. Биреу чёгюч бла бегитгенча, сойланыб къалдым...

АНЗОР. Джаш, сен бир затланы къатышдыраса... (Джумдуругъун кёргюзеди.) Быллай мазанкой чибин болмайды...

АХМАТ. Болады. Сен зоологияны иги билмейсе...

АНЗОР. Болмайды. Болур мадары да джокъду...

АХМАТ. Мен кесим ма бу кёзлерим бла кёргенме...

АНЗОР. Кёрмегенсе! Алдама мени... (Темир къан алыб, креслодан кёлтюрюледи.) Алдагъанны кечмейме...

АХМАТ. Мен ёмюрде алдамайма...

АНЗОР. Мени тебдирме!

АХМАТ. Барды аллай чибин!

АНЗОР. Джокъду!.. Джокъду дейме мен сеннге... (Иче тургъан шышаларыны бойнундан бууб, кериледи.) Джокъду!

АХМАТ. Джумдурукъча тюл эсе да, быллай бир... (Бармагъыны учун кёргюзеди.) болур эди.

АНЗОР (шышаны столгъа салады). Алай айт сора. Джумдурукъча деб, ол не хапарды... (Кёлюн басханча этиб, олтурады.) Аллай гитче зат ургъанлай, эмегенча джаш къалай джыгъылыб къалдынг?

АХМАТ. Сени аллай чибин урса, ёлюб къаллыкъ эдинг...

АНЗОР. Уруб а бир кёрге эди... Ал стаканны! Энди сеннге ургъуй чибин тиймесин, тийсе да аудурурча тиймесин! Аны ючюн ичейик... (Ичедиле.) Сен мени элимде болгъанмыса?

АХМАТ. Болмагъанма, болурум да келмейди. Анда къолгъа илинир адам да джокъду.

АНЗОР. Мен да илинмейме къолгъа, не?

АХМАТ. Къайдам, къалай айтайым...

АНЗОР. Айтма да къой, ангыладым. Эм кёб барыучу джеринг Нальчикди, дейдиле. Турбазалада, солуу юйледе хапарларынгы айта эдиле...

АХМАТ. Солургъа мен да сюеме, сен да сюесе, хар ким да сюеди... (Эсиргенчады, сёзлерин толу айталмайды.) Нальчикде... Огъай, анда солумагъанма. Бир кере болгъанма. Аны да къалай баргъанымы, къалай къайтханымы билмейме. Талай джаш мында ичиб башлыб, анда бошагъан эдик.

АНЗОР. Алдайса. Дженгил – дженгил барыб тургъанса Нальчикге.

АХМАТ. Не Нальчикге къалдынг? Керекмиди меннге ол. Ары бармай Нарсанагъа барсам а.

АНЗОР. Кесим ол шахарны бир бек сюеме. Хар ким да алайды, деб турама... Къуй муну, къуярыкъ эсенг!.. (Ёрге турады.) Аякъларым уюгъанча болдула...

АХМАТ. Сыртынгдан полгъа джатыб къамылдатсанг, сау болллукъдула...

АНЗОР (ары – бери джюрюйдю). Мени элими танымагъанын биле эдим. Кеси да айтды. Нальчикни да сыйын чыгъармады. Алай эсе, Аза анда окъугъан заманда тюбемегенди... Алдай болурму?.. Огъай, эсиргени бла терен сагъыш эталлыкъ тюлдю... Алдагъаннга ушамайды... Къуйдунгму?

АХМАТ. Огъай! Хусейни юсюне къалай къуяйым? Тунчугъуб къаллыкъды.

АНЗОР. Хусейни къайда кёресе?

АХМАТ. Ма, стаканда. Ары къара, шышаны ичинде да чёгюб турады... Къайда да ол... Аны хамхоту... Къораб кет!.. (Анзор кеси къуяды.) Кетмейди, Аллах ургъан.

АНЗОР. Ма быланы ичсек кетерикди. Тас болуб къаллыкъды...

АХМАТ. Ашыкъдырма... Меннге бир эс бёл, дегенча мыдах къарайды... Сен аны юсюнден бир затла айтдынг.

АНЗОР. Мен айтмадым, радио айтды. Москвадан.

АХМАТ. Сен билемисе... Огъай, билмейсе... Бу тайышхан... (Кюледи.) Бир къагъытланы, бир затланы джыйыб, центрге ийген эди. Башыны джетгени олду...

АНЗОР. Мында да бир кёргюзсе уа...

АХМАТ. Шашхынлыла мийикден сермейле... Алан, мен сени джарата тебрегенме. Алгъын алай тюл эдим...

АНЗОР. Алай эсе, чам атымы айт! Атагъан болурсуз

АХМАТ. Бери келген кюнюнгде атагъан эдик. Бир тюл, юч атынг барды. Сеннге дери аллай сый кишиге бермегенбиз.

АНЗОР. Кёб джаша, къууандырдынг. Къаллай атла?

АХМАТ. Орусча атынг Бульдог. Къарачай атларынг Джаркъа, Къаладжюк. Биринде тохтаргъа керекди. Анга оноу этерге джетишмей турабыз.

АНЗОР (салпыланыб). Хо, алай этигиз. Ол игиликни сансыз этсем, джарамаз. Кимге этеме бюсюреу?

АХМАТ. Биз аны ючюн бюсюреу излемейбиз. Разылыгъынгы билдирмей болмай эсенг, айтайым. Ол ишни алгъын биз... Мен, Хусей, Артур тындырыб тургъанбыз...

АНЗОР. Сора меннге да атланы сиз джабышдыргъансыз?

АХМАТ. Хусейни айтма. Бу джол ол сачковать этди. Унамады. Эшек бузгъа тирелгенча, тирелиб къалды.

АНЗОР. Бир тюз адам да барды сора...

АХМАТ. Хо, башы тюз тюлдю ансы, кеси тюздю. Ол унамады. Экеулен атагъан адет джокъду. Аны орнуна адам керек болду. Биреу табылыб къалды... (Харх этиб кюледи.) Бир тюрлю мылтыкъ. Ол этди сени Бульдог.

АНЗОР. Кесигизни да болур чам атларыгъыз?

АХМАТ. Барды. Хусей къачан да багушлада темирчиклени излеучю болгъанды. Энтда алайды. Багуш этдик аны атын. Артурну алгъаракъда башха аты бар эди. Бир джолда, элни тёбен джанында, мырдыгъа кириб кетди. Кючден чыгъардыкъ. Андан бери Мырды, дейбиз. Меннге сабий заманымда «къалмазлыкъ» дегендиле. Энди Кардан атагъандыла. Бизни машиналаны карданлары кёб бузулады. Мен да аланы излейме...

АНЗОР. Бюгюнден ары атынг Джакджак боллукъду...

АХМАТ. Тохта! Алай джарамайды...

АНЗОР. Нек джарамайды. Ауузунг тохтамайын джак – джак этиб тураса...

АХМАТ. Аны унарыкъ тюлдюле...

АНЗОР. Нек унамайдыла?

АХМАТ. Бизде юч ат аталгъан джокъду.

АНЗОР. Мени барды да...

АХМАТ. Сен председателсе. Меннге кёбсюннген да этерикдиле, зарланнган да этерикдиле.

АНЗОР. Этмезле. Мен бюгюн председатель, тамбла къыстадыла да ийдиле. Ол бошду. Сен менден онгсуз джаш тюлсе. Юч огъай, тёрт атха да тыйыншлыса. Стаканны ал!

АХМАТ. Босс! Мен приехал болгъанма...

АНЗОР. Сен къарачай адетни бузма. Адамгъа джангы ат аталгъанды. Ол къууанч ючюн тартыргъа керекди.

АХМАТ. Бу ат тюлдю, чам атды. Экисини арасы, ой – ой – ой, джер бла кёкчады...

АНЗОР. Сылтауну къой! Закускангы да ал да къаб, меннге керек тюлдю... (Телефон зынгырдайды.) Да!.. Кёб турмай барлыкъма... От – затмы тюшгенди?.. Къонакъла?.. Кимледиле, нек келгендиле?.. Къалай билмейсе?.. Бусагъат джетдим... (Ахматха.) Джаш, айыб этме, кетер заман болгъанды.

АХМАТ. Нек кетебиз? Олтурайыкъ энтда... Сен билемисе...

АНЗОР. Билеме. Юйге барыргъа керекди. Мени сакълаб турадыла.

АХМАТ. Сакъласынла. Аны ючюн не боллукъду. Мен энтда сорургъа излейме... Джангылдым, айтыргъа излейме...

АНЗОР. Тамбла айтырса. Ич ары!.. (Кеси да ичеди.) Кетдик!.. (Ёрге къобаргъа болушады.) Тамблагъа къой...

АХМАТ. Огъай, бюгюн... Сен мени къайры сюйрейсе?!

АНЗОР. Джаш!.. Джаш, этме быллайла. Кетейик...

АХМАТ. Тссс... Ким эсе да барды... (Харх этиб кюледи.) Энтда ол. Хусей джапысыз...

АНЗОР. Ол мында турур... Атлар къарыуунг бармыды?

АХМАТ. Къарыу? Къарыу ит аягъынданды...

АНЗОР. Сен джукъ ангылаймыса? Мен айтханны, дейме...

АХМАТ. Кёлекгеча сюрюб айланады. Мени къайры къымылдатсанг, ол да ары барады

АНЗОР. Башыма пелах алыб къойдум да... Не этсин адам...

АХМАТ. Энди сир къатды...Нек кетмейди бу?.. Пошел Багуш!.. Кет, дейме!.. Орнундан тебмейди. Сен анга машина бердингми?

АНЗОР. Кимге?

АХМАТ. Хусейге. Хусейге берирге керекди...

АНЗОР. Санларынгы къатдыр! Юйюнге элтейим...

АХМАТ. Тохта! Хусей бла машина... (Полгъа олтурады.) Машина бла Хусей...

АНЗОР. Махорка болуб къалды да, муну юйю къуруб... (Креслосуна барыб олтурады.) Бош ичирдим аллай бир... Айхай алай этмесем, тюб биллик тюл эдим...

АХМАТ. Нек бермединг Хусейге? Джангы машинагъа айтама... Эсинге тюшюр, сер болмагъан эсенг. Мен кесиме къойсам, деб айтхан эдим сеннге. Эсинге тюшдюмю? Бермегенсе, не?

АНЗОР. Бермегенме кишиге да. Менден аны тилеген да болмагъанды... Тур, алан, мен кетерге керекме...

АХМАТ. Сен меннге бир айт! Склерозунг бармыды?! (Къычырыб сёлешеди.) Бар эсе – бир башха, мени агъарта тура эсенг – бир башха... Тилемегенди, нек дейсе? Алай тилегенди машинаны, алай тилегенди насыбсыз. Сен а...

АНЗОР. Аллайла къычырма. Бу кабинетди, чегет тюлдю...

АХМАТ. Меннге башхасы джокъду. Тюзлюк керекди. Нек бермединг машинаны анга?

АНЗОР. Тюзлюгюнгю да, машинангы да, сени да... (Ачыыулу къобуб, Ахматха дюрген узалыб, ёрге сюейди.) Бир тирил, юйюнге эмина тириллик...

АХМАТ. Мен тюзюн билирге излейме... Аны айт!.. (Анзор эшик таба тартады, бу да эки аякъны тирейди.) Тилегенди сенден. Заявленние джазыб да кирген эди.

АНЗОР (тартханын къоюб). Заявление?

АХМАТ. Хо. Заявление болмай, не боллукъду...

АНЗОР. Нелени къатышдыраса?

АХМАТ. Сен эсиргенсе, Сен къатышдыраса... Мен тюзюн айтама. Мен кесим, ма бу хурметли къолла бла джазгъанма. Ол, окъугъан да этмей, заявлениеге къол салыб, бери киргенди. Сен а джукъ тилемегенди, дейсе. Алай джарамайды. Кёз кёргенни ким эсе да дженгер дегенлей...

АНЗОР (джагъасындан тутуб силкиндиреди). Не джазгъан эдинг заявлениеде?

АХМАТ. Унутханма. Бу заявление нек къалды ауузунгда?

АНЗОР. Бусагъатдан мен сени ауузунгу бузайым... Сенден чыкъгъанды сора къайгъы... (Аман къан алгъанын ангылаб, Ахмат кабинетден къачады. Ол эсирмегенлей алдаб тургъанын бу да биледи. Телефон зынгырдайды.) Да!!! Барама – бара, нек джаныгъы аласа... (Кабинетинден ашыгъыш чыгъады.)

Джетинчи сурат

Сахнада биринчи суратдагъы декорация. Алай а юй ариу джыйылгъанды, джангы затла да къошулгъандыла. Не эсе да бир къууанчха хазырланнганлары танылады. Джарыкъ сёлешген, кюлген тауушла эшитиледиле тышындан. Ол сагъатдан алагъа къобуз да къошулады. Эшик ачылады. Биринчи Артур киреди. Аны ызындан Фатимада, Азаны къолтугъундан кириб, босагъадан атлайды. Азаны башына лаудан джуулукъ атылыбды. Джашланы, къызланы харс ургъан, сёлешген тауушлары, босагъагъа джууукълашханча эшитиледиле.

АРТУР (ызына бурулуб). Эй! Чыган джыйынча, къайры къуюлуб келесиз?! Тохтагъыз алайда! Къобузчу, сыйынг тёппемде хойнухча айлансын, сен да сабыр бол!.. Энди иги тынгылагъыз! Буйрукъ береме! Арбаз кенгди, анда тепсегиз, джырлагъыз, ойнагъыз, ичигиз, эсиригиз...

АУЗАЛА.
– Алай болмайды!
– Бетин иги кёргюзсюн!
– Зукку эсе уа!
– Эрши эсе, кетсин!

АРТУР. Дауур тохтасын! Артда кёрюрсюз…

АУЗАЛА.
– Огъай, бусагъатда!
– Кёрюрге излейбиз!

АРТУР. Сизни излегенигиз къулагъыма кирмейди. Келинчик да алай айтады. Чегет адамлача была неледиле, дейди. Барыгъыз! Марш, дейме мен сизге! Столгъа бир джукъ ийигиз! Келинчикге джюз грамм къуяйым...

ФАТИМА (Азагъа). Джартыракъ болгъанын айтхан эдим да...

АРТУР (эшикни этеди). Къызла, Багуш къайдады? Къалайда акъгъан эди?

ФАТИМА. Биз машинагъа миннген сагъатда, арлакъдан къараб тура эди. Сора, башха машинагъа минди. Ол машина ёрге кетди...

АРТУР. Ёрге кетди эсе, хар не ашхы, аламат. Мен да бир джерге джетиб къайтайым. Джолда – къолда Багушну эслесем, сюйрей келирме... (Эшик таба айланады.)

АЗА. Артур, сен кетме. Бир бек къоркъама.

ФАТИМА (Артурну аллын тыя). Джукъгъа да барлыкъ тюлсе. Джарашыргъа кетгенле къайтсынла. Азаны адамлары боранлаб джетселе, къалай этерикбиз?

АРТУР. Къоркъмагъыз! Боранларла да, тохтарла... (Хусей киреди.) Сен а не айланаса?

ХУСЕЙ. Да къайдам... Мен джарарыкъ джукъ бар эсе...

АРТУР. Ёмюрде джукъгъа джарамагъанса, бюгюнмю джарарыкъса...

ФАТИМА. Анда къалайды? Джукъ билемисе?

ХУСЕЙ. Огъай. Нек сордунг?

АРТУР (эшикни ачыб, тышына). Эй, миллет! Келин бла кюеу ач болгъандыла!

ФАТИМА. Хо, ашарыкъ къайгъылыбыз. Къоркъгъандан джаныбыз кетиб турады...

АРТУР. Неге къоркъасыз? Биз саулукъдан джукъ боллукъ тюлдю. Чырт да къоркъмагъыз. Кардан Азаны адамларын кютю эте турады...

ФАТИМА. Табдынг ышаныр адам...

ХУСЕЙ. Хапар билдирдими бери?

ФАТИМА. Хапары да джокъ, кеси да джокъ. Энтда биреуню ийигиз Азалагъа. Берлакъдан кёз джетдириб къайтсын. Джарашыргъа баргъанла айтыб бошай болурла. Къайгъы чыгъарча эсе, анга кёре...

АРТУР. Биз кесибизге кереклини келтиргенбиз...

ФАТИМА. Бу адамгъа бир къара. Карданыгъыз къайда эсе да олтура болур. Былайда тюрт – соз башланса келликди. Кеси арлакъдан къараб, къууаныб турлукъду...

АЗА. Фатима, къоркъутуб турма...

АРТУР. Къатын, къайгъыны тохтат!.. Олтуругъуз кесигиз да...

ХУСЕЙ. Къызла, Кардан сёз берсе, айтханын этмей къоймайды. Анзор бла джарашхан болур...

Ол кёзюуде арбаздан келген къобуз, харс, тепсеген тауушла тохтайдыла. Къычырыб сёлешген аууазла эшитиледиле.

ФАТИМА (бети агъара). Келдиле...

АЗА (анга къысыла). ФАТИМА... Менден бошатма...

АРТУР. Чыгъыб къарайым...

ФАТИМА. Ой, анам... Бери къара... (Форточкадан бери айланыб тургъан шкокну учун кёргюзеди.) Аллах сен сакъла...

АРТУР. Ары къачыгъыз!.. (Маралмазча мюйюшню кёргюзеди. Бары да алайгъа джаллайдыла.) Бу уа оюн тюлдю...

ФАТИМА. Айтхан эдим да...

ХУСЕЙ. Аза, мен сени джабайым... (Аны аллына сюеледи.)

ФАТИМА. Мен да былай бугъайым... (Артургъа къысылады.)

АРТУР. Ары къачайыкъ, былайы табсызды... (Бары да ол бир мюйюшге къачадыла.)

Тышында сёлешгенле энтда джарыкъ эшитиледиле. Шкокну учу форточкадан къорайды. Была да бир кесек эс джыядыла.

АРТУР. Аза, сизде башында сууу болгъан джокъмуду?

ФАТИМА. Аланы барды, сени джокъду башынгда сууунг. Къаллай бир кюрешдим... (Аза джылайды.) Хы, энди неге джылайса...

ХУСЕЙ. Мюйюшден чыгъайыкъ. Ариу айтыб, къонакъ юйге джыйгъан болурла...

ФАТИМА. Къабакъ эшикге джетгенлей элтирге керек эдиле ары...

АРТУР. Бир тохта! Болду юретгенинг...

ФАТИМА. Болмагъанды! Арбаз бла бир эркиши. Шкогу бла келгенни терезеге иймей къалай тыймадыла?

АРТУР. Артда алырма соруу. Кардан къолума бир тюшсюн, бойнун бууб къоярыкъма. Анга ышаныб...

ФАТИМА. Айтхан эдим да.Сууугъа ышаннганча...

АРТУР. Ауузунгу бир джаб, мадарыннг бар эсе...

ФАТИМА. Джолну ол джанындан къараб, кюле тура болур, зылды.

ХУСЕЙ. Да кёрейик, ким кимге кюллюгюн... (Ышарады.)

АРТУР. Сизни иш тыннган болур?

ХУСЕЙ. Да билесе да. Юйюне ашыгъыб кетмеген эсе...

ФАТИМА. Энди уа не этгенсиз?

АРТУР. Кёб турмай билликсе... Стол тёгерегине бир олтурайыкъ. Ашарым да, ичерим де келеди. Бир джукъ узатырыкъ болурла...

ХУСЕЙ. Телиден да чыкъды бир акъыл сёз...

ФАТИМА. Тепсини къой да, чыкъ да бир хапар бил! Не бола тургъанына бир къара!

ХУСЕЙ. Ёшюн ургъанлары тохтады. Энди Мырды къарар зат докъду. Дипломатла джетише болурла. Атлагъыз бери!

АРТУР. Мен бармай иш тынарыкъ тюлдю. Аны мен да билеме, сиз да билигиз. Джюз грамм агъызсам иги боллукъ эди. Аны да къызгъандыла. Аза, атангы не танкасы, не ракетасы джокъ эсе, сени бизден алаллыкъ тюлдю. Чыгъыб халгъа къарайым. Табсыз эсе, оноуну кесим къолгъа алайым. Карданы, Чымыртасы, Кашшейи, Турмабашы – бары да тырнагъыма джетмейдиле...

ФАТИМА. Махтаныргъа уа отса... (Столну тёгерегине олтурадыла. Бир тиширыу сахан бла хантла, шышала, рюмкала келтириб, столгъа салыб чыгъады.) Анзорну бюксегиз, башхала бошдула...

АРТУР. Биз аллай кишилени кёре келгенбиз...

ФАТИМА. Ой, мен хариб!.. (Столну тюбюне киреди.)

ХУСЕЙ (ёрге тура). Фатима, не болду?! (Аза юйню мюйюшюне къачады.) Энтда шкок?!

Эшикни къыйыры ачылыб, андан шкокну учу къараб турады.

АРТУР. Мырды, сен Аза къайгъылы бол!.. (Бир рюмка аракъыны ауузуна къуяды.) Была уа не аман оздула... (Къабыргъагъа къысыла, эшик таба атлайды.)

ФАТИМА (столну тюбюнден). Артур, джууукъ барма...

Алай а бу тохтамайды. Хусей да аны ызындан барады. Артур шкокну быргъысындан тутуб, аны учун ёрге айландырыб, ичге тартады. Шкокну тутуб тургъан босагъадан бери аууады. Ол Ахматды.

АХМАТ. Акъылы болмаса да, къарыуу барды... (Ёрге турады. Шкогун да къоюб, барыб стол джанына олтуруб, хантладан ашаб тебрейди.) Аза, Салам! Багуш, сеннге да привет! Мырды бла уа босагъа юсюнде саламлашдыкъ... Эй – эй – эй, эски туфлилилерими нек джалайды?. Бу не къызчыкъды?.. Къызчыкъ, алаймы турлукъса. Бери къобамыса?

ФАТИМА. Алай къобайым мен сеннге, алай къобайым... (Тёрт аякъланыб чыгъады. Урур акъылда Ахмат таба мыллык атады. Ол мюйюшден – мюйюшге къачады.) Джаныбызны алыб къойдунг да, онгмазлыкъ Кардан! Мен сеннге аны джетдирмесем...

АХМАТ. Мырды!.. Мырды, Баба – Ягангы тый!.. (Фатима тутханды. Уруб кюрешеди.) Болдунг! Ой башым...

АРТУР. Келме къой, къатын!.. Эсириб келсем мени тюйгенча, тюй!

ФАТИМА (арыб олтурады). Оюнугъуз да, кесигиз да къуруб кетигиз! Бошаб къойдунг да...

ХУСЕЙ. Кёлюнгю бас, Фатима. Билесе да шашыб тургъанын. Не хапар?

АРТУР. Айт, айтырыкъ эсенг...

АХМАТ. Бир джукъ къабмагъа къоюгъуз. Биринг босагъада джыгъыб, биринг тюйюб, биринг соруу алыб... Бу не къыйынлыкъды? Мен былайда эсем, иш тынганды. Аны тауукъ башларыгъыз къалай ангыламайды? Аза, атанг кеси тартхан бир алтынды. “Свой в доску”, орусча айтсакъ...

АЗА. Кесине тюбедингми?

АХМАТ. Сен не тюбегенни айтаса, кабинетинде аны бла аракъыны уруб келеме...

ФАТИМА. Хо, ол къайда акъгъын – тукъгъан бла аракъы ичерикди...

АРТУР. Мен сеннге адамгъача сорама, хайуан...

АХМАТ. Мен да адамча джууаб береме...

ХУСЕЙ. Кардан, быллайла этме, керт да дегеннге...

АХМАТ. Бек къуджур адамласыз, тейри. Мындан ары сизни арагъызда къалай джашарыма сагъыш этеме... Хы – хы – хы, тюйюшюр къан алмагъыз... Ма бусагъатда, мени уллу къарнашым башчылары болуб, ючеулен Анзорну юйюнде, тёрде олтурадыла. Анзор да шапаны къатында чёгюб, оноугъа сингиб турадыла. Иш тынган болур. Мени ол затха ишексиз этген неди? Аллай соруу чыгъады былайды. Джууаб берейим...

ФАТИМА. Бер, бере эсенг дженгилирек...

АХМАТ. Ашыкъдырмагъыз. Мен былай ашай, иче айтыргъа сюеме. Былайгъа келирни аллы бла, Анзорну юйюню тёгерегине круг почета бердим. Къычырыкъ, хахай, тюйюш, шкок, тоб атылгъан тауушла эшитмедим. Мени, мёлекни бурнуча бурнума, тишлик ийис келди. Тишлик а итлеге, деб этилмейди, тепсиге деб этиледи. Андагъыла кайф эте, бизни ауузубуз къургъакъсыб... Алай джарамайды...

ФАТИМА. Сен бу джол алда да...

АХМАТ. Къарт атамы эски чурукълары бла ант этеме...

АРТУР. Алдамайды. Ол чабырлыкъ бетине къарагъанлай билеме алдагъаны бла тюз айтханын... (Рюмкасын алады.) Къайда, сиз да алыгъыз!.. Багуш, Аза насыблы болугъуз! Элли джылны бирге джашагъан къууанчыгъыз джетиб, аны да бюгюнча этейик!.. (Ичеди.) Къызла, кечериксиз, сизге къуймагъаныма. (Ахмат ауузуна джетдириб, столгъа салады рюмкасын.) Багуш, сен джукъ ангыладынгмы?

ХУСЕЙ. Тохта. Кёргениме ийнанмай турама. Къарачайлы космосха учду десегиз, ийнанныкъма. Къобан ёрге айланыб, таулагъа ёрлеб барады десегиз, анга да ийнанайым. Кардан рюмканы ичмей столгъа салды дегеннге... Огъай, мен анга ийнанныкъ тюлме.

АРТУР (Хусейге кёз къысыб). О, къой – къой, не юйюнде, не джолда биреу бла ичиб келеди...

АХМАТ. Юйге барыргъа да, джолда тохтай турургъа да сизни къайгъыгъыз заман бермеди...

ХУСЕЙ. Да сора ал, быллайла этме да...

АХМАТ. Къысмагъыз. Анзор аракъыдан алай тойдургъанды, алай тойдургъанды. Бир ыйыкъны ауузума элтмей турсам да, ол джетерикди. Гаж болуб турама...

ФАТИМА. Сора Анзор бла... Бек аламат тюш кёргенсе...

АХМАТ. Сизге тюзюн айтхан, мен да телиме. Джашла, келигиз терезе джанына атлаб, бир тютюн ичейик... (Сахнаны къыйыры сюремге келедиле.) Бек табсыз хапарны айтырыкъма...

ХУСЕЙ. Иш тынды, дединг да...

АХМАТ. Ол иш тынганды. Мен башха затны айтырыкъма. Анзор бизни элни хауасына юрениб турады Сууда чабакъча болгъанды.

АРТУР. Нек джаныбызны аласа? Ол аламат хапарды.

АХМАТ. Джангылдынг. Ол бизге бек аманды.

ХУСЕЙ. Алай дегенинг...

АХМАТ. Кесими дженгил ангылады, бизни бошауузламы ангылатдыла, билмейме. Элде чамны, накъырданы, селекени сыйын билиб турады. Анга кёре атларгъа ушайды. Кабинетинде сагъатдан артыкъны олтурдукъ. Биз этген оюнла бошдула. Бу бизнича “чимдеген” бла тохтарча тюлдю. Джетген джерин юзюб аллыкъды. Хо, кюлюгюз, артда къалай кюлсегиз да, кёрюрме. Тышындан биреу чамы, накъырдасы, селекеси, оюну бла саулай элни къанджагъасына къысды, деген ёлген кибикди...

АРТУР. Алай айтыб да къойма. Бизникилени да мыйыкълары юслериндеди...

АХМАТ. Мен айтханнга ийнан, бедишлик этерикди. Чам атларына да уллу чарламады...

ХУСЕЙ. Аланы да айтдынгмы?

АХМАТ. Кете тебрегинчи тамам эсиргенча тутдум кесими. Эсиргеннге уа не истем. Баса бердим ауузума келгенни. Сени заявлениенги хапарын да айтдым... Аракъыны залим ичеди. Эсирген да этмейди. Муну бла бек сакъ болургъа керекди...

АРТУР. Ангыладыкъ. Башхалагъа да айтырбыз. Андан сора уа не хапар?

АХМАТ. Мени да джангы атым бла алгъышлагъыз. Энди мен Джакджакма.

ХУСЕЙ. Сау болсун! Келишеди...

АРТУР. Алгъышлайма! Бек таб атагъанды.

АХМАТ. Сизни да алгъышларма, Аллах айтса... Багуш, ол ватманларынг, запчастларынг къайдадыла?

АРТУР. Кеси аллына къабыныб къалыб, ашаб къоя эди аланы. Къолундан кючден алдым. Биздедиле, джашырыб турама.

ХУСЕЙ. Нек сордунг?

АХМАТ. Аланы хапарларын Москвадан радио бла айтхандыла. Анзор къараргъа излерик болур...

ХУСЕЙ. Хо, берирле Москвдан...

АХМАТ. Не башхасы барды... Радиоузелден Москва береди, деб бергенме... Майна, бизден баргъанла къайтдыла...

АРТУР. Хапар сорайым...

ФАТИМА. Сен къайрыса?

АРТУР. Келдиле джараша баргъанла...

Кетеди. Фатима бла Аза къоркъуу бла умутда. аны ызындан къараб къаладыла.

АХМАТ. Багуш, сени къагъытларынгда, темир кесеклерингде, фантастика оюмларынгда сандыракъдан башха джукъ бар эсе, Анзор къолгъа аллыкъды. Кюеу болгъанынг ючюн тюл, бу мюлкден, бу элден болгъанынг ючюн.

ХУСЕЙ. Джакджак, сен нелени джаншайса? Ол тамбла огъунакъ билликди алдагъанынгы.

АХМАТ. Билсе да ол кюрешгенинге эс бёлмей къоймаз...

АРТУР (къуаныб къайтады). Джарашыб келгендиле. Тамбла джыйын да келликди. Энди рахат олтурайык. Ашау – ичиу...

АХМАТ. Сен не ашау – ичиуню айтаса? Не бар, не джокъ, анга, къараргъа керекди, хазырланыргъа керекди, джюз тюрлю джумуш барды...

АРТУР. Джашла, къызла! Анзор бла ичгенли, мыннга акъыл киргенди...

АХМАТ. Акъыл къачан да кёб эди, акъылсызланы ичинде билдирмей тургъанма. Сиз эсириб сыгын болгъунчу, бир затны айтайым. Ёретин аумагъыз, ойсурамагъыз, сейир болмагъыз. Мен тамбла юйленнген этеме.

ХУСЕЙ. Къалай – къалай дейсе?

АРТУР. Иги эшитмедим. Къайтарыб бир айт!

АХМАТ. Къарачайча айтсам, тамбла къатын алама.

ФАТИМА. Сен?

АХМАТ. Хо, мен...

ХУСЕЙ. Тохта! Алай болмайды. Сен не керти да эсириб тураса, не кетиб тураса. Не болгъан эсе да, сени юйленирге эркинлигинг джокъду. Бу экибиз абындыкъ. Сен антыбызгъа керти бол!

АРТУР. Мени соруум барды: бизни элде сеннге чыгъар къыз джокъду. Тышындан болур, сени танымагъан. Акъгъан – букъгъан, къайдам, юйде къалгъан.

АХМАТ. Мынданды.

ХУСЕЙ. Кимни юйю къуруй тебрегенди?

АХМАТ. Табылды кесимча бир тайышхын. Антыбыз эки зат эди: бирибизге отуз джыл толгъунчу юйленмезге, бир айны ичинде барыбыз да джамалыргъа. Биринчи антыбыз бузулду. Экинчини бузмайыкъ. Бир айны ичинде деген эсек, аны этейик.

ФАТИМА. Аны да эталмайсыз. Сен кечикгенса.

АХМАТ. Джангылдынг, эгечим, кечикмегенме.

ФАТИМА. Тамбла джангы айны бириди...

АХМАТ. Бири тюлдю, отуз бириди.

ХУСЕЙ. Джакджак, Фатима тюз айтады...

ФАТИМА (кюледи). Ол атны уа къайдан табдыгъыз?

АРТУР. Анзор атагъанды...

АХМАТ. Къарангы адамла... (Хурджунундан календирчыкъ чыгъарады.) Ма. къарагъыз!

ХУСЕЙ (кёз джетдириб). Иги къара, бу былтыргъы календарды...

АХМАТ. Болмады сора... (Мыдах.) Джангылгъаныма къара...

АРТУР. Къайсы мискинни алдагъан эдинг?

АХМАТ. Мискин, насыблы эсе да, энди къалды. Тура – турайым. Айтхан болджалыбыз джетсе, кёз къарангы этерме.

ХУСЕЙ. Энди нек джашыраса? Зуриданы тёгерегине урчукъча айланыб тургъанса.

АХМАТ (ёхтем). Атыл тарс деб! Зуридады. Менича джашны кёзю илинирча андан сора ким барды?

АРТУР. Багуш, сора джангылмадыкъ, не?

ХУСЕЙ. Сени билмейме, мен къачан да джангылмайма...

АХМАТ. Сиз анга нек джетдигиз?.. (Артур бла Хусей кюледиле. Фатима бла Аза, джукъ ангыламай, джашлагъа кёзюу къарайдыла.) Неге кюлесиз?.. Тохта... Сизни Аллах уруб... Джашла!

АРТУР. Да энди, аллай бир ууакъ джумушха джарарыкъ тюл эсек, тенглебиз деб нек турабыз? Тенг тенглигин этерге керекди...

ХУСЕЙ. Джанынгы къыйнама, келтиргенбиз аны да.

ФАТИМА (Азагъа). Была не дейдиле? Не сёлешедиле?

АЗА. Мен быладан джукъ ангыламайма.

ФАТИМА. Аны биле тургъанлай, амалсыздан сорама. Мен тели, кесим отха тюшдюм, сени да отха атдым. Быланы адамгъа санаб...

ХУСЕЙ. Бу джашланы узакъдан кёрюрге термилиб турадыла республиканы къызлары. Сиз а, керт да дегеннге, нелени джаншайсыз. Былайда ангыламазча джукъ джокъду, башыгъыгъызны джетгени олду анса. Джакджак да боюнсха киймей болмайды, деб билдирди разведка. Зуриданы тийресинде, ызчы итча, айланнганын кесибиз ачыкъладыкъ. Бу анда, Анзор бла ичгиге сингиб, Аза сен да мени къачырыгъыз деб, тилеб, джолгъа чыгъыб къалдынг...

ФАТИМА. Гырт, дерик эдим...

ХУСЕЙ. Мырды нёгерлери бла сени бери къоратыргъа чабды. Ол кёзюуде мен да кесими шайкам бла Зуридалагъа джетдим...

АРТУР. Багуш, сен бир затны унутуб бараса. Бу зылды да къыз бла тамблагъа келишиб турагъанды. Бизден джашыртын келтирлик болгъанды...

ХУСЕЙ. Тюз айтаса. Джакджак ол календарчыкъгъа къарагъанын кёре туруучан эдик. Эски болгъанын да биле эдик. Бир кюннге джангылгъанын ачыкъладыкъ. Ол джангылычны тюзетирге керек болду. Келинлени бирин Зурайдагъа ийдик. Къыз аны ашыра орамгъа чыкъгъанлай, биз джетдик. Машинагъа атдыкъ да, алайдан думп болдукъ...

АХМАТ. Энди уа?.. (Тиширыула асыры кюлгенден быланы не айтханларын эшитмейдиле.) Не этедиле? Къалайды? Анда, бизде...

АРТУР. Сизде, анда баргъан, келген, ашагъан, ичген...

ХУСЕЙ. Эсиргенле, тепсегенле да ит аягъындан...

АХМАТ. Мен сени аягъынгы сындырыб, къолунга тутдурлукъма. Тюнене юйленсенг а, юйленмей болмай эсенг. Эки джанына бёлюнюб, къаллайла болабыз?

АРТУР. Джашла, къызла! Эки тойну да бирге этебиз!.. (Джырлаб башлайды. Къалгъанла да анга къошуладыла. Тепсейдиле.)

Этейик, этейик биз эки тойну
Насыблы джашайыкъ тауланы къойнунда.
Бизни чамыбыз миллетге джубанчды,
Юйдеги къурагъан бек уллу къууанчды.
Джашланы бары да тириле болсунла,
Суу суратды дерча къызланы алсынла.
Джаз гокга хансладан толгъанча талала,
Алай кёб болсунла юйледе балала.
Таза сюймекликди джашауну тамалы,
Муратла, умутла хаман да толсунла.
Джарсыула, бушуула кенгде къалыб бизден,
Бу шам джуртубузда тойла кёб болсунла!

Бошалды