Ҡартайған ҡояш аҫтында
Хикәйә
Родился ребенок,
окруженный безбрежным пейзажем,
Полвека спустя
он был убит на войне.
Кто помнит теперь
как однажды
поставил он у порога
тяжелый мешок,
из которого выпали яблоки
и по земле покатились,
и шорох катящихся яблок
смешался со звуком мира,
где пели беззаботные птицы.
Жан Фоллен
Йәшәү дәүеремдә беҙҙең ауылда өс хыялый булды. Мин уларҙың берәүһе хаҡында, тормошом китабының ҡайһы бер биттәренә ҡағылып үткән, бәлки шул китапҡа әҙерәк мәғәнә һалырға булышлыҡ та иткән хыялый Әкрәм тураһында һөйләрмен. Һөйләмәйенсә лә булдыра алмайым. Әле бына уны алып ҡайтып барыуым, дөрөҫөрәге, уның мәйетен. Һуңғы ике йылын беҙҙән йөҙҙән ашыу саҡырымда ятҡан бәләкәй ҡалалағы психодиспансерҙа үткәргәйне ул. Ауыр тойғолар, аңлата алмаҫлыҡ күңел болғатҡыс кисерештәр менән бәүелә-бәүелә колхоздың иҫке автобусында китеп барыуым. Бәлки, барыуыбыҙҙыр. Янда танау аҫты саҡ ҡарая башлаған шофер Мөхтәр нимәлер һөйләй, нимәгәлер ҡысҡырып көлөп ебәрә. Минең уны ишетмәгәнде, тыңларға теләмәгәнде әҙерәк аңлаһа икән. «Һин нимә, Зәйни ағай, бер хыялый үлгән тип һары һағышҡа батып киләһең. Күҙеңде ас, ул үлгән тип, ана, донъя берәй үҙгәреш кисергәнме? Юҡ, шишәмбе көн ҡалҡҡан йөн дә һелкенмәгән. Ҡояш та һүнергә уйламай,»– тип теңкәгә тейә тағы. Әрменән саҡ ҡайтҡан малайға, бер ни белмәйенсә, шундай аяуһыҙ һығымтаға килергә кем хоҡуҡ бирҙе икән, тип уйлайым эстән генә.
Аҡылға зәғиферәктәрҙе, һинеңсә, минеңсә ҡыландыра, уйлай, һөйләшә белмәгәндәрҙе беҙҙә шулай, хыялый, тип йөрөтәләр. Башҡа яҡтарҙа тиле, һәтәү, ауһар, иҫәр, урыҫсаны башҡортлаштырып дүрәк, иван тип тә атайҙар ундайҙарҙы. Беҙҙең яҡтағыһы барыбер ҙә ҡолаҡҡа ятышлы, аңлар күңелгә һыйышлы, нисектер әҙәмде, беҙҙеңсә әйткәнсә, бөтөнләй кешелектән сығарып ташламай. Хыялый... тимәк, хыялға бай кеше. Хыялый... шул хыялына артыҡ ышаныусан, шул хыялына ныҡ әүрәүсән бәндә лә ул. Ә хыялдың төрлөһө була, татлыһы ла, ҡатлыһы ла, кеше ышанмаҫлыҡ ҡатыһы ла...
Әкрәм хыялый менән бер мәл бергә көтөү көтәбеҙ. Малдарҙы һыулауға төшөрәбеҙ ҙә, уларҙы Ҡабаҡтауы башынан өҫтән генә күҙәтәбеҙ. Ҡояш ҡыҙҙыра, мин күлдәгемде сисәм дә, арҡамды күктәге ҡыҙыу тәрилкәнең нурҙарына «терәйем». Ҡояш ул ваҡытта бигерәк йәш ине, торғаны ялҡын тубы, ут шары бына! Ә Әкрәм эҫелә лә, ямғырҙа ла септәгә әйләнеп барған киндер күлдәген һалмай. Кешенән ояламы инде. Һыу төшкәндә лә сисмәй ул, һыуланһа септәһе өҫтөндә йөрөп кибә. Ҡояш йылыһында ирәйеп китеп ятабыҙ. Иҫәр дуҫым күҙҙәрен янып барған күккә төбәй ҙә оҙа-аҡ шулай шым ғына ята. Нисек күҙе ауыртмайҙыр. Мин әҙ генә ҡояшҡа ҡараһам да, күҙем үҙемдеке түгел кеүек, башым әйләнеп, күҙ алдым ҡараңғылана.
Шулай ята торғас аптыратҡыс хәбәр һалды Әкрәм:
– Әгәр ҙә донъяны, ана күрәһеңме йондоҙҙарҙы, Зәйнулла, шунда менеп ҡараһаң өс ҡатламда күреп була.
Миңә донъяның өс ҡатламда күренеүе нимәгә кәрәк ул, әлеге донъям шағараҡ ҡорорлоҡ, шуға уны тиҙерәк бүлдерәм, уның һүҙҙәренән тиҙерәк көлкө яһағым килә:
– Ә һин ҡайҙа күрәһең йондоҙҙарҙы, унда ҡояш та, башҡа бер ни ҙә юҡ. Һинең күҙҙәрең әллә үтә күрәме ул? – үҙем эсемде тотоп тәгәрәп ятып көлгән булам. Күктә, ысынлап та, ҡояштан башҡа хатта семтем болот әҫәре лә юҡ. Әкрәм өндәшмәй. Ул, бысраҡҡа батҡан эсен күрһәтеп, күлдәгенең итәген өҫкә күтәрә лә, кер күтәргеһеҙ сепрәкте епшетеп имеүен белә. Үҙенең күҙҙәре күктә. Мин уның тағы ла әҙәм ышанмаҫлыҡ ҡыҙыҡ һүҙ әйтеүен көтәм.
– Шунан, шунан, – тигән булам, ҡыҙыҡһыныуымды белдереп. Ул тағы сабыйҙарса гонаһһыҙ күҙҙәрен күккә төбәй ҙә, бер мөғжизәгә ышанғандай һүҙен дауам итә:
– Ана шул йондоҙҙарға менеп ҡараһаң, донъя, ана һинең кеҫәңдәге ҡара икмәк кеүек өс ҡатламдан тора.
– Нисек инде? – Үҙем дә һиҙмәҫтән кеҫәмдән икмәгемде килтереп сығарам. Ә ул ысынлап та өс ҡатламдан икән шул – нәҙек кенә итеп теленгән һыныҡ икмәк өҫтөнә һары май һыланған һәм уның өҫтөндә тағы ла ҡара икмәк. Өләсәйем майы иреп таралып төшмәһен өсөн өҫтән дә ҡаплап ҡуя. Май күптән ике һыныҡ икмәккә лә һеңгән инде.
– Аҫҡы ҡатламы – ер аҫты, унда ҡурҡыныс, унда ауыр уйҙар урала. Уртала ер үҙе, бына беҙ ултырған ер. Ә өҫтә күк, зәңгәр, матур күк. Бына беҙ, хыялыйҙар, һинең әсәйең әйткәнсә, бер төрлөләр, йә ер аҫтында йәшәйбеҙ, йә күктә-ә йөҙәбе-еҙ, – һуңғы һүҙҙәрен ул рәхәтләнеп, кинәнеп әйтә. – Ә һеҙ ергә ныҡ баҫаһығыҙ, ана шул икмәк өҫтөндәге кеүек майҙа йөҙәһегеҙ, Зәйнулла. Тик донъяны ҡояш янғанда, йондоҙҙарға менеп ҡарарға кәрәк...
– Ә төнөн ярамаймы ни? – Уның һүҙенә ышанмаһам да, үҙем һорауын таба һалам.
– Юҡ, төнөн ярамай, ҡараңғыла кешеләрҙең күңеле ябыҡ була.
Әкрәм шулай «күктә йөҙә», ә мин бер ни аңламайым. Дөрөҫөрәге, мин бында аңламаҫлыҡ бер сер ҙә тапмайым, эйе, ер, уның аҫты була, өҫтә, бында әмрик асаһы түгел, күк инде. Уны шулай ҙа бүлдермәйем, иҫәр менән иҫәр булғансы, әйҙә хыялланһын, әйҙә яҡтыла йондоҙ күрһен – кем уға ҡамасаулай. Мин бит беләм, йондоҙҙар төнөн генә шаярып, көлөп уйнайҙар ҙа, ә көндөҙөн улар айға һыйынып йоҡлайҙар. Әсәйем дә шулай ти...
Йылдар үтер, өлкән синыфтарҙа йондоҙҙарҙың Ҡояш яғында ла булыуын белермен, тик иҫәр, хыялый Әкрәмдең шуны уҡымай-нитмәй, тойомлауын, йондоҙҙарҙы күрә алыуын ғына мәңге аңламам... Керле күлдәген имеп ултырған бысраҡ тәнле Әкрәмдән йондоҙҙар нисек ытырғанманы икән? Үҙҙәре яндарына саҡырғандар бит әле. Аңламаҫһың йондоҙҙарҙы ла. Ә миңә төнөн дә бик иғтибар итмәйҙәр ине. Бында Хоҙайҙың шауҡымы бар икәнен кем аңлаған да, кем белгән. Көпә-көндөҙ йондоҙ күреүселәр, шулай ҙа бик көнләшәм мин һеҙҙән.
Әкрәмдең керһеҙ, серһеҙ килеш кенә, Зәйнулла, тип өндәшкәне бына әле лә ҡолаҡ төбөндә яңғыраған кеүек. Уйлап ҡараһаң, мулла ҡушҡан тулы исемем менән унан башҡа миңә бер кем дә өндәшмәгән. Бөтәһенә лә Зәйни булдым, әсәй-өләсәйҙәремә ғүмер буйы Зәйнүк бит инде. Тулы килеш өндәшеүенә асыуым да килә, Зәйнулла тиһә мине ҡарт бабай тип үсектергән кеүек була ине.
Ә ул:
– Исемде үҙгәртергә ярамай, уны мулла түгел, Алла ҡуша, – тип яуаплай, ҡурҡып ҡына.
Был һүҙҙәренә минең көлкөм генә килә:
– Һәр кемгә исем ҡушып йөрөһә, Алла хәлдән тайып йығылыр ҙаһа. Ул бит берәү генә – мин быны беләм.
– Шул берәү булған өсөн генә, ул ҡуша ла инде, – шулай нөктә ҡуя бәхәскә Әкрәм.
Әкрәмде уйлаған һайын әле уның һәр һүҙенән, ҡыланышынан, сәйерлек менән бергә, аңлата алмаҫлыҡ мәғәнә лә таба башланым ирекһеҙҙән...
Күҙемде йомоп шулай сикһеҙ уйҙарыма бирелеп килә инем, Мөхтәрҙең тауышына һиҫкәнеп киттем.
– Әллә ойоп киләһең инде, Зәйни ағай? – Күҙемде асып, башымды бормай ғына ҡарарға мәжбүр булдым. – Әкрәм хыялыйҙың ата-әсәһе кем һуң ул, әллә һеҙгә туғанмы? Бигерәк өҙгөләнеп йөрөүеңә ҡарап әйтәм.
– Миңә туғанлығы юҡ та юҡлыҡҡа, бына һеҙҙең нәҫелгә ҡағылышы бар, – теләр-теләмәҫ кенә яуаплайым.
– Кит әле, юҡты һөйләмә, беҙҙең нәҫелдә хыялыйҙар юҡ ул.
– Шаярттым.
– Һин кешенән улай мыҫҡыл итмәсе, ағай.
– Кем кемдән бит әле, – тип мығырҙаным.
– Нимә тиң?
Ишетмәгәне хәйерле.
– Әкрәмдең нәҫел-нәсәбе беҙҙең яҡтан түгел ул. Елмерҙәк артынан, ҡатайҙар яғынан килеп сыҡҡандар шикелле. Шуға, Биләрит айыуына оҡшап, бигерәк бәһлеүән кәүҙәле ләһә.
– Ине тиң.
– Нимә ине? – ҡапыл аңламайыраҡ ҡалдым.
– Концы отдал бит инде,– шөкәтһеҙ итеп көлөп ебәргән булды Мөхтәр. Йәнһеҙ әҙәм икән, кеше үлгән, ә ул ат кеүек кешнәп көлә. Эй, уйлаһаң ул ғынамы, хәҙер бөтәбеҙ ҙә шул, донъя көтөр, тамаҡ ҡайғыртыр, байлыҡ туплар өсөн генә бирелгән был йән тип йәшәйбеҙ бит инде. Кешенең йәненә, хәленә инер көйөн дә, көнөн дә тапмайбыҙ. Үҙем һуң? Әле фәрештә кеүек килгән булам, Әкрәм кеше аша хат яҙҙырманы ла, сәләм ебәрмәнеме? Һин ярҙам итеү түгел, яуап та бирмәнең. Бәлки, илле алты йәшлек һин дә мин йөрөгән тиле дуҫыңдың мәйете артынан йөрөмәгән дә булыр инең әле. Иртәрәк ҡуҙғалһаң, ул да, бәлки, иҫән булыр ине. Һин дә, шул бер иҫәрҙе, тип уйламаныңмы икән? Ярай, ваҡытында намыҫың уянды...
Тағы ла Мөхтәрҙең гөрөлдәп сыҡҡан тауышы айнытып ебәрҙе.
– Ата-әсәһен мин белмәйем инде, шулай ҙа кемдәргә туған һуң ул? – ҡалай ныҡ ҡыҙыҡһынып китте был малай.
– Белмәгәнең тәбиғи, етем үҫте Әкрәм. Атаһы үҙе киткәс тыуған улын бөтөнләй күрмәйенсә һуғышта ятып ҡалған. Әсәһе һуғыштан һуң үлде. Яҙғыһын, Төкөндән ашлыҡ алып ҡайтып килгәнендә, аты менән бергә Иҙелгә ишелеп төшөп, мәрхүмә булды. Урамда үҫте Әкрәм, өйҙән-өйгә йөрөп буй еткерҙе. Беҙ бит бер урам балалары. Шулай бик ауы-ыр яҙмышлы булды инде ғүмере-е, – һуңғы һүҙҙәр йәнде йыртып сыҡты.
– Ә-ә... шулай икән, – тигән булды юлдашым. Кеше яҙмышы ауырлығын уртаҡлашыуҙан түгел, Әкрәм хыялыйҙың үҙ нәҫеле булмауын аңлап шундай өн сығарыуы булыр.
Беҙ бит бер урам балалары... Әкрәм, Искәндәр, мин... Әкрәм беҙҙән өс йәшкә өлкән ине. Ул ҡырҡ берҙә, ә беҙ Еңеү йылын алып килер ҡышта, өләсәйем әйтмешләй, һыйыр тиҙәге туңған мәлдә, тыуғанбыҙ. Сабый сағымда беҙгә Әкрәмде бик индерә һалып бармауҙарын, инһә лә, минең тирәлә бик уйнатмауҙарын семтем генә хәтерләп ҡалам. Әсәһе үлгәндә уға ете йәштәр тирәһе булғандыр әле. Өйҙәгеләрҙең эңерҙә (һөйләгән һүҙҙәрҙән бигерәк, ҡыҙарып ҡояш батып барғанын ныҡ хәтерләйем) хәҙер нишләр инде был тилекәй, ней ҡарар туғаны юҡ, тип һөйләгәндәре ҡолағыма ишетелгәндәй. Беҙгә йәшәргә килһен, тип һикереп торғайным, әсәйем арҡамдан һыйпап, был хәбәреңде күрше-фәләнгә әйтеп ҡуйма, Әкрәмде йыраҡҡа, ҡалаға, алып китәләр, тип тынысландырып ятҡырыуын иҫләйем. Шул ваҡыт мин ҡыҙарып байып барған ҡояшҡа оҙаҡ ҡарап ятҡайным. Бөгөндән алып Әкрәмдең дә ҡояшы байыны, тигән уй ул саҡта башыма ла инеп сыҡмағандыр. Әле күҙ алдына килтерәм дә, шул көндәге ҡояш ылыҡтырғыс ҡыҙыл түгел, ә нисектер ҡуйы ҡыҙылғара булып, хәсрәтләнеп, киткеһе, байығыһы килмәй, офоҡта аҫылынып торған төҫлө. Ләкин ҡояш йәш, барыбер ҙә дәртле кеүек ине. Бөгөн дә, ана, алдымда шул ҡояш. Тик ул арыған, ҡартайған, күпте күргән, кисергән.
Әсәйем әйткән хәбәр дөрөҫкә сыҡманы. Әкрәмгә, бәхеткә ҡаршымы, бәхетһеҙлеккәме, ҡалала йәшәү яҙманы, беҙҙән дә бик йыраҡҡа китмәне, бары урам осондағы яңғыҙ йәшәгән Ғәшүрә ҡарсыҡҡа барып һыйынды. Ә уның берҙән-бер ҡыҙы һуғыш башланмаҫ элек Үзбәкстанға сығып киткән дә шунда төпләнгән. Әкрәм уға һыйынмағандыр ҙа бәлки, «үҙемдең гонаһым, үҙем ҡарайым « тип ҡарарға алған уны Ғәшүрә. Быны мин һуңынан ғына беләсәкмен. Гонаһы ла ни саҡлы бит әле – Хоҙай бизмәне ни әйтер? Кендек әбейе булған ул Ғәшүрә әбей. Әкрәм – уның был фани донъяға ҡабул иткән һуңғы изге заты. Беҙҙең яҡҡа хас булмағанса, артыҡ бәһлеүән булып тыуа беҙҙең дуҫыбыҙ. Әсәһе шуға бик ауыр таба уны. Ағзалары иҫән, һау-сәләмәт булып йәшен тултырып килгәндә сабыйҙа сәйер үҙгәрештәр һиҙелә башлай. Күҙ алмалары, кесерәйеп, бер-береһенә яҡыная, хәрәкәттәре быуынһыҙ уйынсыҡтарҙы хәтерләтә...
Ике йәшен тултырғас малайҙың, ысынлап та, аҡылға зәғиферәк икәне ныҡлап асыҡлана. Ана шул саҡта Ғәшүрә ҡарсыҡ телгә килә лә инде: «Ҡабул иткәндә лепкәһенә ныҡ теймәнемме икән тигән быуынға төшөр ауыр тойғо булғайны шул, раҫҡа сыҡҡан, ай, Иблистең дөмөккөрө. Ошо Әкрәмдән һуң, әйтәм бит, башҡаса кендек киҫергә ҡулым барманы. Бигерәк әзмәүерҙәй сабый ине шул, ней Сабира килендең хәле юҡ, артыҡ көслөк күрһәтелде микән ни, ай, Аллам, шәфҡәтеңдән генә ташлама балаңды.» Тәгәрәп ятып илаһаң да кире ҡайтарып та, яңыртып та булмай шул ҡылған-киҫкәнде. Кем белә, бәлки кендек әбейенең бөтөнләй ғәйебе юҡтыр, нәҫел-нәсәптән дә күсеп килә ундай сир. Елмерҙәк аръяғына сығып Әкрәмдең атаһының туғандарын барлап йөрөүсе булмаған даһа...
Мин белгәне һәйбәт әбей булды ул Ғәшүрә ҡарсыҡ. Әкрәмдең тамағын һәр саҡ туйҙыра, өҫтөн ныҡлы бөтәйтә алмаһа ла, сит-яттарҙан ҡурсып торҙо, тиле тип көлөүселәрҙең ауыҙын да яба белде, сараһыҙ саҡта ҡулын да эшкә екте. Тик үҙе бер ҡасан да Әкрәмде ҡыйырһытманы һәм уны ла кешеләргә ҡарата миһырбанлы булырға өйрәтте. Әле янымда килгән Әкрәмгә нәҫел булыуҙан баш тартҡан Мөхтәр – изге Ғәшүрәнең бүләре инде. Тик уға был турала өндәшмәүең хәйерле, буғай. Киләсәктә аҡылы етһә, үҙе һораштырып белер.
Һуғыштан һуң ауыр йылдарҙа үҙеңдең йәнде аҫырауы ҡалай ауыр булһа, һигеҙ-туғыҙ йәшендә үк өрлөк буйы үҫкән малайға ла аҙыҡ табаһы бар. Бер мәл Әкрәм өйҙән-өйгә ашарға һоранып йөрөй башланы. Кешеләр быны ғәйепкә һанаманы ла, ауыҙға ҡапҡаны менән бүлеште, артып ҡалғанын ҡарсыҡҡа ла өлөш итеп бирҙе. Кендек әбейе биргән өлөштө алды, тимәк, улының хәйерселәнеп, теләнселәнеп йөрөүенә ҡаршы булмағандыр ҙа. Был хәл тәүҙә һирәгерәк булһа, Ғәшүрә әбей ауырый башлағас йышыраҡ ҡабатланды. Ун ике йәшендә ҡараусыһыҙ ҙа ҡалғас Әкрәм ҡышҡыһын бөтөнләй өйөнә ҡайтмай ине. Өйҙән-өйгә сиратлап ҡунып сыға. Эй, ул саҡта кешеләрҙең миһырбанлы булыуы! Әкрәмде бер кем ҡыуып сығармай, киреһенсә, ул килһә, Алланың тағы бер ҡолон ашатып, күңелен күреп, күпме сауап алына, тип хужа һөйөнә. Күңел төшөргөс бер яғы ғына бар: Хоҙайҙың кәмһетелгән был затына ниндәй генә хөрмәт күрһәтмә, ләкин уның урыны барыбер тупһа төбөндә. Бетле башлы, бысраҡ хәйерсене берәү ҙә бик түргә үткәрмәҫ ине. Һәм шуныһы һәйбәт: Әкрәм быны үҙе лә бик яҡшы аңлай, булғанына шөкөр итә, көнө буйы бүреләр олоған ашҡаҙанына әҙерәк йылы төйөр төшһә, ике яҫы усы менән битен ҡаплап һыпырып «әппәр» итә лә, өйрәнеш буйынса тупһа төбөнә иҫке бишмәтен йәйеп татлы йоҡоға тала. Иртән, ел алып киткәнме ни, юҡ та була. Кешене артыҡ бимазалаһаң, аҙағы насар бөтә ул – быны һиҙгер күңеле аңлағандыр, күрәһең. Әкрәм, ниндәй генә хәлдә булмаһын, һис кенә лә кеше әйберенә ҡул һуҙманы, әле уйлайым да, шуға ла уны ауыл кешеләре сит-ят күрмәгәндер, шикләнеп ҡарамағандыр.
Әкрәмдең был килер сиратын беҙ көтөп алдыҡ. Үткән аҙнала һин дә мин һөт биргән кәзәбеҙ, өс бәрәсен йәтим итеп, ҡазаланып ҡуйғайны, һуйырға мәжбүр булдыҡ. Өләсәйем был көндө ҡаҙан тултырып ит бешерттерҙе, эҫе итеп мунса яҡтыртты. «Гонаһтарыбыҙ күбәйгәндер, Хоҙай юҡҡа ҡаза ебәрмәҫ. Шау етем изге Әкрәмде булһа ла ризалатайыҡ...» – тип һөйләнде ул. Күңелебеҙгә тыныслыҡ, йәнебеҙгә сауап алыр өсөн шуға түҙемһеҙләнеп көтәбеҙ урам хәйерсеһен.
Искәндәрҙең һуғыштан аяҡһыҙ ҡайтҡан атаһы (минең атайым да һуғыштан бик ҡаты сирле булып ҡайтҡайны, ул бик тороп йөрөй алманы) тәүҙә тиленең оҙонса ҡабаҡҡа оҡшаған башын үткер бәкеһе менән ялтыратып ҡырҙы. Бер аҙҙан беҙ уның менән мунсаға киттек. Бишмәт кейгән өләсәйем үҙе инеп, оялмағыҙ, балалар, тип, йәндәр сыҡҡансы миндек менән сапты. Мин түҙмәй илап ебәрҙем, ә Әкрәм тын ғына тик ята. «Керле тәне иҙрәп рәхәтлек сигә бахырҙың. Рәхәт сикһен, рәхәтләнһен, йәне керһеҙ уның,»– тип өләсәйем тағы ла эҫе һала. Аҙаҡ өләсәйем сыҡҡас эй тырнанырға тотондо был, ҡайһы бер ерҙәре ҡанап сыҡты. Һуңынан тонған көл һыуында рәхәтләнеп йыуындыҡ. Әсәйем, бишмәтенән башҡа, уның бар кейемен йыуып эҫе таш өҫтөнә һалды, шулай бетенән ҡотолоп булалыр. Атайымдың күлдәк-салбарын кейеп алғас үҫкән, күркәм егет булды ла ҡуйҙы. Тик күҙҙәре генә, һарыҡтың йоморо тиҙәген хәтерләтеп, йәнһеҙ, сөм ҡара һәм баҫһаң һытылып китер төҫлө ине. Үҙҙәре ғәйепле төҫ менән бәзерәйеп ҡарай. Ул күҙҙәр эсендә меҫкенлек батша булып алғайны. Атайымдың кейемдәре шул ваҡытта уҡ ун ике-ун өс йәшлек дуҫыма тап-таман ине. Ҡалай һонтор булған ул. Ҡайтҡас кәзә итенән һурпа һемерҙек. Әкрәм, ярты туҫтағын һемергәс, «әппәр» итте лә ишек төбөнә юлланды. Өләсәйем уны һөйрәп тигәндәй килтереп, яңынан һикегә ултыртты:
– Йүнле ризыҡ күрмәй ашҡаҙаның ҡырҡылып бөткәндер, аша, бисараҡайым, аша, – тип ҡыҫтап, тәрилкәләге ашын ашатып бөтөрттө. Әсәйем ятырға урын һала башлағас, дуҫым тағы ишек төбөнә килеп, бишмәтен йәйҙе. Өләсәйем был юлы түҙмәне, битәрләп ташланы:
– Бүрене бүреккә һалһаң да урманға ҡарай ти, ни ғиллә һуң ул, ә? Ана бар һикегә, Зәйнүккә арҡа терәп ят. Мунсанан һуң кеше ишек төбөндә ятамы, үәт йүләр, ә.
– Әкрәм ней, былай ҙа йүләр инде ул, ятһын шунда, – тинем. Шунан, атайымдың ҡырыҫ ҡарашын тойоп, тиҙ генә юрған аҫтына сумдым. Вай, йүнһеҙ булғанмын. Етеш тормошта йәшәгәс ни, майҙа йөҙгән кешенең урамдағы хәйерсенең күңелен аңлар аҡылы буламы ни? Әкрәм тыңланы, бөгәрләнеп кенә һике ситенә килеп ятты. Йоҡо аралаш, Әкрәмдең ҡоҫҡаны, әсәйемдең, эт ҡарынына майлы аш килешәме ни ул, тип һөйләнгәне төш менән бергә буталды. Мунсанан һуң онотолоп йоҡланылған, иртән торғанда «йүләр»ҙән елдәр иҫкәйне.
Аҙаҡ Әкрәм беҙгә оҙаҡ килмәне. Сираты етһә лә, беҙгә теймәй, аша үтер булды. Өләсәйем түҙмәне:
– Бар, Әкрәмде күреп һора әле, нишләп беҙгә килмәй ул, – тип, мине эҙләргә сығарып ебәрҙе. Йүләрҙе тиҙ таптым, нишләп беҙгә килмәйһең тим. Өҫтән миңә оҙаҡ итеп ҡарап торҙо ла:
– Һеҙ мине тупһа төбөнә һалмайһығыҙ, мин һеҙгә бармайым, ишеү... ашығыҙ майлы, – тине. Өләсәйемә ҡайтып әйткәйнем, уныһы илап ебәрҙе.
– Ысынлап та иҫәрҙең дә иҫәре икән, – тип ҡуйҙы әсәйем. Өләсәйем бер аҙ тынысланғас:
– Улай тип әйтмә, килен, иҫәр түгел ул, беҙ аңламаҫлыҡ артыҡ аҡыллы. Хоҙай уны артыҡ иманлы итеп әшкәрткән. Үҙ урынының ҡайҙа икәнен белә. Мин әле, ошо йәшемә етеп, фани донъяла урынымды белмәйем, ишек төбөндәме, мендәр өҫтөндәме. Күптәр, бик күптәр белмәй, – шунан миңә төбәп өндәште. – Әйт Әкрәмгә, килһен, ишек төбөндә урын табырбыҙ...
Булған бит заман. Эй, ул саҡта кешеләрҙең миһырбанлы булыуы! Һуңғы ҡабым ризығын кеше менән бүлешер ине. Ә хәҙер нимә, кеше етеш йәшәй, тамағы туҡ. Донъялары бөтөн, күңеле тишек. Иҫләһәң, һоҡланғыс бит, элек кемдер өй күтәрә икән, бөтә ауыл шунда ағыла. Өмә! Һәр кем килә, ҡулынан килгәнсе ярҙам итә. Мискәләп бал әсетәләр ҙә – өй ҙә ҡалҡа, байрам да. Ә бөгөн... арҡыры ятҡан кәртәне буй һалған өсөн хаҡ һорайҙар. Ярҙам иткән өсөн әсәһенән улы аҡса ала. Туғанлыҡ, ҡунаҡҡа саҡырыу, өмәләр, бер-береңдең хәленә инеү... – юҡҡа сыға бара. Ә өҫтәл тулы ризыҡ, өй тулы – йыһаз. Ишектәр ун ҡатлы йоҙаҡ менән бикле, ә элек? Йыраҡҡа йә оҙаҡҡа китер булһа ғына хужа ишеге күгәненә сыбыҡ, йә ҡаҙ ҡанаты тығып китә ине. Күгебеҙ бейек тә, һурпабыҙ шыйыҡ хәҙер. Шуға ҡояшыбыҙ ҙа ҡартайғандан-ҡартая бара... Кешеләр, үҙ донъяһына сумып, ҡояшҡа бағып алырға ла ваҡыт тапмай. Ә беҙҙең заманда көндөҙ йондоҙ күреүселәр бар ине.
Хәҙерге заманда йәшәһә, үҫмер Әкрәм үлгән булыр ине пажалуй. Бөгөн бер ҡатлы, ярҙамсыл, саф иҫәр-хыялыйҙар, бәлки, күберәк кәрәктер. Ул саҡта күптәр үҙ урынын белер ине.
Аҡылға зәғифтәрҙең дә төрлөһө була, әлбиттә. Ана беҙҙең күрше Ҡушҡайын ауылының хыялыйы – сулаҡ Сибәғәт, иҫәренә етеп, ярты ауылды яндырып, юҡҡа сығарҙы. Көҙгө әсе елдә берәүҙең кәбәне төбөндә ут яғып йылынырға уйлаған. Бына ул иҫәрҙең дә иҫәре. Юҡ, беҙҙең Әкрәм – ул дүрәк эргәһендә бөтөнләй фәрештә. Уның ауылға ла, ауылдаштарға ла һис кенә лә зыяны теймәне, киреһенсә, буй еткергәс, һәр өй уның изгелеген күргәндер әле. Иҫәрҙәр эшкә әрһеҙ була бит ул. Кеше ҡулы етмәгән саҡтарҙа, тамаҡ хаҡына, тип эш эшләтеүсе уны ауыл урамынан үҙе эҙләп таба торғайны. «Әйҙәле, Әкрәм, бесән сабыш әле,» – тип кешесә һораһаң да, йә: «Ҡулың бигерәк оҫта, иртәгә өмәгә кил, йәме,» – тип һалпы яғына һалам ҡыҫтырһаң да, «Һин тыуғанда мин һөйөнгәйнем, утын ярырға бараң, иначе туҡмайым,» – тип ҡурҡытһаң да, ҡайҙан ишеткән дә, кем өйрәткән тиң, бер үк һүҙен ҡабатлай торғайны: «Ишеткәнһеңдер, буштың атаһы үлгән тиҙәр бит, ике баш ҡорот биреп, фатихалап ҡына бисәңдең эргәһенә ятҡырһаң, барырға була-а.» Йомош менән барған әбейҙәргә лә, апай-ҡыҙҙарға ла шул һүҙен нәҙек кенә тауышы менән һуҙыр ине. Кешеләр быға өйрәнеп бөткән инде, көлөмһөрәйҙәр ҙә, риза, риза, тип ҡулын бирәләр, тегеһе шунан, оҙон кәүҙәһен көйәнтәләй бөгөп, хужа артынан эйәрә. Эш тамамланғас, хужаның вәғәҙәһен дә онота, әллә үҙенең ҡалыплашҡан һүҙенең мәғәнәһен бөтөнләй аңламай, өс-дүрт тәрилкә ашты күтәреп эсә лә, балтаһы булһа, уны биленә ҡыҫтырып, һәнәк йә салғы икән, иңенә һалып, баяғыса бөкөрәйеп, әкрен генә ҡайтып китә. (Ошо рәүешле киң аҙымдар менән атлап барыуы һаман да күҙ алдымда). Хәленә инеп кешеләр аҡса һонһа, миңә ҡағыҙ кәрәкмәй, мин бисер түгел, тип ебәрә. Ул ҡағыҙҙың һиммәтен дә, иҫәбен дә белмәне, ахыры. Ике баш ҡорот бирһәләр иһә – алды, салбар кеҫәләренә ике яҡтан тупайтып һалып ҡуйыр ҙа, атлаған ыңғай тегеләрҙе, төшөп ҡалмағандармы, тигәндәй, тотҡолап ҡарар ине. Эш туҡтап ирҙәр тәмәке тарта башлаһа, Әкрәм шул ҡаты ҡоротон балалар һымаҡ имеп ултыра торғайны.
Әлеге һүҙе арҡаһында мәҙәк тә, ҡыҙғаныс та хәлдәр булып алды. Ауылға икенсегә генә ҡайтҡан өр-яңы кейәүенән Әсмәтәй (Әсмә түтәйҙе беҙ шулай йөрөтәбеҙ) һарайынан тиреҫ сығартмаҡсы була. Тегенең бармаҡтай ғына кәүҙәһенә ҡарап тора ла, йәлләпмелер инде: «Үҙеңдең генә ҡулыңдан килмәҫ, Әнүәр кейәү, магазин алдында оҙон буйлы тиле Әкрәм булыр, шуға өндәш, Әсмәтәй тиреҫ сығарышырға үтенде, тип әйтерһең,» – тип ныҡлы ғына аңлатып, тилене саҡырырға ебәрә. Бармаҡтай кейәү яңылышмай ғына таба ярҙамлашасаҡ кешене. Үтенесен дә ҡәйнәһе өйрәткәнсә еткерә. Беҙҙең Әкрәм хәлде аңлай: тимәк, ярҙам кәрәк. Ултырған урынынан яйлап ҡына ҡалҡына ла, ғәҙәттәгесә:
– Ишеткәнһеңдер, буштың атаһы үлгән, тиҙәр бит, ике баш ҡорот биреп, фатихалап ҡына бисәңдең эргәһенә ятҡырһаң, барырға була-а, – тигән һүҙҙәрен ҡабатлай. Кейәү егете, был һүҙҙе ишеткәс, тегенең муйынына йәбешә:
– Бына һиңә тағы, минең кәләште захотел, – тип һөйләнә тей. Бәһлеүән алдында ҡурҡыуын юғалтырлыҡ булғас, көнләшеүе бик көслө булғандыр яңы өйләнгән ирҙең. Ғүмерҙә кешенең үҙенә түгел, әйберенә лә теймәгән Әкрәм иһә ҡурҡып ҡалған. Кейәү егете үҙһүҙләнеп, бараһыңмы, тип тағы ла һорай икән. Теге бахыр бер ни булмағандай, шулай ҙа бер аҙ тотлоға-тотлоға, тағы ла буштың атаһын да, ике ҡорот менән тегенең бисәһен иҫкә төшөрә лә, ризалығын һорап ҡулын һуҙа. Йәтсә кейәүҙең асыуы бөтөнләй ҡабара, бәһлеүәндең ҡаушауын һиҙеп, үрелеп-үрелеп тегенең битенә сәпелдәтә. Шулай ҙа был фани донъяла гонаһһыҙлыҡтың да сиге булалыр инде, Әкрәм, тегене сабый бала кеүек биленән генә күтәреп ала ла, магазин соланының башына сөйә лә ырғыта. Һәм бер ни өндәшмәй киң баҫып, был юлы әҙерәк тиҙлеген арттыра биреп, ҡайта ла китә. Кейәү егет сәғәттән ашыу, төшөрөгөҙ, тип иламһырап солан башында ултырырға мәжбүр була.
Тик ошо көндө генә Әкрәм беренсе һәм һуңғы тапҡыр кеше үтенесен кире ҡаҡты. Был мәл күңелендә ниндәй бурандар, башында ниндәй уйҙар ҡоторғандыр, Хоҙай ғына белә инде. Аҙнанан ашыу өйөнән сыҡманы, хәл белергә ингән кешеләргә, мендәренә ҡапланып, йөҙөн күрһәтергә оялды.
Икенсе хәл ҡыҙғанысыраҡ төҫ алды. Үрге урам клуб мөдире Мөхәррәм быны ла өй күтәрергә өмәгә саҡыра. Ғәҙәттәгесә ике баш ҡорот менән бисә эргәһенә ятҡырыуға ҡул биреп килешелә. Эш тамамланды, өй күтәрелде хәҙер. Ауыл ирҙәре менән кинәнеп ятып урамда бал һемерәбеҙ. Ундай-бындай әсе нәмәне ауыҙына ла алмаған Әкрәм, һәр ваҡыттағыса ныҡлы ғына итеп ашап алғас, ҡайтырға йыйынды. Шул саҡ мәрәкәсел Мөхәррәмдең башына бал шауҡымы менән бергә хәтәр уй ҙа килеп һуғылған бит, әй. «Нишләп ул, ир була тороп, бар ғәм алдында Әкрәмгә биргән вәғәҙәһен үтәмәҫкә тейеш әле». Был, биленән балтаһын һалдырып, көсләп-тартҡылап, Әкрәмде иҫке йортона алып инеп китте. Ҡатыны ла уның йор һүҙле, кем әйтмешләй, йоталмаһаң – һоғондорор, ҡоҫалмаһаң ҡоҫторор боевой бисә ине. Эстә ни һөйләшкәндәрҙер, Мөхәррәм, ишеген тыштан бикләп, эре генә, һыҙғырып килеп сыҡты. Бөтә ауыл ирҙәре тын да алмай ни булырын көтөп ултырабыҙ. Ике минут та үтмәне күгәне-элгесе менән бергә аҡтарып, «сороковка» таҡталарҙан эшләнгән ауыр имән ишекте күтәреп, Әкрәм күренде. Быны күреп ирҙәрҙең күҙҙәре шар булғайны. Күҙҙәре аларған тиле, ишекте баш өҫтөнә күтәргән килеш, Мөхәррәмдең алдына килеп баҫты ла, ярһыуын саҡ тотҡан үгеҙ ише, быш-быш килә башланы. Бөттө баш, Мөхәррәмде үлтерҙе был, тип уйлап та өлгөрмәнек, клуб мөдире тегенең тубығын барып ҡосаҡланы:
– Үлтерә генә күрмә, Әкрәм ағаҡайым, уйламайыраҡ шаярҙыҡ, үлтерә генә күрмә, киләсәктә табаныңды ғына үбеп йәшәрмен...
Иламһырап һөйләнгән хужаның һүҙҙәрен былай ҙа аңламаған бәһлеүән үҙе лә ҡалтырана башланы, ишеге менән бергә артына сайҡалып, ҡолап китте. Барыһы ла «шыр» ебәрҙе, янына барыусы булманы. Ҡапланған килеш бер тына ятты әле Әкрәм. Шунан әкрен генә ҡалҡынды ла, яңы күтәрелгән бураға сабып ҡуйылған балтаһын да алмай, ғәйепле бала кеүек башын аҫҡа эйеп, урам буйлап атлап китте. Ихата эсендә ауыр тынлыҡ урынлашты. Ҡалған ирҙәр ҙә эстәкәнгә һалынған балға үрелмәне, барыһы ла тиерлек ҡайтыу яғына ыңғайланы. Мөхәррәм дә уларҙы ҡыҫтап маташманы, бары, уйындан уймаҡ сығарҙыҡ шикелле, тип ҡуйҙы. Ошо ваҡиғаның шаһиты булған мин, ҡапҡа бауына үрелгәс, дуҫым Искәндәрҙең кире боролоп:
– Ҡарарбыҙ әле, Мөхәррәм тиңдәш, табанын ғына үбеп йәшәрһең микән, – тип өндәшеүен нисектер бер әҙәпһеҙлек, мыҫҡыллау кеүек ҡабул итеп, дуҫыма асыуым ҡабарғайны шул саҡ.
Был хәлдән һуң Әкрәм теге лаҡапҡа әйләнгән һүҙен онотто. Мөхәррәмдең бисәһе генә, үҙен хур ҡыҙындай хис итеп, бер төймәмде ысҡындырыуым була бәрәстәй ирҙәр үгеҙгә әйләнә лә ҡуя, тип маһайып йөрөнө.
Йылдар үтте, заманалар үҙгәрҙе. Әкрәм йәшәгән ыҙбаның күрке китте, тәүҙә ҡыйығы тишелеп бөтөп юҡҡа сыҡты, аҙаҡ өрлөгө лә килеп төшкәс, бөтөнләй йәшәрлек әмәле ҡалманы. Хыялыйыбыҙ яңынан үҫмер саҡтағы ғәҙәтенә күсте, тәүҙә кемдә эш бар, шунда йүнен күрҙе, ҡышҡыһын клубтың котельный саңында буталанды, өс-дүрт ҡыш күрше ауылдағы ғәрип кенә бер ҡатында ла көн күрҙе – шулай Хоҙай биргән ғүмерен үткәрҙе. Шуныһы аяныс, тере йән эйәһенең ошо хәлдә йөрөүен күрә-белә тороп, берәү ҙә уға ныҡлы үҙ мөйөшөн табырға ярҙам да итмәне, итергә уйламаны ла. Урындағы түрәләр ҙә, минең кеүек бергә үҫкән балалыҡ дуҫтары ла, башҡаһы ла... Башҡаһы тигәндәй, Әкрәм магазин соланы башына ултыртып киткән бармаҡтай егет, Әсмәтәйҙең кейәүе Әнүәрҙән, нисек кенә сәйер булмаһын, күп изгелек күрҙе Әкрәм. Кейәү балаҡай институтта уҡыуын бөтөп, ауылыбыҙға, халыҡ теленсә әйткәнсә, уҡыған ҙур бырач булып килгәс тә, үҙ кеше булып китте. Һағыҙаҡ һымаҡ йәбешкәк кенә, үпкәсел генә булһа ла, күңеле изге булып сыҡты. Һөнәрен дә үҙе бик үҙ итте, халыҡҡа ла биргән дарыуҙарының, һалған уколдарының шифаһы килеште, йәһәннәмдә ятҡан район үҙәгенә барып дауаланып яфаланған ауыл халҡы рәхәткә сыҡты. Бер мәл ул ҡан төкөрөп ауырыған Әкрәмде лә аяҡҡа баҫтырҙы, ул ғына етмәгән, яңы ғына төҙөлгән ике ҡатлы дауаханала берәҙәк тилегә айырым бүлмә биреп ҡуйҙы, ашханаға ла иркен инеп ашай алды Әкрәм. Пенсияһы ла үҙендә ҡала ине. Яуапҡа ул балнистың ике бейәһен ҡараны: ашатты, һыу ташып эсерҙе, йәйгеһен бесән әҙерләште. Ул осорҙа был бейәләр, күҙҙәре янып, ялтырап торалар ине. Әкрәм дауахана күтәрмәһенән төшөп, ергә аяҡ баҫыуы була, ярайһы уҡ ситтә ятҡан һарайҙа бейәләр кешнәп тә ебәрә. Аяҡ тауышынан уҡ таныйҙар ине улар ҡараусыларын. Был донъяла Әкрәмде белгән йән эйәләренән иң ныҡ аңлағандары ошо дүрт аяҡлы тоғро дуҫтары булғандыр әле. Шуға үҙ туғандары кеүек күреп ҡарағандыр инде уларҙы меҫкенең. Кем белә, баш врач Әнүәрҙең кешеләрсә мөнәсәбәте, уға ышанып эш тапшырыуҙары уның күңелендә беренсе тапҡыр яуаплылыҡ тойғоһо уятҡандыр, бәлки. Бик шәп нәмә бит ул яуаплылыҡ! Ул мәлдә үҙеңдә ышаныс тояһың, башҡалар яҙмышында ла һинең әһәмиәтең, ҡыҫылышың бар икәнен аңлайһың. Аҡыллылыҡ менән тилелекте айырыусы төп сифат ошо түгел микән?
Тыумыштан бәхетең булмаһа, бәхет менән бәхетһеҙлекте айырмаҫ тилеме һин, алтындай аҡылың бармы, миңә тимәгәй күктә йөҙөп йөрөмәйһеңме, бәхеткә йәлсемәһәң йәлсемәйһең дә ҡуяһың инде. Әкрәм дә шулай, дауаханала ике йыл кешесә генә йәшәгәйне, яҙмышы бөтөнләй икенсе тарафтарға бороп алды ла китте.
Йылдар үтеп, заманалар үҙгәргәйне шул. Гармунынан башҡа артыҡ йөк күтәрмәгән «завклуб» Мөхәррәмде ауыл хакимиәте башлығы итеп тәғәйенләнеләр. «Үҙ кеше үҙ булыр әле» тип һөйөнһәк тә, ситтән килеп эшләгәндәр барыбер арыу булған икән, тип уфтаныштыҡ аҙаҡ. Бесәнлектәрҙе тарайтты, көтөүлектәрҙе ҡыҫҡартты. Хатта бер мәл, дәүләткә артыҡ һөт һалып бармағас, ауыл уртаһынан ағып ятҡан йылғаға, ҡоротаһығыҙ тип, ҡош-ҡорт, быҙауҙарҙы төшөрмәй бер булды. Уның урынына һин-мин эшләгән колонкалар боҙолоп, яңы «шишмәләр» хасил булып бөттө. Сабатаһын түргә элгән тиңдәшебеҙ халыҡ һүҙенә онотҡанда бер генә ҡолаҡ һала башланы. Өҫтәге түрәләргә ошаҡ ташыуҙа би-ик алдынғы булды, уныһын әйтәһе түгел. Шул бит инде Әкрәмде психодиспансерға алып барып тыҡты. Ни ғәйебе булғандыр инде ул хыялыйҙың. Тәүҙә, Әнүәр үҙендә ҡол тота, өйөндәге бар эшен зәғиф кешенән эшләтә, тип баш табибҡа ағыуын сәсте, милицияға ла хәбәр итеп маташты. Кейәүҙең өҫтә үҙенең кешеләре булдымы, был юлы бик ел-буран уйнаманы. Ҡуштандарынан, дауаханала аҡылға зәғиф кеше йәшәүе санитар ҡағиҙәләренә лә, әхлаҡ нормаларына ла тап килмәй, дауаланыусылар Әкрәмдән ныҡ ҡурҡа, тигәнерәк йөкмәткеле хат яҙҙырып, министрлыҡтан тикшереү килтереүгә өлгәште. Һәм маҡсатына иреште. Әкрәмде, изге күңелле ауылдашын, йәшәр урын йүнләр урынға, иҫәрҙәр йортона ебәрҙе. Ебәрҙе тип әйтеүе генә анһат. Йыраҡҡа китерен аңлаған Әкрәм ныҡ итеп ишектәрен бикләп ат һарайына йәшенде. Ишекте ҡайырып астылар асыуын. Шунан өлкән бейә – Бурылдың муйынын урап тотҡан ҡулдарын ысҡындыра алмай бер булдылар. Бер йүнһеҙе шырпы һыҙып бармаҡтарын да бешереп ҡараны. Алдау-юхалауға ла барманы. Күҙе быяла булып ҡатҡайны хыялыйыбыҙҙың. Тартҡылашыуҙа ҡатнашмаһам да, шунда үҙем дә йөрөнөм бит инде, балалыҡ дуҫымды яҡлап бер һүҙ әйтһәмсе. Алдағы яҙмышындағы билдәһеҙлек мине лә өркөткәндер, барыр ерендә уға һәйбәт булыр, тип тә уйлағанмындыр инде. Аптырағас Әнүәрҙе саҡырҙылар. Ул бөтәбеҙҙең дә һарайҙан сығыуҙы һораны. Эстә ни һөйләшкәндәрҙер, бер мәл яңғыҙы ғына килеп сыҡты ла: «Хәҙер сығыр, атҡа бесән һалһын да», – тине лә дауаханаһына инеп китте. Ысынлап та, бесән ҡыштырҙаған, бейәләрҙең еңелсә кешнәгән тауыштары ишетелде. Бер аҙҙан Әкрәм күренде. Йөҙҙәре ағарып, кәүҙәһе бәләкәсәйеп ҡалғандай ине уның. Иламаны, тирә-яҡҡа боролоп хушлашып ҡаранманы ла, ишеге асыҡ машинаға инеп ултырҙы ла яҫы устары менән битен ҡапланы. Яҙмышына күнде булыр. Ошо киткәненән башҡа ҡайтманы Әкрәм.
Әкрәмдең үлеп ҡалыуын бисәм ҡайтып әйтте. Почта тирәһендә уралғанда ишеткән. Үлем хәбәренән бигерәк Мөхәррәмдең диспансерға, үҙегеҙҙә күмегеҙ, ауылда туғандары юҡ, тип яуап биреүе шаңҡытты. Күрәһең, тегеләр әҙәп һаҡлап, тәрбиәләнеүселәре үлгәс, хакимиәткә һорап шылтыратҡандарҙыр. Әлдә хакимиәт эргәһендә һаҡ ҡолаҡтар бар, кемеһелер ишетеп ҡалған, шул килеш шыма ғына үтер ҙә китер ине. Белмәй ҙә ҡалыр инек. Ауылда Әкрәм онотола ла башлағайны инде. Тик миндә түгел. Тимерғәле тигән иптәше быйыл ике тапҡыр миңә төбәп хат яҙғайны. Мине яҡын күргәндер, миңә ышанған булғандыр инде мәрхүмең. Һуңғы хаттың килеүенә күп тә үтмәне, ай самаһылыр, сәсеүгә төшмәгәйнек әле. Баҫыу эшен бөтөргәс барып хәлен белеп килермен тип ниәтләгәйнем дә бит, шайтан алғыры, донъя мәшәҡәте тигән булып... Һуңланылды. Хатта яҙылған хәл кисектергеһеҙ ине бит. «Мөмкинлегегеҙ булһа алып ҡайтығыҙ, туғанығыҙҙы (и-их, туғаным тип әйткәндер инде мине, йөрәкһеҙҙе) туҡмап харап ҡына итәсәктәр,» – тиелгәйне унда. Үлем хәбәрен ишеткәс, кәңәш-төңәш итәйем тип, тәүҙә Өфөлә йәшәүсе Искәндәр дуҫыма шылтыраттым. Ни тиһәң дә, бергә үҫтек бит.
– Һеҙ нимә, мотлаҡ алып ҡайтып ерләргә кәрәк, – тине ул. Шунан өҫтәп ҡуйҙы. – Иҫләйһеңме, өйөн күтәрткәндә Мөхәррәм Әкрәмгә табаныңды үбеп йәшәрмен, тип тубыҡланғайны. Башлығығыҙға шуны иҫенә төшөр, иртәгә мин дә ҡайтып етермен.
Барып инеү менән башлыҡтың яғаһына барып йәбештем. Теге ҡаушап ҡалды.
– Кем һиңә хоҡуҡ бирҙе? Тереләй ҡыуып ебәреүең етмәгән, хәҙер үле килеш ҡайтырға рөхсәт юҡмы,– ярһыуымды тыйып алырлыҡ түгел ине. – Килеп сыҡмаҫ! Давай машина, үҙем барып алам.
Ни тураһында һүҙ барғанын аңламайыраҡ торҙо Мөхәррәм:
– Нимә кәрәк һиңә? Нимә власть кешеһенә йәбешәһең? Төрмәгә ултырғың киләме ни?
– Һине ултыртырға кәрәк бына, Әкрәмдең башын ашағаның өсөн.
– Ә-ә... Хыялый артынан килдеңме ни? – Хәбәрҙең ауылға таралып өлгөргәнен аңлап алды был.
– Эйе, ошо ауылда тыуған ошо ерҙә ерләнергә тейеш, тип килдем. Әсәһе янында уның урыны. Машина бир, барып алам, – тегегә тын алырға ла ирек бирмәйем.
– Бензин юҡ, машина бензинһыҙ йөрөмәй, ә бензинға, – кошелегын килтереп сығарҙы , – мәни-мәни кәрәк.
– Ебәргән саҡта бер ҙә аҡса һанап торманың бит.
Тынлыҡ урынлашты.
– Тәүҙә тынысланып ултырайыҡ әле, Зәйни тиңдәш, уйлашайыҡ.
– Машина бирәһеңме, тәүҙә шуны әйт.
– Ҡалай бер һағыҙаҡ кеүек, уйлашайыҡ тим, – бер сама йомшарҙы был. – Алып ҡайтыр булһаҡ, тәүҙә диспансерға хәбәр итәйек.
– Машина бирәһеңме, тәүҙә шуны әйт, – мин бер үк һүҙемде ҡабатланым.
– Әйттем бит, бензин юҡ тип, ана күрше райондан ауыл көтөүенә племенной үгеҙ алып ҡайтырға кәрәк, шуны барып алырлыҡ та бензин юҡ, – был юҡ-бар мәшәҡәтен таба башланы.
– Причум бында үгеҙ, кәрәк булһа, ҡыуалап ал да ҡайт. Миңә Әкрәмде алып ҡайтырға транспорт кәрәк, аңлайһыңмы, юҡмы, – тағы ла ярһый башланым.
– Ярай, алып ҡайттыҡ та ти Әкрәмде, – йомшаҡ ҡына һөйләп аңлатмаҡсы булды был. – Быға ауыл халҡы нисек ҡарар һуң, район етәкселеге ни әйтер? Бер иҫәрҙе ҡалай ҙурлайҙар тимәҫтәрме? Үлгән-үлгән инде, ҡайҙа ятһа ла барыбер түгелме ни?
Ярһыуымды тыйып тыныс ҡына әйтеп ҡуйҙым:
– Иҫләйһеңме, бер заман, Әкрәмдең тубығын ҡосаҡлап, үлтермә, табаныңды ялап ҡына йәшәрмен, тип үтенгәйнең. Шунда үлтерергә кәрәк булған һине, – был маңҡорттан эш сыҡмаҫ тип ҡуҙғалырға булғайным, Мөхәррәм һикереп торҙо:
– Ҡалай сығынсыҡ ат кеүек тулап алаһың да китәһең, уйлашайыҡ әле, бер әмәле сыҡмаҫ тиңме ни...
– Ауыл бөтмәгән, үҙебеҙ бер әмәлен табырбыҙ әле, – тинем дә сығып киттем.
Ун минуттан иҫке автобусы менән Мөхтәр килеп тә етте. «Һә тигәнсе бензинын да таптылар, срочно эш бармы әллә, Зәйни ағай?» – тип йылмая уныһы, яраға тоҙ һалып.
Диспансерға Мөхәррәм шылтыратҡан. Барыуыбыҙға мәйетте йыуып, кәрәкле ҡағыҙҙарын әҙерләп ҡуйғайнылар. Мәйетте күреп йөрәгем өшөп китте. Кәүҙәһе шул тиклем бәләкәйләнгәйне. Сирыш баҫҡан йөҙө, ап-аҡ сәсе ҡарт бер бабайҙы хәтерләтте. Ике йыл эсендә кеше шул тиклем үҙгәрә икән.
Әкрәмдең нисек үлеүен беләйем, һуңғы үтенес һүҙҙәре булманымы, тип хужаларына индем. Ҙур ҡорһаҡлы әҙәм, мине тыныс ҡына тыңланы ла:
– Үгеҙ һөҙөп үлтерҙе. Бигерәк йыуаш ине бит, – тип битараф ҡына яуап бирҙе. Әйтерһең, тыуғас та маңлайына шулай яҙылған да, ҡәтғи рәүештә ғүмере шулай бөтөргә тейеш булған.
Ауыр тойғолар менән автобус янына килһәм, күҙлекле йолҡош ҡына бер әҙәм көтөп тора. Һөйләшкәндә йырлап һөйләшкән кеүек, шуға көләме ул, илаймы – аңлап булмай. Миңә хат яҙыусы Тимерғәле булып сыҡты. Сәйер кешеләргә хас хәрәкәт менән ышыҡ урынға саҡырҙы. Артынан эйәреп барҙым. Ҡуйынынан был һаҡ ҡына, бөгәрләнеп бөткән ниндәйҙер журнал битен килтереп сығарҙы ла миңә һондо:
– Ошо ҡағыҙ битен бирмәгән өсөн, старший воспит менән ҡылый күҙ Шериф туҡмап үлтерҙе. Ҡуйынына йәшерҙе лә тәки бирмәне. Бирһә лә булыр ине, мужит, үлтермәҫтәр ине...
Тимерғәленең башҡа һүҙҙәрен ишетмәнем. Журнал битенә күҙ һалғас, быуындарым йомшарып, күҙ алдарым ҡараңғыланды. Унда, ғүмер өҙөрлөк ҡағыҙ битендә... бала ҡулы менән эшләнгән ат һүрәте ине...
Уйланып килеп ауылға ҡайтып ингәнде лә һиҙмәгәнмен. Мөхтәрҙең гөрөлдәп сыҡҡан тауышы хәтирәләр, уйҙар солғанышынан тартып алды:
– Ҡайтып еткәнсе йоҡланың да ҡуйҙың, ә, Зәйни ағай. Грузды ҡайҙа, кемгә алып барып бушатайым?– тип йылмая, аңһыҙ.
– Йоҡлағанмын, ғүмерем буйы йоҡлағанмын, – тинем дә, ҡырыҫ ҡына өҫтәп ҡуйҙым. – Беҙгә!
Әкрәмде ҡәҙерләп күмдек. Беҙҙең йортта өсөн дә, етеһен дә бергә уҡыттыҡ. Йыназаға тилекәйҙе белгән ярайһы уҡ ауылдаштар йыйылғайны. Өфөнән Искәндәр ҙә ҡайтып өлгөрҙө.
Зыяраттан ҡайтырға сыҡҡас, артымдан ҡалмай сип-сип килеп осҡан бер сәпсек иғтибарымды үҙенә йәлеп итте. Әкрәмдең йәне шулай осоп һөйөнәлер, тип тегене, күҙ яҙлыҡтырмай ғына ҡарап ҡайттым. Бер мәл был ҡапыл өҫкә – күккә атылды. Быны күҙләп күккә ҡарап баҡтым һәм... үҙемдең күҙемә үҙем ышанмайым: арыған ҡояш янында күпме сатҡылар емелдәшә. Эйе, йондоҙҙар бит былар! Ҡарт ҡояш яҡтылығы йондоҙҙар балҡышын ҡаплай алмайҙыр инде күрәһең. Минең күҙгә лә салынға-а-ас...
Бер аҙнанан һуң зыяратта тағы бер ҡәбер ҡалҡып сыҡты. Башлыҡ Мөхәррәмдеке ине ул. Уны ысынлап та үҙе алып ҡайтҡан нәҫел үгеҙе үҙ һыйыры артынан эйәреп килгәнендә һөҙөп үлтергәйне. Осло мөгөҙ, ташҡа үлсәйем, күҙенән инеп мейегә үткәйне. Йыназала бар ауыл булған, оло-оло түрәләр ҙә килгән. Тик мин барманым, аяғым тартманы.
...Йәшәү дәүеремдә беҙҙең ауылда өс хыялый булды. Шуларҙың береһе Әкрәм ине. Юҡҡа ғына был фани донъяла ул үҙ урынын яҡшы белде шул... Бөтә хыялыйлығы ла шунда ине.
Под устаревшим солнцем
Родился ребенок,
окруженный безбрежным пейзажем,
Полвека спустя
он был убит на войне.
Кто помнит теперь,
как однажды
поставил он у порога
тяжелый мешок,
из которого выпали яблоки
и по земле покатались,
и шорох катящихся яблок
смешался со звуком мира,
где пели беззаботные птицы.
Жан Фоллен
Когда-то в нашей деревне жили трое слабоумных. Я расскажу об одном из них, о дурачке Акраме, который оставил в книге моей судьбы серьезный отпечаток. Я не могу не рассказать о нем.
Последние два года Акрам провел в психдиспансере в маленьком городке за сотню верст от нас. И вот сейчас я везу его, вернее его труп, домой. Понуро покачиваюсь в салоне старенького колхозного автобуса. Рядом о чем-то оживленно тараторит шофер Мухтар, паренек с еле заметным пушком под носом. То и дело прерывает рассказ громким смехом. Ему невдомек, что я не слушаю его, даже слышать не хочу.
— Ты что, Зайни-агай, пригорюнился оттого, что какой-то дурачок Богу душу отдал? Раскрой глаза, погляди — разве мир изменился с его смертью? Нет, даже вчерашний волосок не шелохнулся, и солнце, как обычно, светит, — поучает он меня.
Я лишь отмечаю про себя: паренек только что со службы, зеленый, так кто давал ему право рассуждать о жизни и смерти?
Придурковатых, тех, кто не может думать, размышлять по-твоему и по-моему, у нас называют «хыялый», что означает «мечтатель». В других краях зовут по-другому: то дураком, то психом, то йуляр-аухаром — в общем, кто как. Получается, у нас к ним относятся человечнее. Во всяком случае, прозвище «хыялый» совсем не унижает, даже наоборот, немного возвеличивает. Мечтатель... значит, полон грез. Мечтатель... человек, слишком поверивший в свой собственный мир, ушедший в мечты. А мечты бывают разными — сладкими, сложными, удивительными и непонятными...
Однажды мы с Акрамом-мечтателем пасли скотину. Загнали стадо на водопой и наблюдаем за ним с вершины Кабактау. Солнце вовсю печет, я снимаю рубашку и подставляю спину горячим лучам. В ту пору солнце было таким молодым — настоящий пламенный мячик, резвый огненный шар! А Акрам-хыялый, похоже стесняясь, ни в дождь, ни в зной не снимает холщовой рубахи, загрубевшей как рогожа. Он даже купается в ней, и она потом высыхает прямо на нем.
С наслаждением растягиваемся на солнцепеке. Мой друг-дурачок вглядывается в знойное небо и долго молчит. И как только его глаза терпят! Я даже чуток не могу взглянуть на солнце, сразу голова идет кругом, темнеет в глазах. Полежав немного, Акрам вдруг начинает говорить о каких-то странных вещах:
— Если на этот мир, Зайнулла, посмотреть во-о-он с тех звезд, то можно увидеть три этажа.
Зачем мне видеть мир в три этажа? Мне бы с одним разобраться. Поэтому спешу скорей с усмешкой прервать его:
— Где же ты видишь звезды? Там нет ничего, кроме солнца. Или твои глаза видят насквозь? — посмеиваюсь я.
На небе, действительно, только солнце. Акрам молчит. Он приподнимает полы рубахи, обнажая грязный живот, и начинает задумчиво посасывать засаленную тряпицу. А сам смотрит ввысь. Я жду от него очередной несуразицы.
— Дальше, дальше? — подзадориваю его.
Он вглядывается в небо своим по-детски невинным взором и продолжает:
— Если посмотреть с этих звезд, мир кажется трехслойным, как ржаная краюха в твоем кармане.
— Как это? — я невольно вытаскиваю из кармана кусок хлеба.
Он действительно трехслойный: на тонкий ломоть намазано масло, которое сверху прикрыто таким же хлебом. Бабушка всегда так делает. Масло успело впитаться в оба куска.
— Нижний этаж — это подземелье, там страшно, там бродят темные мысли. Посередине — сама земля, там мы и живем. А наверху — небо, голубое, красивое небо. Мы, мечтатели, или живем под землей, или витаем в облаках. — Последние слова он произносит нараспев, с видимым удовольствием. — А такие как ты, Зайнулла, твердо стоят на земле, катаются в масле, что на том хлебушке. Да только мир, Зайнулла, надо видеть при свете, поднявшись к звездам...
— А ночью нельзя? — нахожу я встречный вопрос.
— Нет, ночью нельзя, в темноте души людские закрыты.
Акрам так и витает в своих облаках, а я ничего не понимаю. Вернее, не нахожу тут ничего неясного и таинственного. Да, есть земля, есть подземный мир, а наверху — небо, что тут Америку открывать. Но я не прерываю его — не уподобляться же дураку. Пусть мечтает, пускай видит звезды средь бела дня — кто ему мешает? Я же знаю, звезды светятся и играют ночью, а днем спят, прижавшись к луне. Так говорит мама... Пройдут годы, и я узнаю, что звезды есть и за Солнцем. Только не пойму, как об этом, не умея даже читать, ведал Акрам? Как он чувствовал их и видел даже при дневном свете... И как у звезд не возникало отвращения при виде неряшливого Акрама, сосущего полы грязной рубахи? Да еще звали его к себе! Не поймешь эти звезды: меня-то они и ночью особо не привечали.
Кто же думал тогда, что в этом деле не обойтись без божественного дара. Как я завидую вам, наблюдающим звезды ясным-преясным днем... Кажется, до сих пор у меня в ушах звучит, как тихо и трогательно он зовет меня: «Зайнулла...» Если подумать, кроме него, никто меня не называл полным, нареченным муллой именем. Для всех я был просто Зайни, а мама с бабушкой всю жизнь звали Зайнук. Полное имя меня даже злило, ведь так зовут только одних стариков. А он твердил робко, даже с испугом:
— Имя нельзя коверкать, его не мулла дает, а Аллах.
— Если каждому в ушко имя кричать, Аллах бы давно из сил выбился! — смеюсь я. — Я же знаю, он один-одинешенек.
— Вот потому только он и дает имена, — обрывает спор Акрам.
Вспоминая теперь моего друга, я невольно нахожу в странных прежде его словах и поступках необъяснимый смысл...
Голос Мухтара заставляет меня вздрогнуть, отвлекает от мыслей:
— Уснул, что ли, Зайни-агай? Слушай, а кем были родители Акрама-дурачка? Он не родственник вам случайно? Уж больно убиваешься...
— Нет, мне он не родственник, а вот к вашему роду-племени касание имеет, — нехотя говорю я.
— Не говори ерунды, у нас в роду таких нет.
— Шучу.
— Ты так над человеком не издевайся, агай!
— Еще неясно, кто над кем издевается, — бормочу я.
— Что-что?
Хорошо, что не расслышал.
— Акрам не из наших краев. Его родители приехали из-за Зильмердака, из катаев они. Потому и здоров телом, как медведь белорецкий.
— Был, скажи.
— Что — был? — не понял я.
— Так концы же отдал! — грубо рассмеялся Мухтар.
Вот бездушный — человек умер, а он ржет как лошадь. Впрочем, только ли он один? Если подумать, чем мы лучше? Думаем только, чем набить желудок и как нажить денег. А прислушаться к ближнему, вникнуть ему в душу? То-то. Сам-то я хорош. Еду сейчас ангелом во плоти, а разве Акрам мне не посылал через людей весточку, не писал мне? А я не только не помог ему, даже не ответил. Может, и не ездил бы сейчас за трупом пятидесятишестилетнего слабоумного друга. Вспомнил бы о нем раньше, и был бы он жив-здоров. Значит, и я махнул на него рукой. Поздно же совесть заговорила...
Бас Мухтара снова возвращает меня к действительности.
— Я, конечно, его родителей не знаю. Но все-таки, кому он приходится родственником? — Парень, видно, всерьез заинтересовался...
— Неудивительно, что не знаешь. Акрам рос сиротой. Отец погиб на войне, даже не увидел сына, родившегося после него. Мать умерла уже после войны. Весной возила семена из Тукуна, провалилась в Белую вместе с лошадью. Акрам рос на улице, перебирался из дома в дом. Мы же с одной улицы. Да, тяжелая была у него судьба, — последние слова будто клоком вырвало из души.
— А-а, вот оно как, — кивает спутник.
Не тяжелой судьбе сочувствует, а испытывает облегчение, что Акрам-дурак оказался не его родственником.
Мы — дети одной улицы... Акрам, Искандар, я... Акрам был на три года старше нас. Он сорок первого года рождения, а мы родились в лютую стужу предпобедной зимы. Помню, в детстве Акрама к нам домой особо не пускали, а если и зайдет, то не позволяли играть со мной. Когда умерла его мать, ему было, наверное, лет около семи. Я до сих пор помню тот разговор взрослых в сумерках (больше запомнился закат солнца, чем их слова), дескать, что же станет с этим дурачком, ведь даже родственников нет. Я вскочил тогда со словами: «Пусть приходит к нам жить!» Мама со вздохом похлопала меня по спине, уложила в постель и сказала, что Акрама скоро увезут далеко-далеко в город.
В тот вечер я долго лежал и смотрел на малиновое солнце за окном. Мне и в голову не взбрело, что с того дня закатилось и солнце Акрама. Вспоминаю сейчас тот вечер, и кажется, что солнце тогда было не нежно-малиновым, а кроваво-багровым, и горестно висело на горизонте, не желая прощаться.
И все-таки оно в ту пору было молодым и веселым. Сегодня то же самое солнце освещает землю. Только теперь оно уставшее, подряхлевшее, слишком многое пережившее.
Мама оказалась не права. К счастью ли или наоборот, Акраму не довелось жить в городе. Он прибился к старушке Гашуре, одиноко жившей в конце улицы. Ее единственная дочь до начала войны уехала в Узбекистан, там и осела. Быть может, не Акрам потянулся к ней, а Гашура сама его приютила, желая искупить свой грех.
А грех был такой, что страшно представить, как его измерит божий безмен... Гашура когда-то была повивальной бабкой. Акрам стал последним ребенком, появившимся на свет с ее помощью. Родился он небывалым в наших краях богатырем, измаяв свою мать при родах. Сперва казалось, что все обошлось, однако к годовалому возрасту в нем появились странные изменения. Глаза уменьшились, сблизились друг с другом, движения малыша стали неуклюжими, как у плюшевой игрушки... К двум годам выяснилось, что мальчик слабоват умом. Вот тогда и призналась старуха Гашура: «Помню, испугалась, что на темя слишком сильно надавила, так оно и вышло. После этого Акрама больше не решилась пуповины резать. Уж слишком большим был мальчик, а Сабира, роженица, слаба. О, Аллах, смилуйся над ребенком...»
Как ни причитай, ничего уже поправить нельзя. Кто знает, может, повитуха и не была виновата: говорят, такая болезнь передается по наследству. Ведь никто не искал, не проверял родственников отца Акрама за Зильмердаком...
Бабка Гашура, сколько знаю, слыла доброй старушкой. Акрама она всегда кормила досыта, одевала, конечно, бедно, как могла, но яростно защищала от обидчиков. Умела приструнить их словом, а если надо, пускала в ход кулаки. Но сама Акрама не обижала, да и его учила только добру. Мухтар, который открещивается сейчас от всякого родства с Акрамом, и есть правнук этой Гашуры, светлая ей память. Только об этом лучше промолчать. Будет нужно, позже сам дознается.
Тяжело было прокормиться в трудные послевоенные годы. А еще надо кормить мальчика, в восемь-девять лет уже вымахавшего под потолок. Однажды Акрам начал ходить по домам в поисках съестного. Люди его не прогоняли, делились чем Бог послал, да и старушке кое-что перепадало. Она принимала эти скромные дары, значит, была не против попрошайничества приемыша. Сначала такое случалось лишь изредка, потом, когда бабка слегла, участилось.
Лет в двенадцать, когда Акрам остался совсем один, он и вовсе перестал возвращаться домой. Ночевал то у одних, то у других, у каждого по очереди. Эх, доброта людская в ту пору! Акрама никто не прогонял, наоборот, каждый хозяин считал своим долгом накормить божьего раба досыта. Было и другое: обделенному человеку место все равно у порога. Вшивого, грязного оборванца никто бы не стал укладывать в горнице. Хорошо, что Акрам и сам это ясно понимал. Привыкший довольствоваться малым, он, немного утолив голод, сразу же укладывался спать у двери на старом бешмете. А утром его словно ветром сдувало. Своей чуткой душой он, наверное, понимал, что не стоит ждать от людей большего. И еще, в каком бы положении он ни был, никогда не притрагивался к чужому. Думаю, именно поэтому односельчане всегда радушно и доверчиво привечали его.
Как-то мы ждали очередного прихода Акрама с особым нетерпением. На прошлой неделе у нас захворала коза, мать троих козлят. Пришлось ее спешно прирезать. Бабушка в тот вечер сварила целый казан мяса, растопила баню. «Грехи, видать, накопились, вот и наслал Бог беду. Хоть через Акрама замолим...» — приговаривала она. Вот потому мы и ждали безгрешного сироту.
Отец Искандара, вернувшись с войны без ноги (мой отец тоже вернулся больным, почти не ходил), первым делом острой бритвой наголо обрил похожую на продолговатую тыкву голову дурачка. Потом мы с ним пошли в баню. Как только растянулись на жаркой лавке, пришла одетая в бешмет бабушка, от души отхлестала нас веником. Я даже захныкал от боли, а Акраму хоть бы что. «Тело разомлело у бедняжки. Размягчим, размягчим твои косточки... Тело грязное, зато душа чистая...» — приговаривала бабушка, поддавая жару. Когда бабушка ушла, друг начал от души чесаться, расчесал себя аж до крови. Потом мы с удовольствием мылись в воде с золой. Всю его одежду мама выстирала и прокалила на каменьях — только так можно избавиться от проклятых вшей. Приодевшись в рубашку и брюки моего отца, он превратился в довольно видного, статного юношу. И только черные глаза, словно овечьи кругляшки, оставались тусклыми и неживыми. Смотрел он исподлобья, виновато — в эти глаза уже навеки вселилась убогость...
Вот диво, одежда отца была впору этому подростку. Каким же он был здоровенным! После бани ели суп из козьего мяса. Акрам наполовину опустошил миску, помолился и отправился к дверям. Но бабушка за руку приволокла его обратно к топчану.
— Небось, желудок вконец испортился от сухомятки. Ешь, бедненький, ешь, — приговаривала она, пока он расправлялся с еще одной тарелкой.
Когда начали укладываться, друг снова схватился за бешмет. На этот раз бабушка всерьез разозлилась:
— Сколько волка ни корми, все в лес смотрит! Иди к топчану, спи с Зайнуком! Кто же после бани у двери спит, вот глупый, а?
— А он и есть глупый, пускай лежит там, — вставил я. И тотчас юркнул под одеяло, заметив строгий взгляд отца. Ну и дурак, ляпнул, не подумав. Да и откуда взяться чуткости, если человек живет в достатке, катаясь как сыр в масле?
Акрам послушался, пристроился на самом краешке широкого топчана. Ночью я сквозь сон слышал, как Акрама рвало, как расстроенная мать бормотала, что, мол, не впрок собачьему желудку хорошая пища. После бани я спал как убитый, а к утру дурачка и след простыл. После этого праздника Акрам долго не приходил к нам. Дойдя по очереди до нас, всегда обходил стороной.
Бабушка не стерпела:
— Поди-ка узнай, почему Акрам не ходит к нам, — велела она мне. Я быстро нашел его, расспросил. Он долго смотрел на меня сверху вниз.
— Вы не даете спать у порога, потому и не пойду. А еще у вас суп слишком жирный, — сказал он.
Услышав это, бабушка залилась слезами.
— И вправду, дурак дураком, — покачала головой мама.
Немного успокоившись, бабушка сказала:
— Не говори так, килен. Не дурак он. Умнее нас с тобой, нам его не понять. Аллах сотворил его слишком чистым, слишком чутким. Он всегда знает свое место. Даже я, дожив до старости, не знаю своего места в этом мире — у порога ли или в подушках. Многие, очень многие не знают. — Она вздохнула и повернулась ко мне: — Зови Акрама, найдется ему место у порога...
Эх, были же времена, какими же милосердными и великодушными были когда-то люди, последним куском хлеба делились. А теперь все вокруг живут в достатке, сыты, одеты-обуты. Жизнь — полная чаша, а души дырявые. Вспомнишь былые времена, диву даешься — если кто-то дом ставит, весь народ стекается туда на подмогу. Каждый приходит, помогает чем может. Медовуху варят бочками — и дом поднимается на глазах, и праздник для всех. А сейчас?.. Понадобится поперек лежащую доску вдоль переложить, и то денег требуют. Сын берет у родной матери денег за подмогу. Родство, искреннее гостеприимство, дружба, сочувствие... все исчезает. А столы ломятся от яств, дома полны всякого добра. Любая дверь закрыта на десять замков. А раньше? Только надолго собираясь куда-то, хозяин совал в щеколду прутик или гусиное перо.
Небо стало выше, но суп на столах — намного жиже. Потому и солнце наше стареет. Все захлебнулись, завязли в своих делах, им некогда взглянуть на солнце. А когда-то были люди, которые видели звезды даже днем. Живи Акрам сейчас, умер бы еще подростком. Кто знает, может быть, сегодня нужно побольше таких, как он, — простодушных, бесхитростных мечтателей. И тогда бы многие знали свое место.
Полоумные бывают разные. В соседнем селе Кушкаин один такой дурачок, однорукий Сибагат, однажды сжег полдеревни. В осеннюю стужу захотел погреться у костра под стогом. Действительно, дурак. Наш Акрам по сравнению с ним — ангел. Он ни разу не причинил вреда ни родной деревне, ни людям. Наоборот, когда повзрослел, каждому двору перепадала от него какая-нибудь польза. Дураки, они охочи до работы. Когда не хватало рабочих рук, в поисках бесплатных помощников его отыскивали на улице.
Бывало, попросишь по-человечески: «Пошли, Акрам, сено покосим», или же похвалишь: «Руки у тебя золотые, приходи-ка завтра на стройку», или же потребуешь, чтобы явился на подмогу, отвечал одно и то же. Непонятно, откуда что взялось, но он всегда говорил писклявым голосом: «Слыхал, наверное, у дармовщинки отец давно умер. Коли дашь две головки курута да жену одолжишь на вечерок, тогда посмотрим...»
Отвечал так и старушкам, и женщинам, и девушкам. Люди уж привыкли к этому, с удовольствием соглашались, били по рукам, после чего он следовал за очередным хозяином. После работы тут же забывал о своем требовании, наедался досыта и уходил, забрав топор, вилы или косу (до сих пор помню его неторопливую походку). Иные люди протягивали ему деньги, он отказывался, говорил, что не писарь, в бумажках не нуждается. Он и в самом деле не знал ни цены, ни счету этим бумажкам. Когда давали две головки курута, обязательно брал. Бывало, идет по улице, а с двух сторон карманы топорщатся.
На перекурах Акрам сидел и сосал эти куруты, как малолетний ребенок. Из-за его смешной поговорки случались иногда и забавные, и обидные вещи. Однажды Асматтай (так мы звали тетю Асму) послала только что приехавшего в деревню зятя чистить навоз. Посмотрев на махонького зятя, с жалостью покачала головой и сказала: «Один не сможешь. Анвар, зятек, возле магазина найдешь долговязого дурачка Акрама, попроси его помочь, скажи, что я просила». Зятек быстро нашел нужного человека и передал просьбу тещи. Акрам понял: человеку нужна помощь. Медленно приподнявшись с места, заявил свое обычное:
— Слыхал, наверное, у дармовщинки отец давно умер. Коли дашь две головки курута да жену одолжишь на вечерок, тогда посмотрим...
Вспыльчивый жених вцепился Акраму в горло:
— Ишь ты, мою невесту захотел!
Видно, ревнив был без меры, раз такого богатыря не убоялся.
Акрам, в жизни и мухи не обидевший, совершенно растерялся. Жених, осмелев, еще раз предложил пойти помочь. Бедняга, заикаясь и запинаясь, повторил те же слова и снова протянул пятерню, чтоб ударить, как обычно, по рукам. Женишок совсем вскипел и несколько раз дал ему по щекам. Но в этом мире, пожалуй, и у самого большого терпения есть свои пределы. Акрам вдруг молча приподнял его, как ребенка, и посадил на крышу чулана магазина. И ушел. А жених целый час просидел на крыше, зовя на помощь.
Так Акрам впервые в жизни отказал человеку. Какие чувства всколыхнулись тогда в его душе, одному Богу известно. Целую неделю он не выходил из дома, ни с кем не заговаривал, отворачивался от прохожих.
Второй случай был не так забавен. Как-то раз завклубом Мухаррам позвал Акрама на стройку дома. Как всегда, ударив по рукам, договорились о двух головках курута и жене на вечерок. Работа закончена, дом поставлен. Мы, мужики, с удовольствием прямо на улице угощаемся медовухой. Акрам, не бравший в рот горячительного, поел и засобирался домой. И тут смешливому Мухарраму в разгоряченную брагой голову пришла шальная мысль: «Как это я, мужик, перед всем миром стану отрекаться от своего обещания?» Отобрав топор у Акрама, он насильно затолкал его в старый домик. Жена его тоже была бойкой, задиристой женщиной. Неизвестно, о чем они говорили, но Мухаррам вышел из дома один и, присвистывая, прикрыл дверь снаружи. Мужики, затаив дыхание, застыли в ожидании.
Не прошло и двух минут, как из дома, разломав на щепки дверь, сколоченную из «сороковки», пулей вылетел Акрам. Глаза мужиков полезли на лоб. Разъяренный, бешено вращая глазами, он с дверью на спине подошел к Мухарраму и начал пыхтеть, как бык.
Все, убьет, подумали мы.
Но завклубом успел пасть к его словам со словами:
— Не убивай, Акрам, братец, неудачно пошутили, век тебе ноги буду целовать...
Богатырь, не понимая его слов, и сам задрожал, потом, неловко повернувшись вместе с дверью, упал навзничь.
Никто не шелохнулся, не подошел к нему. Он тихо полежал немного. Потом медленно поднялся и, даже не забрав свой топор, понуро, словно виноватый ребенок, пошел по улице. Повисла гробовая тишина. Никто не притронулся к наполненным стаканам, все тихо разбрелись по домам. Мухаррам не стал никого удерживать, только бормотал, что перестарался с шуткой.
Я был одним из свидетелей того нелепого случая. Мой друг Искандар, повернувшись от ворот, бросил хозяину на прощание:
— Хорошо, Мухаррам, посмотрим, будешь ли ты целовать ему ноги?
После этого Акрам напрочь забыл свою прибаутку. Только жена Мухаррама хвасталась иногда, что от одного взгляда на нее даже самые смирные мужики звереют.
Прошли годы, времена изменились. Дом Акрама обветшал, потом и вовсе обвалился. Наш хыялый-мечтатель снова вернулся к подростковому образу жизни: подрабатывал у людей, зимами валялся в пыли клубной котельной... Несколько зим обитал в соседней деревне у какой-то больной женщины — так и доживал Богом данную жизнь.
Обидно, что, воочию видя все это, никто не взялся ему помочь найти свое прибежище, никто и пальцем не шевельнул. Ни местное начальство, ни друзья детства наподобие меня, ни другие... Кстати, об остальных. Как ни чудно, Акраму довелось увидеть много хорошего со стороны того самого ревнивого зятя-коротышки, которого он когда-то посадил на крышу магазина. Тот окончил учебу в институте и, вернувшись в деревню врачом, став большим, как говорят в народе, человеком, сразу стал для всех своим. Конечно, был и прилипчив, что твоя оса, и смертельно обидчив, однако душой оказался добрым. Профессию свою любил, лечил от всей души. Народ, измаявшийся лечиться в райцентре на краю света, вздохнул с облегчением. Однажды он махом поставил на ноги захворавшего Акрама, мало того, выделил ему отдельную комнату во вновь отстроенном здании больницы. Даже разрешил ему питаться в тамошней столовой. Пенсия оставалась при Акраме. В благодарность тот присматривал за двумя кобылами больницы: кормил их, поил и холил, готовил сено. В ту пору эти кобылы заблестели, как ухоженные. Стоило Акраму ступить на крыльцо больницы, как они уже подавали голос из конюшни, издалека узнавали конюха по походке.
Пожалуй, в этой жизни из всех живых душ, что знали Акрама, самыми чуткими и понимающими оказались эти кобылы. Потому он и ухаживал за ними, как за родными. Кто знает, может быть, именно человеческое участие главврача Анвара, работа, которую он дал, и возбудили в этом человеке ответственное отношение к делу. Хорошая это штука — ответственность. От нее чувствуешь себя надежнее, понимаешь, что тоже участвуешь в судьбах людей. Быть может, это качество и отделяет умных от дураков?
Однако, если тебе предписано быть несчастливым, умен ли ты, или дурак, не отличающий счастья от несчастья, витаешь ли в небесах — все одно не повезет. Акрам успел прожить по-человечески всего два года, после чего судьба его повернула совсем в другую сторону. Да, времена изменились. Мухаррама, тяжелее гармони ничего в своей жизни не поднимавшего, назначили главой сельской администрации. Сначала все радовались — как-никак, свой парень, а потом с горечью говорили, что приезжие были намного ближе и участливее. Новый глава урезал сенокосы, уменьшил пастбища. Однажды даже запретил водопой из речки посреди деревни, объясняя это тем, что сельчане не сдают молоко государству. Вследствие этого испортились колонки, создавая искусственные ручьи.
Зато новый туря очень умело ладил с начальством, то и дело донося на своих односельчан. Он-то и засунул Акрама в психдиспансер. В чем тот провинился перед ним? Сначала Мухаррам пожаловался на главврача, что тот держит у себя дома работника. Даже сообщил об этом милицию. Но у зятька наверху тоже нашлись свои люди, потому злые ветра его не коснулись.
Потом из министерства приехали с проверкой, дескать, содержание полоумного в больнице не отвечает санитарным нормам, а сам он пугает больных. Вскорости цель была достигнута, и глава отправил беднягу в дом для умалишенных.
Хотя легко сказать — отправил. Акрам, почуяв неладное, заперся в конюшне. Пришлось взломать двери. Долго не могли разнять руки, намертво обнявшие старую кобылу. Какой-то бестолковый даже обжигал ему руки спичками. Ни уговоры, ни увещевания не помогли. Глаза хыялый-мечтателя омертвели, угасли. Я не участвовал в этой переделке, но ведь тоже был там, поблизости.... И ни слова не обронил в защиту друга детства. Может, и вправду думал, что там ему будет легче.
Отчаявшиеся люди позвали Анвара. Он попросил всех выйти из сарая. О чем они говорили, неизвестно, но вскоре он появился со словами: «Сейчас выйдет, вот только коней накормит» — и ушел в больницу.
Действительно, послышалось шуршание сена, ржание лошадей. Вскоре в дверях появился Акрам. Он был бледен и как-то вдруг резко ссутулился. Не плакал, не оглянулся, чтобы попрощаться, сразу же зашел в открытую дверь машины и закрыл лицо руками. Видно, смирился с судьбой.
Больше он сюда не вернулся. О его кончине мне сообщила жена — краем уха услышала у почты. Удивила не сама весть о смерти, а спешное сообщение Мухаррама в диспансер о том, что у покойного нет никого из родных, мол, пусть хоронят там же. Кабы не кое-чьи чуткие уши в администрации, все бы так и прошло незамеченным. В деревне его уже все стали забывать. Но только не я. В этом году его товарищ по больнице Тимергали дважды писал мне от его имени письма. Значит, Акрам считал меня близким, верил. Со дня прихода последнего письма не успело пройти и месяца. Я как раз решил навестить его после посева. Черт бы побрал эти житейские хлопоты! Опоздал. А ведь те письма торопили, теребили меня. «Если есть возможность, скорей увезите своего родственника домой, иначе его забьют до смерти», — писал его знакомый.
И вот — печальное известие. Я позвонил другу Искандеру в Уфу.
— Ты что, какие тут сомнения?! Обязательно нужно привезти, похоронить по-человечески, — сказал он сдержанно.
Потом добавил:
— Помнишь, когда поднимали дом, Мухаррам ему обещал до гроба ноги целовать? Напомни это главе. Завтра и я приеду.
Зайдя в кабинет, я сразу вцепился главе в горло.
Он растерялся.
— Кто дал тебе право? — Меня трясло от гнева. — При жизни прогнал, теперь и мертвому не разрешаешь вернуться? Не выйдет! Давай машину, сам съезжу!
Мухаррам не сразу понял, о чем речь.
— Ты что?! Не видишь, кто перед тобой? В тюрьму захотел?
— Это тебя надо посадить! За Акрама.
— А-а, вон оно что, за дурака хлопочешь? — сообразил он.
— Здесь он родился, здесь и похороним. Давай машину, поеду, — не давал я ему опомниться.
— Бензина нет, машина без бензина никуда, а на бензин — мани-мани нужны. — Он вытащил кошелек.
— Кажись, когда высылал, денег хватило.
Помолчали.
— Давай-ка успокоимся, друг Зайни, подумаем.
— Ты сначала скажи, дашь машину, нет?
— Что ты пристал, как оса, сказал же — подумаем, — смягчился он. — Если так, то надо наперво сообщить в диспансер.
— Дашь машину или нет? — не унимался я.
— Сказал же, бензина нет. Из соседнего района племенного быка нужно привезти, даже на это бензина нет, а еще...
— При чем тут бык, если надо, пригони! Мне нужен транспорт, чтоб привезти Акрама, понимаешь? — снова взбеленился я.
— Ладно, допустим, привезем Акрама, — начал он медленно. — А как посмотрят на это сельчане? Что скажет районное начальство? Не подивятся, что возвеличили какого-то дурака? Ну, умер так умер, какая теперь разница, где ему лежать?
Я еле сдержался и только тихонько сказал:
— Помнишь, как-то ты его колени обнимал и просил: «Не убивай, всю жизнь тебе ноги буду целовать». Тогда и надо было тебя убить.
Махнув рукой, я двинулся к выходу, но тут Мухаррам вскочил с кресла:
— Что ты как бешеный мерин? Подумаем, поищем выход...
— Сами найдем, — буркнул я и вышел.
Через десять минут на стареньком автобусе приехал Мухтар. «Мигом бензин нашелся, что за спешные дела, Зайни-агай?» — ухмыльнулся он, раздирая мне душу. Мухаррам успел позвонить в диспансер. К нашему приезду труп уже подготовили, принесли нужные бумажки.
Увидев его, я похолодел — до того маленьким он стал теперь. Лицо в морщинах, как у старика. Неужели за два года человек мог настолько измениться? Чтобы узнать, как он умер, не было ли последнего слова, желания, я зашел в кабинет главного. Человек с обвислым животом спокойно меня послушал и сказал:
— Бык забодал. Слишком тихим, безобидным был.
Будто так и было предписано, словно именно так и должна была оборваться его жизнь. С тягостным чувством я подошел к автобусу. Там меня поджидал какой-то оборванец в очках. Оказалось, это Тимергали, тот самый, что писал мне письма. Жестом, свойственным странным людям, он позвал меня в укромное место. Достал из-за пазухи потрепанный листок бумаги и протянул мне. Произносил слова нараспев, будто песню пел:
— Его забили до смерти старший воспитатель и Косой... За то, что не отдавал им вот этот листок... Спрятал за пазуху, так и не отдал. Если б отдал, может, и не убили бы...
Я не расслышал остальных слов Тимергали. Тело вдруг обмякло, перед глазами все помутилось, когда я взглянул на листок. Там, на листке, стоившем ему жизни, неуклюжей детской рукой была нарисована лошадь...
Я даже не заметил, как мы доехали до деревни. Размышления и воспоминания вновь прервал голос Мухтара:
— Ты, Зайни-агай, никак до самого дома спал? Куда, к кому выгружать-то? — усмехнулся он.
— Да, спал. Всю жизнь спал, — ответил я и сухо добавил: — К нам вези!
Акрама хоронили всей деревней. Отметили и третий, и седьмой день. На поминки собралось довольно много односельчан, знавших его когда-то. Приехал и Искандар из Уфы. Возвращаясь с кладбища, я обратил внимание на трясогузку, которая, щебеча, летела за мной. Я долго следил за ней взглядом и решил про себя, что это душа Акрама. Внезапно птица резко взметнулась вверх. Я посмотрел ей вслед и глазам своим не поверил — за усталым солнцем мелькали искорки! Да ведь это звезды! Видно, подряхлевшее солнце уже не может заслонить свечения звезд. Если даже я их увидел...
Спустя неделю на кладбище вырос еще один холмик. Это была могила главы Мухаррама. Его забодал племенной бык, привезенный наконец из соседнего района. Острый рог проткнул Мухарраму глаз и впился в мозг. На поминках была вся деревня, приезжало большое начальство. Только я не пошел. Не смог себя заставить...
Когда-то давно жили в нашей деревне три дурачка. Одним из них был Акрам. Хорошо, слишком хорошо знал он свое место в этом бренном мире. Видно, зря...
