Премьера
Уллу ишге узалсанг…
Не сёз, уллу иш къачан да кёп хапар къозгъаучуду. Ол жашауну жоругъуду. Ахшымыды-чюйремиди, аны уа иш тамамланса ангыларгъа болуучуду. Малкъар къырал драма театрны Къулийланы Къайсыннга аталгъан спектаклини тёгерегинде да даулаш-ойлаш да аслам чыкъгъаннга ушайды. Ол болум бери, газетле табасына да, жетгенчады. Жарсырча шартды ол, алай театрыбызда премьераны – «Жашау-ёрлеудю!» деген ат бла сахнада салыннган драманы – юсюнден кесибизни оюмларыбызны айтмай къойсакъ, ол да ыспаслы болмаз.
Оюнну режиссёру республиканы искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Атмыр- заланы Магомет, пьесаны автору уа Къулийланы Элизат бу чыгъарманы сахнагъа жарашдырыргъа къыйын салмагъандыла десек, жарамаз. Кёзбау этмейбиз, уллу къыйын салыннганды. Башында айтылгъанладан тышында уа, сёз ючюн, Э.Бородина – оюнну суратчысы да – фахмусун аяп къоймагъанды. Кертиди, былайда, авансценагъа жууукъ орнатылгъан чоюн бла ожакъ асыры «сыйдам» маталлыдыла, эртте таулу юйню быладан ёзге юй кереги болмагъанча, ол оюмгъа келтиредиле къараучуну.
Башындан башлап, закий поэтибизни битеу жашау жолун кёргюзтюрге боюнларына борч алгъан творчестволу къауум, оюннга къараучуланы кёллерине жеталмай къалгъаны ишни башыды. Кечгинлик тилеп айтайым, оюн, ахшы муратны, ариу ниетни да чегинден атлап, Къайсынны ёмюрюню жашау кертилигин ачалмайды. Хау, кёребиз сахнада поэтни: биз унутмагъан сыфатына тап келишген РФ-ни сыйлы артисти Бапыналаны Зарифге тырман этерча тюйюлбюз – ол борчун толтурады. Драмада назму, назмучулукъну тёгерегинде да хапар асламды, алай оюн акъылманны жашаууну драмасына «ёрлеялмайды».
Къайсын-къагъанакъ, Къайсынариу улан (арт.Тохаланы Зулкъарний), аскерчи, сюргюнню жесири, дуния таныгъан поэт, жашауну да жесири – сюймекликге бериле билген...Къайсынны къадарыны, ёмюрюню – тёртмю, бешми кезиую – ала бир оюннга кёплюк эте болурламы? Оюнну магъанасын а учхараракъ, женгилирек... Асыры къыстау алышынадыла суратла, муштухул ёте къараучуну кёз аллындан.
Пьесаны кесинде окъуна психология теренлик мурдоргъа салынмагъанды. Актёрланы асламысы, жетген гитче рольчукъланы жалчыта, сансыз, не уа массовкагьа жарашхан мискинлеге ушап къаладыла. Магъана ауурлукъну не А.Кешоковда (арт. Бичиланы X.), не военврачда (арт. Будайланы О.), не Фурмановада (арт. Бечелланы Л.) кёралмайбыз.
Бу тизгинни созаргъа боллукъду. Оюн поэтни сахна «жашауунда» аны инсанлыгъын, деменнгилилигин, бийик даражасын ачыкъларгъа борчлу эди. Алай дунияда битеу алыннган борчла, жарсыугъа, толуп бармаучулары – ол да шартды. Кертиди, Элизатда Къайсыннга болмагъанча уллу сюймеклигини хорлагъаны, магъана жанына оюнну бир жанлыракъ этдиргени баямча кёрюнеди.
Былайда Илхам (арт. Таппасханланы Г.) сора Сюймеклик (КъЧР-ни сыйлы артисткасы Жангоразланы Ф.), оюнну Автору (КъМР-ни, КъЧР-ни да сыйлы артисти Жангоразланы М.), Генерал (КъМР-ни сыйлы арт. Жолабланы Т.), Къоншу къатын (КъМР-ни халкъ артисткасы Байзуллаланы Р.), Жаш (Мисирланы Ж.) – была да аламат жалчытадыла рольларын, алай оюннга пьесада болмагъан теренликни хазна къошалсынла. Хал ал къыйынларын билмегенча этип къоймайбыз. Актёрла фахмуларын аямагъандыла.
Да сора не? Оюнда Къайсынны «табабызмы»? Аны дуния таныгъан, анга бийик багъа тежеген дуниясына, сахнагъа, кёз айырмай къарап, зауукъ алалабызмы? Ол соруула ишни башыдыла, оюнну ёзегидиле.
Ким биледи, пьесаны автору анга жангыдан къарап чыкъгъанда (аллай амал бар эсе), иш табыракъ болурму эди? Анга кёре режиссёр да кесини суратлау жаны бла юлюшюн къошаргъа амал табалыргъа да болур эди. Жангыдан оюнну суратлау жанын: къуралыуун, адабият-музыкалы композициягъа ушап къалгъанындан эркин этиуюн мажаралса, тап болурму эди...
Гармонияны жоругъу (закону) – ол мардады. Марданы уа уста художник табалмаса, ол гротескге ушап къалыучуду. Ол да баямды. Бу оюнда назму, музыка да аслам, Къайсынны сыфаты уа бир-жанлыракъды.
Былайда Атмырза улуну излеп тапхан бир суратлау онгун айтмай къоялмайбыз. Эсимден кетгенди, Ленком театрмы хайырланнган эди биринчиден, огьесе башхасымы? Москвада артистле, къараучуланы ичинден оюннга къошулгъан адет да болуучусу. Ол ызны тутады режиссёр, анга дауубуз жокъду – оюнну магъанасына келише эсе. Ол муратын жалчытханла – Биринчи киши (КъЧР-ни сыйлы арт. Мырзаланы С.), Экинчи киши (арт. Шауаланы О.), Биринчи тиширыу (КъЧР-ни сыйлы арт. Текуланы Р.), Экинчи тиширыу (арт. Алтууланы X.) – хайырлы толтурадыла, къараучуланы да кёллерин алады- ла. Ол да аман болмаз.
Къыргъызлы тиширыуну ролюн ойнагъан КъМР-ни сыйлы артисткасы Токумаланы Раисаны энчи хычыуунлугъун айтыргъа сюеме. Сыфаты, кийими, къолунда домбрасы, бетини нюрю, къыргъыз жырны да болмагьанча уста айтханы – ол къысха эпизодчукъну сейир суратлагъанды эгечибиз. Аман иги жараша кёре эдим Рая ролюна.
Уллу ишге узалгъан, аны аллындан окъуна ахыры неге келлигин билмей, оюмламай этерге кюрешсе, ыспаслы болалмаучуду, этерге кюрешген жумушундан да артыкъ къууаналмай. Не этгин, ол адетди. Буруннгула айтыучулай, «таулуну ал акъылындан арт акъылы хорлаучуду» дегенча да болабыз бир-бирде. Ол да шартды. Шарт эсе да, терен, бирде уа ауур сагъышлагъа да элтген шарт. Азыракъ болса эди жашауубузда жангылыу, чогъожлукъгъа къайтыу да...
Оюн Къайсынны дуниядан кетген чагъы бла бушуулу бошалады. Ары дери уа жангы сюймеклик да сынайды аламат поэтибиз. Алай керти кюню жетерге уа кёп къалмагъан эди. Закий инсанланыча, дуниягъа жаратылгъанланы ахырлары нечик бирге ушайды – ёмюрлюкге кетеди жерни башын кёрген. Оюнну ахыр сценасы къараучуланы жюреклерине жетмегенди деп бири да айталмаз. Зал, аягъы юсюне болуп, уллу овация бла артистлеге, оюнну къурагъан режиссёргъа, пьесаны авторуна да ыразылыгъын билдирген эди. Гюл къысымла бла да сыйлагъан эди битеу труппаны. Ахшы адетди ол.
Премьерагъа, не уа башха оюнлагъа къуллукъчу къауум аз жюрюйдюле дегенде да бар эди ойларча затла. Алай «Жашау-ёрлеудю!» деген драмагъа уа Къайсынны 90-жыллыгъына аталгъан мероприятияланы къурау комитетини башчысы, республиканы Парламентини Председатели Бечелланы Илияс, КъМР-ни Профсоюзларыны федерациясыны таматасы Пшикан Таов, культураны эм информация коммуникацияланы министри Заур Тутов, КъМР-ни Президентини кенгешчиси Уяналаны Аминат, дагъыда аслам къырал къуллукъчула, эллиле, жамауатны, жаш тёлюню да келечилери келген эдиле. Ол да кёл этдиреди.
«Заман» газет, 2007 ж.
Патетика вместо реальности
Балкарский государственный театр открыл сезон 2007–2008 годов новой постановкой режиссера Магомеда Атмурзаева, заслуженного деятеля искусств КБР, названной строкой Кайсына Кулиева: «Жизнь — восхожденье!»
Жить — значит бороться, идти по трудным дорогам предназначения, осознанно ставя перед собою цели и вопреки всему достигая их. Таков идейный пафос пьесы, которую предложила национальному театру вдова Кайсына Кулиева Элизат. Судя по ее словам, адаптация сценарного материала далась творческой группе не без сложностей. Было немало споров, в итоге вниманию зрителей представили сценическую картину, явившую в хронологической последовательности этапы жизненного пути великого поэта — от рождения до кончины.
Давно известно, что непросто воплотить на сцене образ современника, о котором у каждого, с кем он был знаком, сложилось свое представление.
Каким же получился на сцене Кайсын Кулиев? Мы увидели поэта, услышали его строки, согласились с удачно подобранным на роль Кайсына актером — заслуженным артистом РФ Зарифом Бапинаевым, приняли и актера З. Тохаева, сыгравшего Кайсына в молодости. Более или менее была обозначена роль матери поэта (артистка Л. Бакуева), ибо именно она являлась для Кайсына солнцем его жизни, и в равной степени был ее солнцем Кайсын. На его письменном столе в кабинете чегемского домика стоит ее фотография, и мы знаем, сколько проникновенных стихотворений посвятил матери сын, пронеся через всю не очень долгую жизнь ее черты и колыбельную песнь, которую она ему пела.
В остальном, на мой взгляд, налицо лишь попытка показать Кайсына в «этапном», временном воплощении — рождение, студенческие годы, война, депортация, жизнь в неволе, возвращение на родину после XX съезда КПСС, период личностного взлета, успехи в поэзии, любовь и смерть. Не слишком ли много для одного спектакля — всю судьбу (Кайсына!) заключить в рамки одной постановки? Конечно же, да. Хотя режиссер и постарался ввести в спектакль массу условностей, потому как сценарий вынуждал его заполнить то и дело возникающий вакуум, что не создавало полноты картины.
Стремление охватить разом всю насыщенную событиями и людьми жизнь Кайсына — конечно же, благое желание, но именно в этом и заключалась сложность воплощения его личности на сцене. И этого, похоже, автору не удалось учесть. Каким же мы увидели Кайсына? Человеком живым, целеустремленным, пассионарным и лиричным одновременно — или ходульным, залитературизованным, изрекающим прописные истины? Режиссер, кажется, делает все, чтобы спасти положение. И где-то он достигает цели...
Автор (заслуженный артист КБР М. Жангуразов), Вдохновение (артистка Г. Тапасханова), Любовь (заслуженная артистка Ф. Жангуразова), Кешоков (артист X. Бичиев), сестры поэта (артистки М. Мисирова, Ф. Доттуева, И. Байсултанова), Фурманов (артистка Л. Бечелова), И. Судаков (артист Т. Мизиев), Военврач (заслуженная артистка КБР О. Будаева), Генерал (заслуженный артист КБР Т. Жулабов), Киргизка (заслуженная артистка КБР Р. Токумаева), Соседка (народная артистка КБР Р. Байзуллаева), и этот список исполнителей можно продолжить, — скорее оказались «вынужденными» персонажами. По-иному и быть не могло — слишком обширным оказался временной «плацдарм» и слишком ограниченным — временное пространство спектакля. Нельзя объять необъятное. И тем не менее праздник открытия сезона состоялся. На премьере присутствовали председатель парламента КБР И. Бечелов, министр культуры и информационных коммуникаций З. Тутов. Под аплодисменты зрителей актерам вручали цветы — все-таки наш зритель весьма доброжелателен.