Кĕмĕл тумлă çар
Трагеди
Сăнарсем:
МĂН АМА, йăх пуçĕ, çĕр çултан тахçанах иртнĕ
ШУРСУХАЛ, Мăн Ама хăтăшĕ
ЭЛПАНУ, Шурсухалăн хĕрĕ, çар пуçĕ
ШЕРПЕНЕС, Элпану çумĕ
ЭЛИМЕ, Элпану çумĕ
ШЕЛЕПИ, паттăр хĕр
ХĔРККЕ, аскăн хĕрарăм
АШАПАТМАН, юмăç
ТАЙМАС, ют йăх арĕ, Элпану ывăлĕ
ТУЙМĂРСА, Мăн Ама мăнукĕ, Элпану упăшки пулнăскер, сутăнчăк
Ама çынсем, ачасем, ют йăх арĕсем.
ПĔРРЕМĔШ ПАЙ
Пĕрремĕш курăну
Йăх вучахĕ çунать. Хĕрарăмсем тĕрленĕ май юрлаççĕ:
Юнпа хутăш пĕвере
Шур акăшсем ишеççĕ,
Чăма-чăма тухаççĕ...
Таса пулăп темеççĕ –
Урăх шывсем çуккăран
Ишме тивет суккăррăн...
Чÿк лаппи. Шурсухал пĕчченех.
ШУРСУХАЛ
Эй, Пÿлĕхçĕ! Кунсем кăра, хура!
Чун - ирĕкшĕн, кĕлеткесем - чура.
Ан мантарсам чăн паттăр çуратма.
Çын мулĕпе пуйма, хурах пек çаратма
Хальччен эп хам та, йăх та тăрăшман –
Тăшман та пултăр юрăхлă тăшман...
Эй Пÿлĕхçĕ! Упра амасене
Ырă мара сисен чун-чĕрене
Кăшт канлĕх пар, хĕрхен пире,
Чĕркуçленсе кĕтсе илер ире, -
Çитет, пуççапнă тăшмана ĕнер -
Хĕвел умне кăна чĕркуçленер.
Шурсухал тавра хĕр упраç пуçтарăнма пуçлать.
Сĕм ĕмĕртен, мĕн авалтан
Янтти пире кирлĕ пулман,
Ик аллăм ĕçĕ - ман хуçа,
Тытса усрать вăл пурнăçа.
Çаратрĕç, ватрĕç, парăнтарчĕç,
Чăваш пулса юлмашкăн чарчĕç.
Эх, ăсăм - хурçă, шухăш - тарçă,
Телейĕм яшлăх евĕр тарчĕ...
Мăшкăлласан - чĕнместпĕр,
Хĕнеççĕ тĕк - йĕместпĕр.
Ыйтаççĕ тĕк - алхапăл
Мĕн ыйтнине паратпăр,
Кулсассăн - харăс унпа тан
Кулатпăр хамăр хамăртан.
Пĕлетпĕр: хирĕç пуплесен
Чĕлхе кастарĕ юнĕçен.
Калаçайми пулсассăн халăх
Тăван чĕлхе мĕскер тумалăх?
Кĕнекене çаплах тĕп турĕç,
Тавах, çырлахрĕ Аслă Турă:
Тумтир çине çырать ама –
Тĕрри куçать ламран лама.
«Мĕнле ăрат ку? Ма йăшман?» -
Аптрать йăх-ях та пур тăшман.
«Çитет тÿссе, тăван, ирĕкелле!» -
Çапла вуларăм эп пĕрре кĕлле.
Сутăнчăксем çĕрле те тĕлĕрмеççĕ –
Кайса каланă ывăç кĕмĕлле.
«Эпир - пĕр йăх, эпир халь хурăнташлă,
Ик аллăра - пĕр ĕç: тăрмашăр, юрлăр, ташлăр...
Усламĕ - пирĕншĕн, ĕç вĕренни - сире:
Пĕлÿ халь шутсăр хаклă тĕнчере!» -
Тÿре çапла шутарчĕ çуллă сăмахне.
Ăнлантăмăр, кун-çулăн йывăр тумхахне
Çĕнсен çĕнейĕпĕр ăша хыпсан кăвар.
Чăн çул-йĕре тупар, Турра тупа тăвар!..
Майне-шывне тупайрĕç пур пĕрех:
Нумай-им кирлĕччĕ ун чух пире?
Сĕт тăррине пухса илсе
Йăха хăварчĕç шĕветсе.
Чи ăслă, харсăр паттăра
Чее тăшман тытрех тара.
Çулпуç ăçта - ун йышĕ те унтах,
Сутăнчăка тинех палларăм! А-а-ах!..
Суя сас çукчĕ кĕвĕре –
Ĕнентĕм хам та кĕрĕве!
Ылхан мана, ватта! Ылхан!..
Куçа чавса кăлар, çăхан!..
Шурсухал аллисемпе тÿпенелле ăнтăлса çĕре тĕшĕрĕлсе анать. Сывлăш çавăрса малалла калаçать.
Йăх пуçĕн амăшĕ, тăхлачă, Вут Ама,
Пултараймарĕ тек чăтса тăма.
Те амара тĕнче хăвачĕ ытларах –
Пуласлăхшăн çĕнет вăл пусмăра.
Йăха пуçтарчĕ те каларĕ ман тăхлачă –
Кашни сăмахĕ хĕçчĕ, сăнă, хачă:
«Тĕнчемĕр - ирĕк, ирĕклĕх - пирте,
Апла мĕн-ма тÿсес ку хĕн-терте?
Хăй мулĕпе хăй чыхăнтăр ман ывăл!
Сăваплă вут! Ырришĕн эсĕ ырă,
Ман чĕрене кĕрсе хăватлантар.
Суя арсен мĕскĕнлĕхне мантар!»
Аçа та çиçĕм, çумăр, çилччĕ...
Ун кинĕ, хĕрĕм, йывăр çынччĕ.
Утланчĕ ут куççулĕ витĕр.
«Тăхта, упран! - хистерĕм питĕ. -
ксен лаша айне ан ÿк!..»
Çук, итлемерĕ Элпану.
Тăхлачă ман, Таса анне,
Сÿсе ÿкерчĕ сурпанне,
Ăна шар-р! çурчĕ çурмалла,
Элем çĕклерĕ: «Малалла!»
Юлан утçа ют йăхăн арĕ
Умрах хĕçпе касса вакларĕ...
Сурпан çурри юнпа исленчĕ...
Ăрат малашĕ те вĕçленчĕ...
Хытса хуралчĕ ман ĕрчес тымар:
Мăнукăм - вилĕ, хĕрĕм...
Ырра мар!..
Çак ăрăва упраймасан,
Чĕрем, эс ма ахаль касан?
ХĔР УРПАÇ (пăшăлтатса)
Юмах калать пуль Шурсухал.
Халапсенче чăнни сахал.
Кашни халап чăн пулнă тет анне,
Пĕлесчĕ ку юмахăн тăсăмне!
ШУРСУХАЛ
Текех качча каяс темерĕ хĕрĕм,
Ар ăратне каçараймарĕ терĕм:
Çут тĕнчене килен ывăлсенне
Ашапатман татать-мĕн ĕмĕрне...
Епле чăтас ку йĕксĕк мăшкăлне?
Епле çăтас мăнаçлăхăм кĕлне?
Пур чысăм-чапăм пухăнать чышка,
Ырă мара сиссе чĕрем йăшкать.
Хĕрсем юнашар пырса лараççĕ.
ШЕЛЕПИ
Мучи, чĕрен ун ĕçĕ çаплалла:
Мĕн виличчен пĕрмай йăшкамалла!
ШУРСУХАЛ
Тем, аллăр ĕç тĕлне пĕлмест,
Тумтир хăйне хăй çĕленмест.
Утпа чупаççĕ çĕрĕн-кунĕн,
Упа тытса вăр-вар тир сÿнĕ...
Сире пулах, анра-сухра…
ШЕЛЕПИ
Мĕн япăххи хĕр вăйлă пулнинче?
Йăха тек пусмăрлаймĕ çак тĕнче!
ШУРСУХАЛ
Ăçта пăхать-ши Мăн Ама?
Йăха, тен, ар та кирлĕ мар?
Эп курнă хура-шур –
Кун пеккинех курманччĕ,
Эх, иртрĕ ĕмĕрĕм, хĕвелĕм анчĕ, анчĕ...
ШЕЛЕПИ
Çич ют хаяртарах пулсан
Хĕрхенĕ-и пире тăшман?
ШУРСУХАЛ
Шăплан! Арсемĕр вăйлă та вĕри,
Пин çар пуçне тăрать пĕри-пĕри!
Чи вăйлисем... сутса пĕтерчĕç...
Хăйсен пуçне хăйсем çитерчĕç...
ШЕЛЕПИ (аллисене çÿлелле йăтса)
Ак сар хĕвел, ак сарă уйăх:
Суя арсем çуратмĕ ку йăх!
Тупа тăватăп, Пÿлĕх, умăнта.
Эп çĕр çыртса калатăп çак анта.
Çĕр çыртать.
ШУРСУХАЛ
Ачаш ача, халь ешĕл-ха туну,
Пиçсе те çитеймен айван тăну.
(Айккинелле)
Чăхсем автан пек авăтаççĕ!
Саманине кура - ăрачĕ...
Çук, ырра мар, эх, ырра мар...
Упра пире, ыр Пихампар!
Иккĕмĕш курăну
Мăн Ама чаплă пукан çинче пĕве кĕрсе пыракан хĕрсем кĕрешнине пăхса ларать. Шурсухал кĕрет. Мăн Ама умĕнче калпакне хывса пуç таять.
ШУРСУХАЛ
Калас сăмахăм та нумай юлман-ха та,
«Хăта» тесе чĕнекене курас-ха терĕм,
«Кукаç» тесе чĕнекене илтесчĕ терĕм –
Пĕтерчĕç мăнука çĕр çăтмансем...
Тăхлач теме хăю çитернĕшĕн каçар,
Хăта теми те пултăн тем кăçал...
МĂН АМА
Ынатланса аса илмелĕх
Ыр кунсемех пулмарĕç çав...
Вун мăнука ÿсме пур меллĕх
Пурччĕ - кăларчĕçĕ тарçа...
Ылхан çав çын çиен вăрçа!
Вĕсем халь маншăн çук...
Пур вунпĕрмĕш - йăпатмăш,
Хĕр мар та - кин. Пуçватмăш...
Пулмарĕ çичĕ ют чури –
Ман утăмпах утать ури.
Мухтав ăна, Элпанăва!
Кирлех тĕк, йăтĕ вăл тăва!
ШУРСУХАЛ
Эп тиркеме хăяймăп хам хĕре.
Хăй арĕнчен иртекенни пĕрре
Пулин: ыр-хаярсем каçарччăр,
Унашкалли пире татаччĕ.
(Кĕрешекен хĕрупраç еннелле кăмăлсăррăн пăхкалать.)
Тиха тенин çăварлăх тутине
Вăхăтĕнче пĕлесчĕ те... Тинех!
(Инçетре тем илтсе сисчĕвленет.)
Тинех килеççĕ ку сунарçăсем,
Тем кăшкăрать пĕри çывхарнăçем.
(Выртать те çĕр çумне сылтăм хăлхине хурса итлет.)
Юлан утсем ăçтан çывхарнине
Çапла пĕлме хушатчĕ асанне.
Хĕрсем кĕрешме пăрахса йывăç тăррине хăпарса лараççĕ.
ПĔРИ
Хĕрарăм вăл! Утпа та мар, çуран!
ТЕПРИ
Çĕмрен пек ыткăнатчĕ, халь мăран.
ТЕПРИ
Утсем анаççĕ ав çÿлтен!
ШУРСУХАЛ
Ют тапăр тĕпĕртетĕвĕ илтеп!
Хĕрарăм темĕн кăшкăрать,
Калап тем хĕсрĕ кăкăра...
МĂН АМА. Хĕрсем! Утсем çине!
Элпану чупса тухать.
ЭЛПАНУ
Утсем сунартине пĕлетĕн, асанне!
Халь утсăрах эпир - уртарнă вăкăр!
МĂН АМА
Тихасене кÿлмешкĕн вăхăт!
Тĕпĕртетÿ, шав, лаша кĕçенни.
Виççĕмĕш курăну
Ют йăх эшкерĕ учĕсене килсе чарать. Аллисене çыхнă Шелепие илсе кĕреççĕ.
ПĔРРЕМĔШ АР
Йăви кунтах вĕсен, пĕлетĕп.
Кунтах тупра, тыр-пул кĕлечĕ.
Хĕр амисем килтех-тĕр-ха,
Пикисемпе киленĕп хам.
Ха-ха-ха...
ТЕПРИ
Ан ман,
Чи шеппине юратĕ хан!
ВИÇÇĔМĔШĔ (Шелепи пирки)
Ку шерпете... эп хам та хирĕç мар,
Пÿ-сийĕ чăмăр, куçĕ - шĕл-кăвар.
ТЕПРИ
Хан кăмăлне вăл тĕппипе тултарĕ.
Епле пăхать!
ПĔРРЕМĔШ АР
Эс лайăх çых-ха, тарĕ!
Вут кайăк ку: тытан - кĕмест алла,
Халь-халь куçран çĕтес хĕм çăлтăрла.
Ахăрса кулаççĕ. Аллисене çыхнă Шелепи тарăхупа тулса пуçне мăнаçлăн çÿлелле йăтса тăрать. Хăй нумай чупнипе чăм шыва ÿкнĕ.
ВИÇÇĔМĔШĔ (кĕлтуса ларакан Шур сухала)
Эс мĕн çăвар карса ларан?
Турру та сан аран-аран:
Ăна пыршу тухас пек йыхăр –
Хальччен арканнă пĕтĕм йăхăр.
Хуралăрта, тем, йыш сахал,
Ăçта хĕрсем, кала, Сухал!
Чĕнекен çук.
ПĔРРЕМĔШ АР
Каяр, çитет сăмах тÿсе.
Ку юлашки-тĕрешкисем –
Элчел кĕтсе ларса юласшăн.
(Шурсухала)
Е хирĕç эсĕ, çĕр çăтасшĕ?!
ШУРСУХАЛ
Курмаллине эп куртăм çĕр çинче,
Мĕскер калам тăшманăн куçĕнчен?
«Çын юнĕпе тăранакан этем
Çын юнĕпе кÿпĕнекенччĕ», - тем...
ТЕПРИ
Хуп шăршлă çăварна! Шăплан!
Ху сехетне кĕтмерĕн-ха апла?
Чыспа кайни пулать-и çакă –
Чĕлхесĕр вилтĕр! Касăр! Çакăр!
Темиçе ют йăх арĕ Шурсухала ярса илет. Шелепи, вăй илсе ĕлкĕрнĕскер, урса кайнипе сасартăк сикет те тискеррĕн кăшкăрса, икĕ урипе икĕ еннелле харăс тапса икĕ ара ывтăнтарса ярать, тытма пынă тепĕр арĕн тумтирне шăлĕпе çыртса çурса антарать, кăвапи айĕнчен тапса ÿкерет.
ШЕЛЕПИ (çыхнă аллисене салттарма Мăн Ама патне чупса пырса)
Эй, Мăн Ама! Хăтар мана!
Ик аллăмпа пăвам мур тăшмана!
Мăн Ама ун аллисене салтма пикенет - пушатса ĕлкĕреймест: арсем хĕре =улса иле==ĕ.
ПĔРРЕМĔШ АР
Çапла-и эс, вут кайăк?! Вут çĕлен!
(Шелепи алли-урине малтанхинчен те хытă çыхса лартаççĕ.)
Текех вĕçертмĕп, çиçĕм, ан çиллен!
ТЕПРИ (Мăн Амана)
Чĕлхе касмасăрах чĕлхесĕр.
Тен, суккăр та - ларать чĕнмесĕр.
Хăй элчелне хăй тупĕ ку хăрпан!
Алла варламăп лăпăр-лапăрпа.
Инçете кайса çухалаççĕ. Тепĕр енчен Элпанупа Ама çынсем ут тĕпĕртеттерсе килеççĕ.
ЭЛПАНУ
Ĕлкĕреймерĕмĕр, хĕрсем...
Ыр асанне, тăна кĕрсем...
Хытса кайнă Мăн Ама чул кÿлепе пек ларать. Элпану йывăç çинче çакăнса тăракан ашшĕн ÿтне курах каять. Чупса пырса антарать, чĕре таппине итлесе пăхать - вилнĕ. Элпану татăлса йĕрет.
ЭЛПАНУ
Атте! Аттеçĕм!..
Ирсĕрсем!..
(Курăнман тăшмана юнаса)
Нумай çÿреймĕр иртĕнсе!
(Аташнă пек калаçма пуçласа)
Ку - Элпану... Каçар ăнман хĕрне,
Эх, пулаймарăм-çке килте эрне...
Эп упраймарăм канлĕ ватлăхна,
Вĕренеймерĕм куçунтан пăхма...
Сар хĕр тесе сар кайăк пек юратрăн,
Сар ылтăнран сар капăрлăх шăратрăн...
Ĕмпÿ ачи пек çитĕнчĕ пике,
Мăнаç пике! Нихçан пĕлмен шике!
Арсем пуçларĕç вăрттăн сăнама...
Хĕртен мĕн турĕ ахăр самана?..
(Сасартăк çирĕпленсе Ашапатман енне пуçне пăрса)
Ашапатман, ыр йăлапа юмла,
Ват аттене ваттисем пек сумла.
Ашапатман апăс ĕçне пуçлать.
ЭЛПАНУ
Атте! Ăсантăн таврăнми инçе...
Сĕрет кĕперĕн çулĕ çип-çинçе –
Пĕлетĕп, ÿкмĕн тĕпсĕр ханкăра.
Кунти хĕрÿшĕн пĕртте ан хăра.
Тек йĕмĕ вăл нихçан та куççульпе.
Сăмах парам, Хĕвел, таса Тÿпе!
Атте, чуну сĕт кÿллинче килентĕр...
Пирĕштисен юрри чунна илентĕр...
Виле çинчи йăла-йĕрке. Шурсухала пытараççĕ.
Тăваттăмĕш курăну
МĂН АМА
Ан ÿпкеле хăвна, мăнукăм...
Парнем пур саншăн ак - мăн ухă.
(Кинне ухă тыттарать.)
Пехил сана. Пехил йăха.
Пехил çунатлă халăха.
АМА ÇЫНСЕМ
Тайма пуçах, Хисеплĕ Ватă.
Ама çынсем хĕççи вĕçне тирнĕ çăкăра çыртса тупа тăваççĕ.
ЭЛПАНУ
Чăваш пулма тупа тăватăп.
АМА ÇЫНСЕМ
Чăваш пулма тупа тăватăп!
ЭЛПАНУ
Тупа тăвап хаяр пулма,
Тупа тăвап хĕрÿ пулма.
АМА ÇЫНСЕМ
Тупа тăвап хаяр пулма,
Тупа тăвап хĕрÿ пулма.
ЭЛПАНУ
Тăван çĕре чапа хума,
Чĕлхем чысне çÿле хума.
АМА ÇЫНСЕМ
Çĕре-шыва чапа хума,
Чĕлхемĕре чыса хума.
Ама çынсем йăх вучахĕ урлă сикеççĕ. Кăвар çинче çарран ташлаççĕ.
Пиллĕкмĕш курăну
ЭЛПАНУ
Аркатрăмăр çич ют çарне,
Хĕр лекрĕ çăткăн çăварне.
Эх, Шелепи, чи паттăр хĕр,
Чĕрем варнех хăвартăн йĕр.
Мĕн пĕчĕкрен пăхса, вăл тăлăхне
Кура, ÿстертĕм ун хастарлăхне.
Ут утлансан - вĕçсе çÿретрĕм,
кмессерен - тăма вĕрентрĕм.
Хам хĕр пек, пĕртте хĕрхенмерĕм:
Выççа юлсан çитертĕм эрĕм,
Патак çитертĕм кутăн хăтлансан.
Çÿлти тĕнче! Ытла та хăтлă сан
Ытарайми çăтмах уçланкисем!
Эппин ăна ху хутлăхна илсем!
Таса чунне сăвап кăна кăтарт,
Каçар! Çырлах! Хĕрхен! Хăтар!..
АМА ÇЫНСЕМ (ахрăм пек хыççăн каласа)
Каçар! Çырлах! Хĕрхен! Хăтар!
Элпану. Ашапатман!
Хĕр таврăнмĕ халь тин...
Ун ячĕпе çиер-ха чÿк пăтти.
Ашапатман чÿк пуçлать. Чÿк йăли-йĕрки.
Улттăмĕш курăну
ЭЛПАНУ
Çĕнетпĕр вăхăт тутăхне!
Выç кашкăрла урас чухне
Арсемĕр пулчĕç мĕскĕн анчăк.
Амасенче ман ÿлĕм шанчăк!
Ама пĕтерчĕ тĕк - йăх-кăкăмăр пĕтет,
Чĕрем «ама кăна юна упрайĕ» тет.
ХĔРККЕ
Мĕскер сĕнен хĕрарăм пуçупа?
Ама тенин кăшт урăхла шăпа.
ЭЛПАНУ
Е меллĕхшĕн ют йăх йышне хушар-и?
Çул вĕçĕ ку. Ку - хăямат пушарĕ.
Пÿлмешкĕн сутăнчăк ĕçне
Çĕклетĕп тĕрĕслĕх хĕçне!
ХĔРККЕ
Ик ĕмĕр килмĕ, çавăнпа та
Каяр ыр пурнăç шырама çăтмах иленнĕ çырана.
Куçа туртать-ха сăн-сăпатăр.
Çийĕмĕрте те кĕмĕл - чухăн мар,
Пÿ-сийĕр çук-и çын çине тухмашкăн?
Пуçра чĕм пур чухне выля та ашкăн –
Çуралнă ар киленĕçĕ пулма!
ЭЛПАНУ
Чухахчĕ ирттерме хам ĕмĕре
Ар парнеленĕ капăр тĕрмере.
Саманисем-çке пулчĕç хирĕç.
Мĕн тейĕ çĕн пинçуллăх ирĕ?
Арсемсĕр юлтăмăр пулсан
Арсемшĕн те тытар ăса.
Ачасене усрасчĕ тĕрĕс,
Çырулăх пек упрантăр тĕрĕ.
Йăх юлтăр хамăр ăсансан,
Йăх-ях çÿретĕр ăмсанса.
ХĔРККЕ
Эс «йăх» та «йăх» тесе тăратăн.
Вилсен хампа пĕрле тура та
Илсе каяймăп... Юлĕ хуйăх,
Юлсан юлать пĕртен-пĕр уйăх,
Хĕвел юлать пĕртен-пĕрре.
Мĕн уссăрах кĕрес чĕрре?
Ман халь пурнасчĕ савăнса,
Ар аллинче авкаланса.
ЭЛПАНУ
Вилтăприсем те çуннă чух
Ман савăшмашкăн кăмăл çук!
Пуласлăх чанĕ - хамăр алăра,
Ун чĕлхине тататпăр хамăрах.
Çĕр кăкăрне вараласа
Утса çÿрен тăшманăм пур.
Пуçне пырса кăшламĕ мур
Ман вырăна - хамах касам!
Тăшман лăпланмĕ: килĕ, ишĕ...-
Çаплах сайралĕ йăх кил-йышĕ –
Çаратĕ, мăшкăлĕ, вĕлерĕ,
Чура тума хупса пĕтерĕ.
Çул юппинче тăрсан мĕн пулĕ?
Е - кĕрешÿ, е - аскăн çулĕ.
Чару-мĕн çук амашкасемшĕн,
Сăмахăм ман - хамашкалсемшĕн.
Утпа чупма пĕлетпĕр пурте,
Пĕр кăмăл пур, пур вăйлă туртăм,
Çĕмрен пек куçăр - тĕл пеме:
Хăятăп çар пухар теме!
Шелепи пек хĕрсемччĕ! Хурлăх...
Çуран чупса улт-çич уй урлă
Тăшман çинчен хыпарлама
Пултарчĕ парăнман ама.
Элпану сĕрме купăспа хурлăхлă кĕвĕ калать.
ЭЛПАНУ
Çулсемĕр иртĕç, иртĕç ĕмĕрсем,
Эп ант паратăп купăс ĕнĕрсе:
Ун пек хĕрсем çуратĕ-ха ман халăх!
Юнра - хĕвел, чунра - хавал, вăй-халлăх!
Пиртен çуралнă паттăр амасем –
Пиртен çуралнă хатĕр амасем
(Чупуçă, сăвăç, юрăç, ухăç...) –
Тĕнче умне мăнаçлăн тухĕç!
Аслă çар кар тăрса тупа ташши ташлать. Хĕркке пĕчченех йĕлпĕрсе алă çупать.
ХĔРККЕ
Маттур! Маттур! Тĕлĕнмелле маттур!
Тăхта-ха, Элпану, сăмахăм пур.
Хăварăр-ха пире иксĕмĕре –
Калаçмалли çитет ик ĕмĕре.
Элпанупа Хĕркке куçа-куçăн юлаççĕ.
Çиччĕмĕш курăну
Шелепипе Таймас тăшмансем пек те мар. Шелепи сăнран кайнă, ĕшеннĕ.
ШЕЛЕПИ (питĕ хурлăхлăн юрлать).
Çеçен хирте - чечен хĕр,
Чечен пулни мĕн усси?
Хĕвел пăхать, çил вĕрет –
Çавă пултăр чун уççи...
(Тепĕр юрă пуçлать.)
Шерте тăрăх хăмла çаврăнать,
Пĕвĕм тăрăх çĕлен явăнать.
Мăйăм патне çитсессĕн
Пăяв пулса чарăнать...
ТАЙМАС
Чуна пăлхатрăн хурлă юррупа!
Эп - сĕм вăрман ачи, мăнттай упа,
Анчах вĕри чĕрем - этемĕн.
Ăна хура кĕлпе витеймĕн.
Çунать чĕрем. Чечекĕм, эсĕ
Кĕтрет пулса çумма килсессĕн...
ШЕЛЕПИ (ăна пÿлсе)
Чĕрÿ хĕрÿ, вĕри пуçу!
Хам йăхсăр эп юлассăм çук.
Ăратшăн çитĕннĕ çĕртен
Ир лекрĕм мăшкăллă терте.
Пĕр чĕптĕм усă тăваймарăм...
Вĕлер - çич ютшăн пулмăп арăм!
Вилем чăн-чăн чăваш пулсах!
Сана çывхартмăп эп, хусах.
ТАЙМАС
Ахаль вилни - йăхна хисеп-и?
Чысна нихçан хур тумăп эпĕ.
Сана хĕн-тертшĕн хăтармарăм.
Асап - хыçра, пул сарă арăм!
Йăтса çитерĕп ăрăс çĕршывне,
Кăкру çумне ачашшăн тĕршĕнме.
ШЕЛЕПИ
Ман пĕр çĕршыв - йăх-кăкăм çĕрĕ.
Унта вилсессĕн те эп - чĕрĕ.
Нимле телей çĕршывĕ те
Рехет кÿреймĕ чул ÿте...
Ăрат ăçта - эп çавăнта,
Арсем халь сумсăр çав унта…
Таймас. Пĕрле шырар сан телейне!
Чухлатăп эпĕ ун тĕлне.
Пĕччен, çуран çÿре-çÿре,
Пĕр йĕрсĕр çĕтĕн тĕнчере.
Эс... уйрăм хĕр, утту та уйрăм...
Сан илемне эп витĕр туйрăм,
Палларăм виçĕ çухрăмран,
Ăнлантăм: Тур çырни умра...
ШЕЛЕПИ (татăклăн)
Çапла вĕçлер калаçăва:
Е йăхăм маншăн, е - çăва.
Ик енлĕ шелсĕр тараса.
Ик ен те тĕрĕс. Чăн. Таса.
Эс пысăк чунлă. Тав сана.
Чупту çак тĕрĕллĕ çанна.
Таймас унăн сылтăм çанни çинчи тĕрре чуп тăвать.
Ман несĕлсен сÿнми хăвачĕ
тне те вилĕмсĕрлĕх ячĕ!
Эс ху тирÿшĕн чĕтремерĕн –
«Кайран мĕн курăп-ха» темерĕн...
Сыв пул, мана хăтарнă ар!
Пĕрне-пĕри манар! Манар...
Алă тытса уйрăлаççĕ.
Таймас йывăррăн тăрса юлать.
Саккăрмĕш курăну
Элпанупа Хĕркке иккĕшех.
ХĔРККЕ
Ман сан валли кĕтмен хыпар та пур...
Ăмсанчăк пулчĕ маншăн сан шăпу.
Пĕр арçынна юратрăмăр санпа,
Эс хÿхĕмрех пулайрăн-тăр сăнпа -
Сана суйларĕ Улăп -Туймăрса,
Çÿрерĕм тăвăл евĕр тулхăрса.
Çĕн тинĕс уçрĕ-тĕр куççулĕ,
Яка пулмарĕ пурнăç çулĕ.
Упăшкапа пĕр çутă кун курмарăм...
Туймăрсана самант асран ямарăм:
Куçа хупсан пылаккăн киленсе
Ăнах саватчĕç мамăк аллăмсем...
Лÿппер чăваш, лăп-лап, пуклак чĕлхе...
Çук, вăранмарĕ пĕр ачаш хĕлхем.
Артак пулма пĕлмерĕ ар,
Хĕнерĕ, кăшкăрчĕ хăр-хар...
(Пушшех хĕрÿленсе)
Çум курăк хушшине çилпе вĕçсе килсе
Шăтса ÿссе хуралнă евĕр роза –
Сая кайса пĕтес пек шухă ăсăм!
Йĕри-тавра - пĕр сăсăл, сăсăл, сăсăл...
Ман пеккисем сахалăн халь, сахалăн –
Тĕнче çăкне йăтма та пур вăй-халăм,
Анчах санпа ухмахланмашкăн мар,
Артак арпа ачашшăн ашкăнма.
Пурăнăçу, тен, пулчĕ читлĕх
Сан хăвăн та, мăнаçлă Элпану,
Чылай пулмарăн йăпану
Эс Туймăрсашăн: султăм - çитрĕ!
Ашапатман вĕрентрĕ тавăрма:
Патвар ара хир йыттилле урма.
ЭЛПАНУ
Ашапатман? Вăл - ырă юмăç!
ХĔРККЕ (тискеррĕн)
Йĕрĕнмесессĕн - чĕрĕ юн ĕç.
(Ахăлтатса кулать.)
Кала вара мĕн кирлине,
Кала варли мĕн ятлине...
Аптракан марччĕ Туймăрса –
Ун юнĕ пăсăлчĕ урса.
Эс, пысăк хырăмлă ама,
Телей кÿресшĕнччĕ ăна...
Ачу та кун курмасăр вилчĕ –
Чунне тÿрех Эсрелĕ илчĕ.
ЭЛПАНУ
Ывăлăм!..
ХĔРККЕ (ухмаха ернĕ пек кулса)
Эп пĕлнĕ-им - ылхан ик пуçлă!
Вĕçне тытса тăрать-мĕн уçлăх:
Пĕрне сулни енне пăрать,
Тепри... кăшларĕ хам пыра...
Ман шутăмпа Ашапатман
Хăй тунине хăй ăнланман...
Мĕн пуласси пулатчĕ - пултăр,
Хăвачĕ саншăн та кăшт пур-тăр.
Ман хамăн чăнлăх халь - чараймăн,
Шуйттан та, Турă та чараймĕ.
(Йĕкĕлтешсе)
Эп тупăп та Туймăрсана
Чăваш парнелĕпĕр сана!
Ытах та кăмăлу юлсан...
Ютран та йĕрĕнмĕ ман çан!
Эс пурăн пÿсĕр-хĕсĕр арăмла,
Сăмаххупа пуласлăх ăрăмла!
ЭЛПАНУ
Ывăлăм!.. Ывăлăм!..
Хĕркке тухса кайма тăрать, анчах Элпану тем аса илсе ăна çирĕп аллипе ярса тытать.
ЭЛПАНУ
Хĕркке! Кала-ха, çĕр çăтасшĕ,
Сан ачусем халь мĕн чăтаççĕ?
Ăçта вĕсем? Кампа вĕсем?
Мĕскер тăран ĕсĕклесе?
ХĔРККЕ (макăрса)
Е хам, е ачасемччĕ...
Тăпра юнпа исленчĕ...
Тĕнче пĕтес пекех хăрарăм...
Тем мар! Эп - сĕткенри хĕрарăм!
Çуратăп тепĕр çиччĕ, саккăр:
Тăватă хĕр, тăватă паттăр.
ЭЛПАНУ
Эс... намăссăр! Эс... пÿтсĕр!
Кĕççе пит! Ята ярса асаймăн пит!
Икĕ ама кĕрешме пуçлаççĕ. Пĕрре пĕри, тепре тепри çиеле тухать. Юлашкинчен Элпану çĕнтерет?
ЭЛПАНУ
Кĕрт амине мĕскершĕн хĕрхенес?
Эй, Элиме! Эй, Шерпенес!
Элимепе Шерпенес чупса кĕреççĕ.
Хĕркке пеккишĕн вырăн çук çарта!
Çак пилсĕр пÿ кĕллентĕр пушарта.
Вута пăрахăр! Вут амăш, ахăр!
Элимепе Шерпенес Хĕрккене ярса тытса йăх вучахĕ патне сĕтĕреççĕ. Хĕркке май килтерсе вĕçерĕнет те Элпану умне чупса пырса чĕркуçленет.
ХĔРККЕ
Хăвар мана, хĕрхен айван пуçа!
Эп ăнланасшăнччĕ çак ăссăр пурнăçа...
Сана итлем! Пĕртен-пĕр шанăç пар!
Суйсан... манпа калаçтăр Пихампар...
Асаплă шăплăх. Элпану вăрах тертленсе шухăшлать. Никам кĕтмен çĕртен Шелепи килсе тухать.
ШЕЛЕПИ
Тăванăмсем! Эп таврăнтăм!..
Чĕрех!..
«Виле» курнипе пурте чĕлхесĕр пулса лараççĕ.
ХĔРККЕ
Киле яраççĕ-им... леш тĕнчерен?..
ШЕЛЕПИ (çиçсе)
Чуну таса пулсан - яраççĕ,
Тата çĕр çул хушса параççĕ!
Анраса кайнă Хĕркке хăй мĕншĕн чĕркуçленнине манса ура çине çĕкленет.
ХĔРККЕ
Мерчен чиксе памарĕç-и?
Телей парса ямарĕç-и?..
ШЕЛЕПИ
Тем пек парасшăнччĕ - илмерĕм,
Хам телее хам туптăп терĕм.
ХĔРККЕ
Айван!.. Тăн-тан!..
Мĕнле ăспа илмерĕн?..
Унта çынсем... пĕччен-и... е икшерĕн?..
ЭЛПАНУ
Кайса курсан пĕлен!
Хĕркке тăна кĕрсе мĕн пулса иртнине аса илех каять, Элпану умнелле упаленет.
ХĔРККЕ
Хĕрхен!..
Кайсан килеймĕ тек Хĕркке...
ЭЛПАНУ
Юрать... Яратăп ирĕке.
Тÿпен кăшт çирĕпрех йĕрке!
Хĕркке ланчăрах çĕре ÿкет. Элпанупа унăн çумĕсем Шелепие вĕрин ыталаççĕ.
ЭЛПАНУ
Шывра та путмĕ Шелепи,
Вутра та çунмĕ Шелепи!
ЭЛИМЕ
Телей тени - кĕтсе илнин саманчĕ!
Сана курас пĕр шанчăк та юлманччĕ...
ШЕРПЕНЕС
Чунна çăлма ыйтсаттăмăр тивлет...
ШЕЛЕПИ
Апла çăтмах кунтах тума тивет!
Тăххăрмĕш курăну
Ют йăх арĕсем каварлашаççĕ.
ПĔРРЕМĔШ АР
Кун пек ултав нихçан курман:
Вĕлертĕм - чĕрĕлнĕ тăшман!
Ама çарне епле çĕнер?
Мĕнле чеелĕхпе илер?
ИККĔМĔШАР
Те куç пăвса суйма ăста?
Тухатакан пĕлÿ - ăçтан?
ВИÇÇĔМĔШАР
Ама çынсем çĕлен пек пиçĕ пÿллĕ,
Çÿлевĕç пек! Вăр-вар та йăрăс, çÿллĕ!
ИККĔМĔШАР
Те çын вĕсем, те вупăр, аçтаха...
Кăралĕсем, пуç хÿтлĕхĕ паха!
ПĔРРЕМĔШ АР
Сĕнсе пăхар, тен, ылтăн енчĕк?
ВИÇÇĔМĔШАР
Ама тенин чĕри хĕрхенчĕк...
ИККĔМĔШАР
Тен, пулăшу ыйтса пăхар?
Сиплер «хавшанă» сывлăха...
ПĔРРЕМĔШ
Аманнă пек пулар та «сусăр»,
Ама-сиплевçĕ кÿтĕр усă!
ВИÇÇĔМĔШĔ
Вăрттăнлăхне пĕлсе килер.
Çар пуç Амин чунне илер!
Вуннăмĕш курăну
«Аманнă» ют йăх арĕсем Элпану умне килсе чĕркуçленнĕ. Кăраллă Ама çынсем халь-халь сиксе ÿкме хатĕр сыхă тăраççĕ.
«СУККĂР» АР
Эй, ыр Ама, мăнаç çар пуçĕ!
Чапу ту витĕр те çул уçĕ!
«ЧĂЛАХ» АР
Яту тавралăха саланнă.
Çăлакана епле-ха манăн?
ЭЛПАНУ
Камшăн - кам: пĕриншĕн - çăлакан,
Теприншĕн - хĕрхенÿсĕр шăлакан!
«УКСАХ» АР
Епле тупар-ши кăмăлна?
(Кĕлтуса)
Тур сывлăх патăр ывăлна...
ЭЛПАНУ (хăвăрттăн)
Мĕн кирлĕ сусăр арсене?
Мĕн туртрĕ ку тăрăхсене?
«СУККĂР» АР
Парне хуратпăр çĕр çине –
Ĕрчевлĕ пул, ĕçме-çиме!
(«Суккăр» ар парнине çĕре лартать.)
Çак арчара - çĕр çуллăх мул.
Эй, ыр Ама, усал ан пул!
Ар Элпану умне çиçсе-йăлкăшса тăракан арча кăларса лартать. Хĕркке тÿсеймесĕр чупса пырса арчана уçать, ылтăн-кĕмĕле ывăçла-ывăçла сапать.
ХĔРККЕ
Куç алчăрать! Мĕнле пуянлăх!
Ил, Элпану, ар чунĕ анлă...
ЭЛПАНУ
Ăçтан пĕлес ют çын чунне?
Ылмаш мĕн илĕ пирĕнне?
«УКСАХ» АР
Пире санран сиплевçĕ кирлĕ.
«ЧĂЛАХ» АР
Пиртен кашни мĕнпе-тĕр чирлĕ...
Сан çарунта пур имĕш юмăç,
Ахаль тумастпăр-çке-ха, пулăш!
ШЕЛЕПИ
Ытла та çуллă сас!
ЭЛПАНУ
Канашлама каяс...
Элпану, Шерпенес, Элиме мăнаçлăн ларакан Мăн Ама патне канашлама пыраççĕ.
ЭЛПАНУ
Эй, Мăн Ама, ыр асанне!
Сиплер-ши тертлĕ арсене?
ЭЛИМЕ
Пылтан пылак пуплевĕ –
Синкер пытарнă евĕр...
ШЕРПЕНЕС
Сĕнÿ пур манăн, Мăн Ама.
Мул кирлĕ хÿтĕ тум тума!
Ăстаçă кĕмĕл тум хайлатăр:
Хушпу, ум-хыç таврашĕ, атă...
Çути таçтан çиçсе хăратĕ –
Сехри хăпать тăшман ăрачĕн!
Çак кĕмĕл çар тытса çурать
Тăшман тирне çапăçура!
ЭЛИМЕ
Эп, Элпану, хирĕçлеместĕп,
Аван сĕнÿ. Шеллен пуль эс те
Аманнă мĕскĕн арсене?
Урса пăхар урни çине.
Суран çине мĕнле суран-ха?
Ашапатман вĕсен шуранкă
Пичĕсене хĕретĕ кĕç –
Тĕменĕн пулĕ кĕмĕл хĕç!
МĂН АМА
Нумай ман кĕмĕл –
Вун миххе кĕреймĕ.
Çук, çитмен мехел.
Янтти астармĕ кăмăла,
Нихçан савман эп çăмăла.
Этем тени çынах пулсассăн
Пĕрмай калать саспа та сассăр:
Нишлисене пулăшмалла!
Тăсса парар эппин алла.
Элпанупа унăн çумĕсем «аманнисем» патне пыраççĕ.
ЭЛПАНУ
Ак мĕн каларĕ Мăн Канаш:
Эпир сире çăлма хавас
Эсрелĕн сивĕ аллинчен.
Ыр курăр... чирĕр иртиччен...
Ашапатман - хăватлă юмăç.
(Ашапатмана)
Ку мĕскĕнсем эрнелĕх юлĕç.
Вĕрсе-сурса эрне сипле,
Кашнин чунне чунпа итле!
Хĕркке. Мăнтарăнсем!
Епле хĕрхенмĕн?..
Шăпа тени çапла хĕрхÿ-мĕн...
Сиплевçĕ тивĕç сиплеме.
Паратăп хамăн ÿплене!
Вунпĕрмĕш курăну
Тĕтĕм-сĕрĕм. Ашапатман патĕнче «аманнисем» выртаççĕ. Юмăç в.сене вĕрсе-сурса сиплес вырăнне вăрçă вутĕнчен сыхланмалли чĕлхе калать.
АШАПАТМАН
Ылтăн вăрман,
Ылтăн вăрманта ылтăн юпа,
Ылтăн юпа çинче ылтăн кайăк.
Кайăк çăмартине хăçан та хăçан
Вут пырса çĕнтерет,
Ăна çĕнтереес те çук,
Пирĕн çĕре те вут ан çĕнейтĕр.
Лăплан, ыр Вут ама,
Лар вырăнна!
Кĕмĕл вăрман,
Кĕмĕл вăрманта кĕмĕл юпа,
Кĕмĕл юпа çинче кĕмĕл кайăк.
Кайăк çăмартине хăçан та хăçан
Вут пырса çĕнтерет,
Ăна çĕнтереес те çук,
Пирĕн çĕре те вут ан çĕнейтĕр.
Лăплан, ыр Вут ама,
Лар вырăнна!
Пăхăр вăрман,
Пăхăр вăрманта пăхăр юпа,
Пăхăр юпа çинче пăхăр кайăк.
Кайăк çăмартине хăçан та хăçан
Вут пырса çĕнтерет,
Ăна çĕнтереес те çук,
Пирĕн çĕре те вут ан çĕнейтĕр.
Лăплан, ыр Вут ама,
Лар вырăнна!..
Хĕркке кĕрет.
ХĔРККЕ
Каçар мана кĕтмен чăрмавшăн,
Ик куçăмри хĕлхем чăр-чаршăн.
Эй, ыр аппа, Ашапатман,
Сан чĕлхÿне чухласчĕ ман.
Вĕрент мана ăсталăхна –
Вилсен те сиплĕн халăхна!
Эп шутсăр шанчăклă ама –
Юму юлать ламран лама.
Ашапатман ăна курмасть те, илтмест те, хăйĕн ĕçне малалла тăвать. Хĕркке арсем патне пырать.
ХĔРККЕ (сассине çепĕçлетсе)
Мĕнле эсир? Суранăр хытă
Чиксе кайсан - систерĕр: тытăп
Чи сиплĕ курăк шывĕпе...
Çамку сан темшĕн йĕп-йĕпе...
Е сар хĕре куçларăн, кăйкăр?
Епле тÿсейтĕр çамрăк кăкăр –
Чипер хĕрарăм юнашар!
(Пăшăлтатса)
Сывал-ха, çывăх туслашар!
Ашапатман наркăмăш шĕвекĕ хатĕрлесе çитерет, ăна ют йăх арĕсене ĕçтериччен хăй тĕллĕн калаçать.
АШАПАТМАН
Шерпетĕм хатĕр астивме,
Систер, шерпетĕм, асилме:
Килнин кайни паха!
Килнин кайни паха!
Сĕткен пĕлет хăй тивĕçне,
Сĕткен пĕлет хаяр ĕçне:
Килнин кайни паха!
Килнин кайни паха!
Аттеçĕм Турă! Мăн тĕмен!
Ултавçăсем ахаль килмен!
Арсен чунне чунпа итлерĕм –
Кашни чунра хуçи икшерĕн.
Турри те пур, шуйттанĕ те!
Кĕçех хĕвел пытанĕ те,
Пĕри çĕнтерĕ теприне:
Шуйттан путарĕ Туррине.
Вăл хăй ĕçне пуçариччен
Виле шывне пайлам çичче...
Ăша илем пур çылăха,
Çăлаймăп унсăр хам йăха!
Усса пымин тăшман каварĕ,
Упра пире, Хĕртсурт кăварĕ!
Ашапатман «аманнă» арсене наркăмăш ĕçтерсе тухать. Лешсем ĕмĕрлĕхе çывăрса каяççĕ. Çакна курса тăнă Хĕркке мĕн пулса иртнине тавçăрса илет те çĕлен пек йăпшăнса тухса тарать.
Вуниккĕмĕш курăну
Ют йăх арĕсем «аманнисене» кĕтеççĕ.
ПĔРИ
Ама çынсем пиртен те чеерех:
Савса астарĕç, сĕнĕç те эрех
Хаяр эмел хушса тĕппи ĕçтерĕç,
Вара каллех çÿлте Ама эшкерĕ.
ТЕПРИ
Çын мар вĕсем, чăнах та - халапран.
Хапха хупсан кĕреççĕ кантăкран!
Ытах çуран тесен, çуран килсе силлеççĕ,
Ик урине татсан - тăват уран килеççĕ!
Юлан ут тĕпĕртетсе килни илтĕнсе каять.
Хĕркке крет. Аллине мул арчи тытнă.
ХĔРККЕ
Салам сире, патвар пăхаттирсем!
Хыпарăм хурлăхлă пулсан та
Малтан çакна калам: паха тирсем
Пĕр-ик çулталăклăх та янтă!
ПĔР АРĔ
Паха тирсем? Аван, аван!
Тата мĕнпе савăнтаран?
ТЕПРИ
Ак ку мĕнле хитре арча?
Эрешĕ ылтăнлă, ача!
ХĔРККЕ
Ку мул арчи, туссем, сиртенччĕ.
Унтах юлсан - мĕскер сипечĕ?
Çĕр варринчи хурах пулса вăрларăм –
Ахаль теветлĕ теветкел хĕрарăм.
Шуйханчăк кăмăл - шухăлăх кĕмелĕх –
Парне кĕтет пĕр кĕмĕл шÿлкемелĕх.
Хĕрккене кĕмĕл ывăçласа параççĕ.
ПĔР АРĔ
Эс шутсăр палкама ăста!
Аманнă арçынсем ăçта?
ТЕПРИ
Мĕскер çиеççĕ мĕскĕнсем?
ВИÇÇĔМĔШĔ
Мĕнле сиплеççĕ вĕсене?
ХĔРККЕ
Эп хам та пулăшрăм пырса...
Вĕлерчĕç... наркăмăш парса...
ПĔРИ
Мĕн-мĕн?! Вĕлерчĕç?! Тамаша!
(Чĕрине ярса тытать. Ăна шыв ĕçтереççĕ.)
Мĕнле тĕплес ку чăваша!
Вунвиççĕмĕш курăну
Мăн Ама пĕчченех. Мăйăр катса ларать.
МĂН АМА
Тискер çилсен касси! Епле кăра ку каç!
Мĕскер илсе килсе аркатĕ-ши ку сас?
Шалти вĕркев – кунсем вĕçленессе-ши?
Суран сисмест - чĕрем теме сисесшĕн.
АЧА -ПĂЧАСАССИ
Мăн асанне! Эпир уя каятпăр!
Аннесемпе хурал вăййи вылятпăр!
МĂН АМА
Ача-пăча аслин йĕрне пусать.
Выляччăрах - вăййи килсен усса.
Ман пĕчĕк чух тетти те урăхлаччĕ –
Эп хам та ĕлĕк урăх хĕрачаччĕ...
(Хĕрхÿ кулăпа кулать.)
Шăпа хăех вĕрентрĕ улшăнма:
Хĕвел хĕртсен хĕрме, шăнтсан шăнма
Чун манчĕ тахçанах - çич ют сăнни
Çитсе амантрĕ сар хĕвел сăнне.
Сап-сар хĕвел чĕп-чĕр юнпа хĕрелчĕ!
Мăнтарăн! Мĕнешкел ачаш хĕвелччĕ!..
Сар çу пек чĕлхемре - сар пыл пек сипĕ!
Сар хĕвеле тавăрмасан - вăл типĕ...
Миçе çулта-ши эп? Тăн çирĕп,
Шăл пур-ха - мăйăр катса çирĕм...
Этем пурнать çанталăк çавринче,
Ун çемминчен тухма ан пар, тĕнче!
Çĕртен иртсен çухатрăм çул шутне.
Тытса чараймăн вăхăтăн утне...
Мĕн тÿснине йăлтах аса илсессĕн
Куç хуралса килет тĕнче пĕтессĕн.
Хура-шурне тутантăм мăй таран!
Эй, пурнăçăм, манран ăçта таран?
Вĕçне тухсан каçалăкăм йăранĕ
Çамка çине çырни йăлтах вуланĕ...
(Ачасен шăв-шавĕ илтĕнсе каять.)
Каллех çич ют эшкерĕ çывхарать!
Тÿпе хĕрри хăратмăш пек хура!
Пушар! Тĕнче çунать! Ку - вилĕм каçĕ!
Пирĕннисем хыçран пырса çапаççĕ!
Мăн Ама пÿлĕхçе пуççапма чĕркуçленет. Пушар çути пĕтĕм тавралăха çутатать. Чуна çÿçентерсе хура мĕлкесем ташлаççĕ, вĕсем çын кÿлеписене çаврăнса пĕр-пĕрне вĕлерме пуçлаççĕ.
Тытăçу. Кĕрлев. Лашасем кĕçенеççĕ, ачасем йĕреççĕ...
МĂН АМА
Тĕнче çунать! Çĕр чăмăрĕ çунать!
Шалта вăл вăрттăн тахçанах çунать!
Ахрат çырмиллĕ ахăр самана!
Çыран хĕрри халь-халь юхса анать...
Сасартăк пĕтĕм тавралăх шăп пулать. Тÿнсе каяс пек ывăннă Элпану суранĕсенчен юн юхтарса килсе тухать.
МĂН АМА (асăрханса)
Ăçта ытти Ама çынсем?
ЭЛПАНУ (илтмен пек)
Ăçта, ăçта ачамăрсем?!
МĂН АМА (хыпаланса ÿксе)
Хурах вăрларĕ-ши? Эй Турă!
Элле, йăха пушар тĕп турĕ?..
Иккĕшĕ те вăйран сулăнса лĕпсĕрех çĕре ÿкеççĕ.
Пĕрремĕш пай вĕçĕ
ИККĔМĔШ ПАЙ
Пĕрремĕш курăну
Ама çынсен пухăвĕ. Пурте тискер сăнлă.
ЭЛПАНУ
Йăх малашне çухатрăмăр апла...
Ачасене вăрларĕ, мур ăрачĕ!
Те несĕлсем çÿлтен хăяв яраççĕ,
Те Турă тĕрĕслет пире çапла...
Е сутăнчăк ĕçлет калпай пек вăрттăн?! –
Чĕрем тапать сисчÿллĕн те кăрт-кăрттăн.
Этемшĕн çылăх, илĕртмĕш чылай,
Нумай сĕнксе çÿрерĕмĕр çил май.
Çиле çурса утатпăр малашне!
Ачаш та вăйсăр, йĕрмĕш таврашне
Халех ÿксе юлма хушатăп.
Сăмахăм - хĕç, эпех хуçа тăк.
ШЕРПЕНЕС
Эсех хуçа, вĕри çар пуçĕ - эс,
Татса калатăп - паттăр Шерпенес.
ЭЛИМЕ
Санпа эп хатĕр чăнлăхшăн вилме.
Татса калатăп - паттăр Элиме.
три хевте, чун-чĕрери хăват
Тăват енне тăватă çул тăвать.
Суйлар пĕрне - чăн ирĕклĕх çулне!
Кам пирĕн майлă - Элпану çумне!
Хĕрккесĕр пуçне пурте Элпану çумне пырса тăраççĕ.
ХĔРККЕ
Мĕскер вăл - чăнлăх? Уншăн пуç хума
Ухмах алне хĕç тыттăр! Пуш сăмах!
«Эп Турăшăн вилем!» теме юрать,
Турри хăй мĕншĕн шăл йĕрсе тăрать?
Ан тив, ачасене вăл çăлтăр!
Çÿлте, çÿлтех-ха манăн çăлтăр!
Эсрел хĕвне пуçа кайса чикме,
Каçарăр та, Хĕрккен мими типмен!
ШЕРПЕНЕС
Хĕркке! Ытла та намăссăр-çке эс.
Кепе! Çак çылăха епле тÿсес?
Турăран каçару ыйтса ик аллине çÿлелле йăтать.
ХĔРККЕ
Пурах тăк чăнлăх - Турă пулăшать.
Ытахальтен мĕн пăлхатас ăша?
ШЕРПЕНЕС
Йăх çăкăрне харап тăвать, айван.
Несĕлĕсен пилне ăнланайман...
ЭЛИМЕ
Ахаль каçартăмăр ăна:
Вăл ăмăрт мар... шăна кăна!
ШЕЛЕПИ (мала иртсе)
Эс мар-и сутăнчăк, Хĕркке?!
ХĔРККЕ
Чипер калаç эс, чиперкке!
Çĕртен хăра, шывран хăра!
Çап-çамрăк, пăх-ха - ахăрать!
ЭЛПАНУ
Хĕвел çине пăхса тупа ту-ха!
ХĔРККЕ
Çук-çук! Мĕнле сутам-ха эп йăха?
Ача пулсан, ача йăтса калаттăм:
Таса ман чун, Хĕвел! Çÿлти хăватăм!..
ЭЛПАНУ
Ан йăралан, Хĕркке, мăнаçлă пул.
Таса пулсан - таса чĕреллĕ юл.
Чĕрÿ таси, аллу таси аван-ха,
Хăш чух шухăшупа та çĕре ан-ха!
ШЕЛЕПИ
Эс мар пулсан - пуласлăха кам çăлтăр?
Эп мар пулсан - ачасене кам çăлтăр?
Пин çул упрайнă чĕвĕл чĕлхенне
Эпир татар-и чĕрĕ хĕлхемне?
Çак çылăха хама илсен - çĕр çăттăр!
Вĕри юна пинçуллăх пăрĕ шăнттăр!
Куçран кÿтсе пăхаççĕ çĕртисем,
Куçран кĕтсе пăхаççĕ çÿлтисем!
ЭЛПАНУ
Килессисем! Килес ăру асамĕ!
Сана шанса çавра кулач касам-и?
(Çăкăр касса çыртать.)
Тăшман хĕççи ан виттĕр тăхăма –
Ама пуçпа çар тумĕ тăхăнар.
Ама çынсем пĕрремĕш хут чăн-чăн çар тумĕ тăхăнаççĕ. Малтанхинчен вăл аркăсăр пулнипе тата хăш-пĕр хушма пайсемпе уйрăлса тăрать.
Чăн-чăн çарти Ама çынсен ташши.
Иккĕмĕш курăну
Тăвăл тулхăрать. Таймас пĕччен.
ТАЙМАС
Эй, çеçен хир! Тусем! Вăрман!
Чун-чĕремри пăлхавлă тинĕс!
Эп çав хĕре тупмашкăн тивĕç.
Тупаймăп - хăрĕ кăкăр ман...
Тупаймăп - типĕ тĕпсĕр тинĕс,
Арпашĕ йăлт: шыври, çĕрти...
Пулинччĕ шанчăк! Йĕп çăрти! –
Ун витĕр утăп сана хирĕç.
Йывăçсем хыçне йăпшăнать. Ама çынсене асăрхамасть.
Эс çывăхрах - туять çан-çурăм,
Сисет чĕре, çуйханнă юн.
Епле вĕçмесĕр чăтĕ чун? –
Çĕр çук çĕрте çул уçрăм, Турă!
Мĕнле хăват ку? Вĕçсĕр туртăм,
Вут куçунтан пăхас килни,
Пĕр самантра çĕр хут вилни!
Эс тĕнчере пуртан юп куртăм.
Çак телее тата кам патăр?..
Выç кашкăр пек улас килет!
Пур усала çĕнес килет!
Сан умунта эп - хĕçсĕр паттăр...
Тĕттĕмлĕхрен Ама çынсем вирхĕнсе тухаççĕ. Таймас хĕçне çĕклесе те ĕлкĕреймест, ăна çавăрса илсе çыхса пăрахаççĕ.
Виççĕмĕш курăну
ЭЛПАНУ
Тăшман хаяр, тăшман чĕресĕр.
Унпа йăваш пулмарăр эсĕр.
Чапа çĕклер ютта çĕнсе.
Маттур! Чăн-чăн Ама çынсем!
(Таймас енне пуçне сĕлтсе)
Ку çич юта хăрушă сут кĕтет!
Ун тăмхине курсассăн чун кÿтет.
Çак йăх тĕп турĕ пирĕн арсене.
Ун чух шыв мар, юн тулчĕ варсене,
Çук, куççуль мар, юн тулчĕ куçсене!
Халь вăхăт урăх - тавăрма чĕнет.
Çĕр çул пек иртрĕ чĕрĕк ĕмĕр.
Халаллă тум - çав вăрçă хĕмĕ...
ЭЛИМЕ
Сив нÿхрепе каяс та пăрахас!
ШЕРПЕНЕС
Чи çирĕп хĕр сыхлатăр хураха!
ЭЛПАНУ (çĕнĕрен хаярланса)
Тăхта! Ăшра вăранчĕ кив кăралăх –
Хам аллăмпа куçне чавса кăларăп!
(Хăй тĕллĕн)
Çук... Темскер шалтан тытса чарать...
Вăл - ман чура, эп - Турăшăн чура...
ХĔРККЕ
Епле юмарт, тĕреклĕ ку хăна!
Тен, нÿхрепчен хĕве хупар ăна?
Йăха тăсмашкăн сывă вăрлăх кирлĕ,
Пăхатăп та, ку пит кĕрнек ÿт-тирлĕ.
ЭЛИМЕ
Юрру шав аскăнлăх пирки.
ШЕРПЕНЕС
Ялан çав шухăш сан, Хĕркке!
ХĔРККЕ
Паллах çав шухăш - пĕр тĕллев пулсан:
Çĕн ĕмĕршĕн ман юн, малашшăн - çан.
Хĕрсем ма хĕсĕр? Ма хура ану?
Сан çылăху çак мар-и, Элпану?
ЭЛПАНУ
Шăплан! Чар юплĕ чĕлхÿне!
Тасалăха ан хур йÿне!
Ача тума çитмен-ха вăхăт –
Тăшман сăнни чараксăр сăхă.
Ал сулăмĕпе Таймаса кайса хупма хушать.
Тăваттăмĕш курăну
Çур çĕр иртнĕ. Тÿпене кăвак çут капашасшăн. Шелепи хуралта тăрать.
ШЕЛЕПИ
Хивре кунсем хивре çĕрпе ылмашрĕç,
Кĕрешÿре суя та чăн арпашрĕç.
Ман чăнлăх - хĕç, хăватăм - ухă,
Хăлат пек çилçунатăм шухă.
Эрне эп чăлăм куç хупмарăм,
Çак вырăнтан пĕр шит хăпмарăм.
Тăшман тÿсет-çке - эп те тÿсĕп!
Килес кунсем тата та йÿçĕ.
Пиллĕкмĕш курăну
Таймас тĕттĕм нÿхрепре ларать.
ТАЙМАС
Хура кунсем хура çĕрпе ылмашрĕç,
Те ир, те каç - тĕнче йăлтах арпашрĕ.
Сĕм тĕттĕмлĕх мана çăтать, çăтать...
Чунри пушар! Кăра куна çутат!
Сана тăнчах çухатрăм-шим, савниçĕм?
Ăçта, ăçта уяр кунри çав çиçĕм?..
Хам айăппа çаклантăм ханкăра.
Пуçна ан ус, Таймас, çук, ан хăра!
Улттăмĕш курăну
Шелепи хуралта. Шăппăн юрă ĕнĕрлет.
ШЕЛЕПИ
Чĕнмест тÿпе, вăл итлеме пĕлет.
Йăлтах курать, йăлтах илтет пире.
Кÿтсе çитсен, куççулĕ вырăнне
Тăкать çут çăлтăр пуçăмăр çине.
Ав çăлтăрсем ишеççĕ ыйхăра.
Кÿлли шыва кĕмешкĕн йыхăрать.
Самант кăна: чăматăп та тухатăп,
Кичем каçа таса ÿтпе тухатăп.
Кĕмĕл тумне п.п.мпех хывать те шыва утса кĕрет. Таймас нÿхрепре стенасене хыпашлать, тухма май шырать.
ТАЙМАС
Тарас! Çапла пĕлми пулас-и?
Вилсен те - вилĕп ирĕкре!
Тасалтăр чун ку кирĕкрен.
Тĕнче те - касмăк: ун тулашĕ.
Ан пÿл çула, йăваш мăранлăх.
Тарас! Тарас! Тарас! Тарас!
Анчах епле-ха уçтарас?
Йăтти - çăраллă тимĕр алăк!
(Шаккать)
Эй, пур-и çын? Çÿлти хуралçă!
Уç! Сар куна курса юлам!
Каятăп месерле яла!
Ман айăп çук кунсем хурашăн!
Паçăрах нÿхреп таврашĕнче йăпшăнса çÿрекен Хĕркке тухать.
ХĔРККЕ (пĕлмĕше персе, ачашшăн)
Эй, кам хуçи ку сĕм тĕрмен?
Тухсам, арсланăм, питĕрмен!
(Уçать, Таймаса тухма пулăшать.Мăйĕнчен уртăнса, вĕрин пăшăлтатса)
Чĕрÿ таппи епле хăватлă!
Сана аннÿ савма çуратнă!
ТАЙМАС (ăна кăкăрĕ çумĕнчен уйăрса)
Кам пултăн эс? Хуралçă-и?
(Тĕттĕм хыççăн çутă кун курма ĕмĕтленнĕскер куçне ĕненмесĕр йĕри-тавра пăхкалать.)
Хĕвел çапла хуралчĕ-и?
ХĔРККЕ
Хĕвел хуралĕ малашне!
Унччен... кĕтет пире ĕшне!
(Таймасăн кĕпине сÿсе илсе айккине ывăтать.)
Хĕрарăм ÿчĕшĕн çунмалăх
Эрне усрать сана çак алăк...
ТАЙМАС
Хăп ман çумран, вĕри çĕлен!
Эс мĕн мăйран пăвса çÿрен?!
Хĕрккене йăтса илсе таçта çити ывăтса ярать.
ХĔРККЕ (йĕрмĕш сасăпа)
Вĕри çĕлен - эп мар, эп - акăш!
Кунта чупса килет ав тахăш...
Упаленсе кайса пытанать.
Çарамас Шелепи çÿлевĕç пек чупса килет.
ШЕЛЕПИ
Те илтĕнчĕ, те туйăнать...
Хĕркке Шелепи хывса хăварнă çар тумне пуçтарса тытнă.
ХĔРККЕ (ыттисем илтмелле мар, йĕкĕлтешсе)
«Хурах-хурах! Тăшман тарать!..»
Ăна Хĕркке юри тартать.
«Чи паттăр хĕр»... «Чи шанчăклă пике...»
Халь тин кунта пач урăхла йĕрке!..
Куçран çухалать. Çав хушăра Шелепи çарамассине пăхса тăмасăр чупса пырса Таймас çине сикет.
Тискер кĕрешÿ пуçланать.
Нихăшĕ те çĕнтереймест. Иккĕшĕ те суранланнă арăслан пек вăйран сулăннă. Таймас, Шелепине палласа илсе ун çаралăхĕпе вĕриленсе кайнăскер, халсăрланса ÿпне кайса ÿкет.
Шелепи темиçе утăмра месерле выртать.
ТАЙМАС (хăвăрттăн сывласа)
Эй, Турă пур! Кĕтрет те пур иккен!
Çапла каллех тĕл пултăмăр, пике!
ШЕЛЕПИ
Палларăм эпĕ те сана...
Асрах тытаттăмччĕ сăнна.
Эп - Шелепи, ята пытармăп,
Халь тин санран хăлаç та тармăп...
ТАЙМАС (Шелепи çумне шуса)
Таймас эп, хÿхĕм Шелепи!
Пÿрмен куна тек шеллĕп-и?
Халех вилем, телейĕм, чăтаймасăр –
Çак сывлăша телейлĕн çăтаймасăр...
Шелепи антăхса çăлтăрсем çине пăхса выртать.
ШЕЛЕПИ
Тÿпе пире сăнать, Таймас!
ТАЙМАС
Эп туйнине пĕрех туймасть...
ШЕЛЕПИ
Тÿпе пинçуллăх пек пăхать!
Йăлтах курать - мĕн пур йăха!
Халь çăлтăрсем юмах яраççĕ,
Пире тем каласа параççĕ.
ТАЙМАС
Ăса йăлт анратса ямалăх
Темскер пĕлет çÿлти аваллăх!
Пĕртен-пĕр Çĕр те пĕр Тÿпе –
Утса иртетпĕр кĕтÿпе...
Этем килет те ăсанать,
Тÿпи çаплах сăнать, сăнать...
Таймас тĕлне асап ярать,
Унтан телей курки парать...
ШЕЛЕПИ (кăртах туртăнса)
Эп хуралта тăратăп!
Пĕрремĕш хут... хăратăп...
ТАЙМАС
Савни, эп сан тыткăнунта,
Эп ĕмĕр татмăп çак унка!
Таймас Шелепие ачашшăн сĕртĕнет. Хĕрпе каччă пĕр-пĕрне саваççĕ.
Çиччĕмĕш курăну
Хĕркке Мăн Ама умне Шелепи тумне пăрахать.
ХĔРККЕ
Ак сирĕн паттăр хĕрĕр –
Ачашлăр, шеллĕр, йĕрĕр!
МĂН АМА
Вĕлерчĕç-им Шелепине?..
Пĕчченçĕ вăл çĕре, пине
Тăратчĕ! Харсăр та хăюллă –
Кăмăлĕпе хăй чăн-чăн Улăп.
ХĔРККЕ
Çук, Улăп мар текех - кăпшанкă!
Пухса çÿреттĕм те вут-шанкă,
курах каям: ама çар тумĕ...
Хăйне кăтартăр-ха ак - тунĕ.
Хурал тăма мана шанмарăр,
Халь намăс-симĕс курса ларăр:
Вăл асрĕ тыткăнри арпа!
Ун хыççăн тартрĕ Мăн варпа.
МĂН АМА
Чĕлхÿ çинчен çăпан ан кайтăр.
Мĕскер пайлас - пĕр тан-çке пайтăр!
Çĕклес чухне пĕрне-пĕри
Çĕрпе танлаштаран юри.
ХĔРККЕ
Чăн-чăн сăмах! Хĕвел те Уйăх!
Чунра тÿсме май çуккă хуйăх...
Ята ярать ясар ама!
Хушап пурне те калама!
МĂН АМА
Хушма тăхта! Хушатăп эпĕ!
Йăхра хухман-ха чап-хисепĕм.
Кавал кăшкăртать. Элпанупа çумĕсем васкаса кĕреççĕ.
ЭЛПАНУ
Мĕнле усал хыпар тата?
ШЕРПЕНЕС
Пĕччен кичем пуль Ыр Ватта?
МĂН АМА
Кичем ларма питех памаççĕ.
Халех пуçтарăр йăх канашĕ.
Нÿхрепĕр пушă! Чăрсăр ар
тарма май тупнă. Тавăрар!
Элимепе Шерпенес тухса каяççĕ. Хĕркке вĕсем хыççăн лĕпĕстетет.
ЭЛПАНУ
Кавал сасси чуна çуратчĕ.
МĂН АМА
Йыхравĕ ун - çапăçураччĕ,
Анчах хăрушă хыпара
Мĕнле çăтса юлам пыра –
Йăлтах кавал сасне куçартăм.
ЭЛПАНУ
Ку - вăйă мар, ку - вăйлă çар тăк,
Çарти йĕрке - мĕн пур çĕрте,
Кавал чуна сисчÿ кĕртет.
МĂН АМА
Сисчÿ кĕме сăлтавĕ пур:
Тасан упран та - айăп кур...
Нÿхреп çăри арканнă, кинĕм,
Çич ют хĕре чĕр мăшкăл кÿнĕ...
ЭЛПАНУ
Шелепине çĕнен ар çук!
Мура апла вăрçу-харçу,
Мура хальччен чăтни-тÿсни –
Ман хĕр ар чухлĕ те ÿсмен!..
МĂН АМА
Малтан эп хам та ĕненмерĕм,
Ăна ар çĕннĕ пулĕ терĕм.
Çĕнмен пуль çав, астарнă пуль...
Хĕрккен самант типмест куççуль.
«Ак тумĕ» тет, «çараччĕ» тет,
«Асар-писер асатчĕç» тет...
ЭЛПАНУ
Ĕнен Хĕркке павранине –
Тăваткăлли çавракине
Ĕнентерейĕ куçкĕрет,
Суйма пултарĕ тĕкĕре!
МĂН АМА
Апла мĕн-ма ăна шеллетĕн?
ЭЛПАНУ
Эс ху пурне те ма пиллетĕн?
Улшăнасса шанатпăр мар-и?
Сăваплă терт те пĕр тĕллев
Пуçтармалла пек пĕр тĕвве.
Ама çынсем ут тĕпĕртеттерсе килни илтĕнет.
МĂН АМА
Пĕрле тарман-ши ик хăлат?
ЭЛПАНУ
Пулма пултарайман халап!
МĂН АМА
Пулать ун пек! Хампа та пулнă,
Чун тĕпĕнче çути те юлнă...
Тахçан авал, яш чух, эккей,
Юна пăлхатнăччĕ Шерккей...
Шанми пулсассăн юмаха
Хăй пурнăç йăлтăр йăмăхать.
Ама çынсем кĕреççĕ. Хĕркке Шелепие турткаласа пырать.
ХĔРККЕ
Çак аскăна халь кам каçарĕ?
Кала, ăçта ют йăхăн арĕ?
Мĕн-ма пĕрле тухса тармарăн?
Ютра пулаттăн чаплă арăм.
МĂН АМА
Ку камăн тумĕ, Шелепи?
ШЕЛЕПИ (çирĕппĕн)
Ку - манăн тумăм, Мăн Ама.
МĂН АМА
Çак чыссăра эп шеллĕп-и?
Выç кашкăр пек ку шăлламас!
ХĔРККЕ (Шелепие)
Юхха та сутăнчăк ама!
Епле чăтса тăрать-ши çĕр?
Мулна пуçтар та ытама
ăвар уçмасăр вырт та çĕр!
(Мăн Амапа Элпанăва)
Мана шанмарăр курăнать.
Мана шанми пулнишĕнех
Мĕнпур ĕç-пуçăр пуранать!
Ванать тĕнчемĕр, ишĕлет!
ЭЛПАНУ
Ан йĕрĕнтер! Ахаль те тăвăр чун-чĕрене!..
МĂН АМА
Кама вăрçас?
Çак Мăн çула суйларăр хăвăр,
Çĕрпе çăрса туптарăр сас.
Шывра çунса вутра йăл илтĕр,
Çĕклентĕр ăмăрт пек çÿле...
Ăçтан хăват? Хăват вăл - пил-тĕр,
Çилçуната пилли кÿлет!
ЭЛПАНУ
Пĕччен хăварăр халь мана...
Куçран пăхам çак амана!
Ама çынсем Мăн Амана чыслăн çĕклесе тухаççĕ.
Саккăрмĕш курăну
ЭЛПАНУ
Ĕненейместĕп сĕмсĕр Хĕрккене!
Ниçта кайса кĕме пĕлмен енне
Пуçа чикес теп çак йăлла...
ШЕЛЕПИ
Çарта пулман кун пек йăла.
ЭЛПАНУ
Çарта пулман асас йăла та!
Çарта пулман сутас йăла та!
Шелепи Элпану умне ÿкет, урисене ыталаса й.рет.
ШЕЛЕПИ
Анне пек пултăн маншăн эс.
Аппа пек пулчĕ Шерпенес.
Элимене те пит юратрăм,
Эп сирĕн пек пулмашкăн картрăм.
Анчах... Анчах та пулаймарăм...
Ют йăх каччишĕн халь эп - арăм.
Элпану ăна ура çине йăтса тăратать.
ЭЛПАНУ
Чăнах апла?!
Чи шанчăклă пике!
Çапла пĕçертрĕ ман пите!
Шелепи ун аллинчи йăлла карт туртса илет.
ШЕЛЕПИ (хăй тĕллĕн пек)
Çак хатĕр йăлă - маншăн... Маншăн мар!
Ман юрамасть яланлăх шанк шăнма...
(Каллех Элпану умне ÿкет.)
Каçар! Çав паттăр каччă
Мана чĕр мăшкăлтан çăлсаччĕ...
Тавăруран тăмарĕ хăраса.
Эп, тимĕр чунлă чăрсăр хĕрача,
Ăна ун чух тĕп тăваймарăм.
Шăпа-ши ку?.. Халь уншăн - арăм...
Шерпенес, Элиме, Хĕркке Таймаса илсе кĕреççĕ.
ХĔРККЕ
Эс арăм мар - айсарăм!
ЭЛПАНУ (ăна хăвăрт пÿлсе)
Сана чĕнме хушман!
Пач урăх шухăш ман.
(Элпану çумĕсем пĕлсе çитнĕ ал сулăмĕпе вĕсене тухма хушать.)
Калаçăр!
Таркăна сăмах.
ТАЙМАС (Шелепие)
Савниçĕм! Сансăр юлсанах
Ăнлантăм: чунăм суккăр,
Тарнин усси те çуккă...
ЭЛПАНУ
Мухтав çакна чухлакана!
Пире хĕçпе юна кăна –
Хĕççÿ хăвна çурса антарĕ,
Тĕп пулĕ пур тĕнче ханттарĕ!
Ак хĕç сана. Малтан ăна,
Унтан касса вакла хăвна.
Таймаса хĕç тыттарать. Таймас хĕçне илет те çĕре тăрăнтарса лартать.
ТАЙМАС
Çĕре кассан - юн тухĕ çĕрĕн,
Çав юнпала ÿте сĕрем,
Тупа туса çерем çием:
Сана саватăп, Пÿлĕх хĕрĕ.
ШЕЛЕПИ
Вакла мана, савни, эп хатĕр.
Чÿкри парне пулса вилем!
Юнпа пĕвенĕ те элем –
Ман çарăм чăн тĕсне çухатĕ...
ЭЛПАНУ
Эс вилнипе хĕвел сÿнмест.
Тĕнче арканĕ тетним эс?
(Кăкăрне çапса)
Кунта, кунта тĕнчÿ арканнă!
Элле йăхун антне эс маннă!
ТАЙМАС
Шелепине ан айăпла.
Ĕç-пуç пуçланчĕ ак çапла:
Хĕркке мана тартасшăн пулчĕ,
Вĕре çĕлен пулса йăл кулчĕ.
Эп тĕртсе ятăм та ăна
Каллех çаклантăм тыткăна:
Хурал шыва кĕмешкĕн аннă,
Шăв-шав илтсе унта васканă.
Хал пĕтиччен кĕрешрĕмĕр вара.
Вăл парăнмарĕ вăйпитти ара!
Унтан... палларăм эп хĕре –
Хăтарнăччĕ ăна пĕрре...
Пĕрле тарасшăнччĕ – пымарĕ.
«Кунта, - тет, - манăн йăх тымарĕ».
Нумай çÿрерĕм вăрманта,
Ак килтĕм: ăраскал кунта.
Вилни те, пурăнни те пĕр
Манпа пулмасть пулсан çак хĕр.
ЭЛПАНУ
Суя! Кама шанас?
Кам куçĕнчен пăхса канас?!
Юрать, çич ют, ăнлантăм эп сана.
Хам аллăмпа тытса çурам сăнна!
Элпану Таймас тумтирне пĕр сулăмпа çурса антарать те сасартăк ун хырăмĕ çинчи тем пысăкăш хура тур паллине асăрхаса каялла чакма пуçлать.
ЭЛПАНУ
Эй Турăçăм! Тата мĕн кăтартан?
Чĕрем тухса тарас пек кăкăртан...
Ăçта ярса пусам? Мĕскер тăвам?
Е куçăма пăсать-ши куç пăван...
ШЕЛЕПИ (Элпанăва ÿкесрен ярса тытса)
Мĕн пулчĕ, Элпану аппа?
ЭЛПАНУ
Çак пирчемен чĕр асаппа
Эп чĕрĕк ĕмĕр пурăнатăп.
Çук чух та пур пек курăнатăп...
ШЕЛЕПИ
Мĕнле, аппа, çук чух - пур пек?..
ЭЛПАНУ
Сана çакна курма пÿрмен.
Шăп чĕрĕк ĕмĕр каялла
Тăшман... вĕлерчĕ ывăла...
Унпа пĕрле эп хам та вилтĕм...
Чул пек чунпа йăхран пил илтĕм:
«Тек вилмĕп эпĕ, чĕр виле,
Ачамшăн тавăрма пилле!..»
Хальхи пек уççăн астăватăп:
Эп ÿкрĕм ут çинчен... Тăрасшăн –
Пултараймастăп... Ант тăватăп...
Ачам тухать... Умра - ун ашшĕ...
Çук, ашшĕ марччĕ вăл. Тăшман.
Те туйăнать, те чăн тăрать...
Ăна чĕнсе алла тăсман,
Тăссан та - йăлăнтăм Турра.
Ача çуралчĕ! Ывăл! Йывăр...
Ман майлă пулчĕ кĕр ĕшни...
«ссессĕн, - терĕм, - ырă-сывă
Вăл йăхшăн тухĕ кĕрешме».
Сунни пулмарĕ... Утлă тапăр
ил-тăвăл евĕрлĕ куна
Килсе таптарĕ тапăр-тапăр...
Асра пĕр тур палли кăна...
ТАЙМАС
Анне! Аннеçĕм!..
Элпану аппа...
Таймас-çке эп. Чăн чăвашла ятпа
ÿретĕп йăх ятне пĕлмесĕр.
Ик куçăма та уçрăн эсĕ!
Амăшĕпе ывăлĕ уйрăлми ыталанаççĕ.
ТАЙМАС
Эс, Шелепи, мĕскер тăратăн,
Телей - сап-сар, инкек хура тăк!
Те чун туртать, те юн та –
Ялан эп туртăнтăм кунта.
Шелепи те вĕсене ыталать.
ЭЛПАНУ
Тискер шăпа! Мăнтарăн ăраскал!
Ăçта - сехмет, ăçта чăн ăрăс халь?..
Халь тин мана мĕн-ма кун пек телей?
Хавасланасчĕ - кăмăл çĕтĕлет...
Эс ÿснĕ - кăкăр çитереймĕп
Сана çума чăмăртаса.
Çимен сĕтÿ, шăпун терменĕ
Ертсе çÿреччĕр çул туса...
Пехил парам та ăсатам,
Шăла çыртса йăлтах çăтам...
Таймаспа Шелепи ун умне туйри пек пил илме чĕркуçленеççĕ.
ЭЛПАНУ
Вăрман пек пуян пулăр,
Уй-хир пек аслă пулăр,
Усала тÿртĕн çÿрĕр,
Ырра хирĕç çÿрĕр.
Иккĕн выртса виççĕн тăрăр.
Таймаспа Шелепи тăраççĕ, Элпанупа ыталанса уйрăлаççĕ. Элпану аллине сĕлтсе тăрса юлать.
ЭЛПАНУ
Пÿрмен телей - пÿрмен хĕвел...
Тек пăр татки шăнтмасть хĕве...
Элимепе Шерпенес кĕреççĕ.
ЭЛПАНУ
Пурин те пур шăпа шалчи:
Эп мар, эп мар элчел элчи...
Тăван юнпа алла хĕретмĕп,
Тăван çĕрпе ютта çÿретмĕп.
ШЕРПЕНЕС
Эс тĕрĕс турăн, Элпану.
Ăсу-тăну - сан ылтăну.
Хăйсен çăкне хăйсем çĕклеччĕр,
Чÿклес тесен - чунне чÿклеччĕр!
ЭЛИМЕ
Мĕскер тума хушан, çар пуçĕ?
Пуçсем вĕри, кунсемĕр йÿçĕ...
ЭЛПАНУ
Ачасене тавăрмаллах!
Танмарлăх пуласси, паллах.
Чеелĕх, ăс, асам тăваслăх,
Пĕр сăмахпа, чăн-чăн чăвашлăх
Пулăшаканччĕ çĕнтерме.
Çÿлте курап йăх çăлтăрне!
Уша пире упрать, çăлать,
Вăл кăтартать умри çула.
Унччен те пулмасть, Хĕркке Таймас ÿтне йăтса кĕрет, ăна Элпану умне пырса пăрахать.
ХĔРККЕ
Мухтав пĕтевĕ çак мăйран!
Йăтса çитертĕм Мăн уйран:
Хăй куçĕпе курмасёр виллине
ненмĕ терĕм эп паттăррине!
Лешне тытса ĕлкĕреймерĕм.
Çÿлевĕç пек вĕçет, мур хĕрĕ!
Элпану тăм кÿлепе пек хытса каять.
ШЕРПЕНЕС
Эс ма хушман ĕçе тăватăн?!
Тата чыслав кĕтсе тăратăн!
ЭЛИМЕ
Ман шутăмпа, мăнаç çар пуçĕ,
Ахальтен мар «ылмаш» ун куçĕ!
Ан чар кăна, ик куçĕн шăрçине
Чавса кăларăп ывăçĕ çине!
Хĕрккен çăварне ан кăшкăртăр тесе урлă çыхса хурать.
ЭЛПАНУ
Чаратăп! Икĕ чакăр куç,
Ик ал-ура, пĕр ăслă пуç...
Анчах та икĕ кăкăрне ĕнтес!
Хăйне пит хĕрхенетĕп:
Хушатăп кăларса ямашкăн –
Ун пек ассах çÿреймĕ аскăн.
Чылай каçартăм ун ÿтне –
Çитет! Ашапатман патне!
Çапкалашма пикеннĕ Хĕрккене çавăтса тухса каяççĕ.
Тăххăрмĕш курăну
Вăрçă пырать. Ама çынсем вăрланă ачисене çăлассишĕн кĕрешĕве тухнă.
ХĔРККЕ
Эй, Элпану! Ылхан сана!
Эп ертсе килтĕм тăшманна!
Чĕр юншăн - юн! Кăлар пуçна!
Эп çĕнтерÿ юрри пуçлам!
Хаяр кĕрешÿре унăн сассине никам та илтмест. Кĕтмен-туман çĕртен вăл Туймăрсана курах каять.
ХĔРККЕ
Эй, Туймăрса! Эсех-и ку?
Тĕл пулаймаççĕ тупа ту –
Эпир тĕл пултăмăр, хăлатăм!
Чĕнми ан тăр, мĕскер калатăн?
ТУЙМĂРСА
Хĕрккеччĕ-и яту, пăтранчăк?
Сана курсан вăй-хал путланчĕ!
ХĔРККЕ
Пăлханнипе, савниçĕм! Кил!
Сан кăкăрушăн хĕр çамки!
Сана кĕтсех яш ĕмĕр иртрĕ.
Тинех кĕлле ыр Турă илтрĕ...
Хăямата вăрçи-харçи –
Эп халĕ юрату тарçи!
ТУЙМĂРСА
Сан ултавна чăна хума
Нихçан та кăмăлăм пулман!
ХĔРККЕ (тарăхса)
Çапла-и эс? Ултав мĕнне
Пĕлетчĕ сан тăван аннÿ!
Йăху пĕлет эс сутăнчăк арне!
Пĕр маншăн çеç эс - чи ĕлккен парне...
ТУЙМĂРСА
Çĕлен! Епле пăрать вут хÿрине!
Мана каçарĕ арăм, йăх, анне...
ХĔРККЕ
Аннÿ вилни - пĕр чĕрĕк ĕмĕр!
Йăху - выçсан та памĕ чĕлĕ!
Кĕтсе илеймĕн каçару
Элпануран - хавшак çару!
ТУЙМĂРСА
Ытла çÿле сикен, пăрçа!
Çапла чикет сана урçа!
Туймăрса Хĕрккене сăнăпа чиксе вĕлерет.
Вуннăмĕш курăну
Туймăрса Мăн Аман килне вăркăнса кĕрет. Мăн Ама пĕчченех.
ТУЙМĂРСА
Никам та çуккă. Ват хăрпан кăна.
Шăплăх.
Ăçта ман йăх? Хĕрсем? Кĕтет хăна!
Хăлхи те çук, чĕлхи те çук ватсупнăн.
Ман Элпану хальччен, тен, мăшăр тупнă?
Тĕлĕкĕмре те пăлхатать ăса!
Епле чиперччĕ те - паллах, асать!
Илсе каятăп Ирĕклĕ уя,
Тепре хăна пухатăп хам туя!
МĂН АМА
Сан айунта вăл урăх пулас çук!
Таса Элпанăвăн - вĕр çĕнĕ çул!
ТУЙМĂРСА
Кам калаçать?! Вилме пĕлмен хĕрт-сурт!
Хуçа эп хам килте, ку - манăн çурт!
Элпанăву, йăху, пĕлес килсессĕн,
Чуралăх тыткăнра! Туйман-им эсĕ?
Мăн Ама шăппăн та хăватлăн çĕкленет.
МĂН АМА
Пĕччен - пĕр халăх халĕ эп!
Те чĕрĕ эп? Те вилĕ эп?..
Чĕрем таппи пур чух, тăшман,
Пуçра пĕртен-пĕр шухăш ман.
Ал тымарне çыртса татать те юнне мăнукĕ çине сирпĕтме пуçлать.
Тăран! Тăван юнпа шăварăн!
Кукамуна та палламарăн...
Эп çĕнтерÿçĕ пек вилетĕп...
Тÿпе! Таса, сăваплă эпĕ...
Мăн Ама вăйран кайса ÿкет.
Вилет. Туймăрса лахханри шыва хăй тăрăх ярса юнран тасаласшăн. Элпану кĕрет.
ЭЛПАНУ
Эс кам? Этем-и эс?! Эсрел-и эс?!
ТУЙМĂРСА
Хĕвелĕм! Элпану!..
Епле çиллес...
Сана илме килсеттĕм эпĕ.
Чун-чĕререн - чыспа хисепĕм!
ЭЛПАНУ
Элчел-им эс мана илме килме?
Санпа кайман, каймастăп та, мемме!
ТУЙМĂРСА
Каяр, каяр, ытла ан курнăç,
Унта çăтмах пек манăн пурнăç!
ЭЛПАНУ
Ман пурнăçăм - кунта та тамăк,
Лери çăтмах пушшех те кирлĕ мар!
Сăваплăн çунчĕ ăшăмри кăвар,
Тинех ăна йăх-ях кĕртсе таптамăп!
Вĕлер мана - эп сан чунна кăларăп:
Леш тĕнчене пĕрех пĕртен-пĕр алăк.
ТУЙМĂРСА
Çук, Элпану, вилме ухмах-им эпĕ?
Халь вăй питти! Хĕрсем тĕк пек ачаш!
Эс пур, айван: «Чăваш, чăваш, чăваш...».
Хăсас килет! (Кăкăрне çапса)
Ак кам чăваш тĕрекĕ!
ЭЛПАНУ
Эй, мĕскĕн çын! Арçын татки!
Çуланчăк тилĕ ăратти!
Йăхран тарса ыр ят тăваймăн!
Йăхна сутса телей кураймăн!
Туймăрсан пуçне касса татать.
Анчах вăл Элпанăва чиксе ĕлкĕрет. Иккĕшĕ те тĕшĕрĕлсе анаççĕ.
Вунпĕрмĕш курăну
Шелепи тухать.
ШЕЛЕПИ (юрлать)
Эп Улăп йăхĕнчен пил илнĕ
Вутра - хĕрме, шывра - çунма,
Çут тĕнчене савмашкăн килнĕ
Чăваш ятпа, йăваш чунпа.
Çĕр чĕлхине пĕлсен - кун тулăх,
Ĕçре куратăп пархатар.
Эй, çут çанталăк! - Çураçулăх!
Хăв кĕввÿнтен тухма ан пар.
Вара хĕвелĕм те - ман майлă,
Сÿнес пек уйăх та - тулать!
Вутра хĕрсе шывра çунмалăх
Ман халăх вилĕмсĕр пулать.
Арçын ачапа хĕрача, йĕкĕрешсем, «Анне!» тесе чупса тухаççĕ, амăшне пырса çупăрлаççĕ.
Эй, çăлтăр çумăрĕ! Хăватăр
Сукмак пулса ÿкет çĕре...
Пĕтме пÿрмен чĕлхем калатăр:
«Хĕвел ман çăлтăр - тÿпере!»
Яш - кĕрĕм карталанса тухать. Шелепипе ачисем варрине юлаççĕ.
Чăваш вăййи - тĕнче çаври-тĕр,
Хĕвеле май, уйăха май.
Пинçуллăхсен пушарĕ витĕр
Умра куратăп йăхăма!
Чаршав
1997
Серебряное войско
Трагедия
Действующие лица:
ПРАМАТЕРЬ (МАН АМА), глава рода, вождь племени, перешагнувшая столетний рубеж
АКСАКАЛ (ШУРСУХАЛ), сват Праматери
ЭЛЬБАНУ, дочь Аксакала, воевода, глава войска
ШЕРБЕНЕС, помощница Эльбану
ЭЛИМЕ, помощница Эльбану
ШЕЛЕБИ, девушка-воин
ХЕРККЕ, блудница
АШАБАТМАН, колдунья-шаманка
ТАЙМАС, юноша из вражеского племени, сын Эльбану
ТУЙМУРЗА, внук Праматери, бывший муж Эльбану, предатель, изменник
АМАЗОНКИ, ДЕТИ, ИНОРОДНЫЕ МУЖИ
ДЕЙСТВИЕ I
Картина 1
Горит очаг. Женщины, вышивая, поют.
ЖЕНЩИНЫ
Кровь пополам с водой…
За взмахом взмах —
Как призрак белый, плавает, ныряя,
Кружится лебедей усталых стая
В печальных окровавленных волнах.
Алеют капли, по крылам скользя,
В таком пруду очиститься нельзя.
У жертвенника в одиночестве сидит Аксакал.
АКСАКАЛ
О Пюлехсе! Как черен белый свет,
Когда в душе темно, свободы нет!
Чужим добром не богатели мы,
На белый свет карабкаясь из тьмы.
О Пюлехсе! Храни наш славный род,
Чтоб мы достойно встретили восход,
А женщины — надежда наших дней —
Могли в любви растить богатырей.
Перед врагом заискивать — ни-ни!
И гордость, и отвагу сохрани!
(Увидев приближающихся девушек.)
На чужое добро не зарясь,
Жили мы, как Бог повелел,
Свое счастье ковать старались
В череде бесконечных дел.
Коль глумятся — молчим покорно,
Непосильную прячем боль,
Дескать, жаловаться позорно.
Издевайся, глумись — изволь!
Жизнь молчком…
А язык для чего нам?
А слова зачем? Невдомек!
Но внимая беззвучным стонам,
Пожалел нас Великий Бог.
И остались навек узоры —
Наши древние письмена —
Женских рук творенья, которым
Бесконечная жизнь дана.
Земля отцов! Как сохранить тебя?
Лежишь, во прах повержена, скорбя…
Где силы взять, чтоб защитить очаг?
Как изворотлив, хитроумен враг.
И речь его, как патока, течет,
Он изучил нас всех наперечет,
Доходы наши зная наперед,
Готов как липку ободрать народ!
А мы с молитвой устремили взор
К Тебе, наш Бог! Как искупить позор
Предателя? Ведь был опорой он!
А оказалось, что стыда лишен…
О черный ворон! Выклюй мне глаза,
Чтобы тебя не видеть, Туймурза!
Мой зять, считай — мой сын, свой род!
За горсть монет — свидетель Небосвод!
И в стан к врагу подался.
Ну, гляди!
Расплата ожидает впереди.
Падает на землю, переводя дыхание, продолжает.
Праматерь рода!
Слышишь, Ман Ама,
О, как на внука смотришь ты сама?
Нет, не стерпела ты, твой гнев суров,
Ты обожгла огнем жестоких слов.
Мать Туймурзы о нем сказала так,
Что в чистом поле содрогнулся враг:
«Сходитесь, люди. Хватит гнет терпеть.
Ведь промедленье — это та же смерть!
Мой сын, он от меня теперь далек,
Он навсегда на нас позор навлек».
И с головы своей сурбан сорвав,
Явила миру непокорный нрав.
И, разорвав сурбан, она над нами
Его призывно подняла, как флаг,
Как ярким цветом вспыхнувшее знамя.
Но налетел безжалостный чужак,
И в миг один сразил он — о проклятье!
Мечом булатным гордую праматерь.
Он пуповину рода отрубил.
Как нестерпима с близкими разлука!
Кругом беда: нет дочери, нет внука...
Всех тех, кого я помнил и любил.
И если я не сохранил свой род,
Пусть смерть меня скорее заберет.
ДЕВУШКИ (перешептываются)
Кто б в этой сказке правду отыскал?
Конечно, любит сказки Аксакал.
Но в сказках — правда, говорила мать.
Должны мы продолжение узнать.
АКСАКАЛ
Предатель муж… Познала дочь моя
Удел печальный.
Где ж мужская сила?
Она, обиду горькую тая,
Предателя вовеки не простила.
А мальчики, рожденные сыны,
Все как один ушли к Ашабатман.
Как отстоять мы нашу честь должны?
Кто вылечит? Избавит нас от ран?
И дух, и воля собраны в кулак,
Но сердца боль унять нельзя никак.
ШЕЛЕБИ
О дед почтенный! Все должны понять,
Что нашу боль никак нельзя унять.
АКСАКАЛ
Но и от вас, как видно, толку нет.
Все на конях, галопом…
Бьются, скачут!
А кто сынов родит на белый свет?
Рожать! — одна у женщины задача.
Не зря когда-то представлялось нам:
Честь племени доверим мы сынам.
ШЕЛЕБИ
Честь племени от гнета и обид
Пусть женщина сегодня отстоит.
АКСАКАЛ
Какая боль! Я дожил до седин,
Праматерь, у тебя ищу ответа.
Да, из мужчин остался я один.
Но я старик, не по плечу мне это.
ШЕЛЕБИ
Но враг не пожалеет нас,
Когда настанет скорбный час…
АКСАКАЛ
Молчи! Меня сжигает стыд.
Мужчины! Где достойный вид?
Другими вы сегодня стали.
Вас прежних нынче не найти.
С дороги сбились… И в пути
Себя изменой запятнали.
ШЕЛЕБИ (встав на колени, подняв к небу руки)
Пред солнцем и луной клянусь:
У нас в роду не будет пусть
Мужчин-предателей!
Родной
Отчизне, Родине своей
Родим достойных сыновей…
И в этом я клянусь землей!
Горсть земли подносит ко рту.
АКСАКАЛ
Девчонка! Не поймет пока,
Как эта ноша нелегка.
(В сторону.)
Ей вышло женщиной родиться,
А курица еще не птица!
Ох, времена! Какой удар!
Прости нас, добрый Пихамбар!
Картина 2
Наблюдая за борьбой девушек, достигших совершеннолетия, Праматерь сидит на троне. Входит Аксакал. Снимает колпак, кланяется Праматери.
АКСАКАЛ
Все высказал, что волновало сердце,
И сватьюшке, и сношеньке — поклон.
На внука бы глядеть не наглядеться,
Да чужаками уничтожен он.
Тебя я словом «сватья» не унижу?
Ведь от тебя я слова «сват» не слышу.
ПРАМАТЕРЬ
Не жди, родимый, ласковых речей.
Такое наступило нынче время.
Потерю за потерей терпит племя,
И стали дни темней глухих ночей.
Мы б десять внуков вырастить сумели,
Да вот лихие ветры налетели.
Нас чужаки теснят. Кто защитит
Детей и стариков от злых обид?!
Одна лишь радость — наша Эльбану.
Она готова выйти на войну
И с чужаками, как мужчина, биться.
В ней кровь моя. Ей парнем бы родиться!
За мужем, за предателем, вослед
Не побежала. Род наш ей дороже.
О наша Эльбану! Ей равных нет.
Пускай же Бог в дороге ей поможет!
АКСАКАЛ
Да, дочь моя не уронила честь,
Достоинство у ней и сила есть.
Недовольно посматривает в сторону борющихся девушек.
В свой срок обязан каждый стригунок
Почуять удила… Чу! Топот ног.
Услышав что-то вдалеке, настораживается.
Охотников толпа сюда спешит
И что-то нам отчаянно кричит.
Припав к земле, прислушивается.
Откуда гости едут на коне,
Распознавать учила азанне.
Девушки, оставив борьбу, залезают на дерево.
ПЕРВАЯ
Там девушка, и видно, без коня.
Стрелой летела, нет уж в ней огня.
ВТОРАЯ
Вон кони, издали видны…
АКСАКАЛ
Врагов, я чую, табуны.
А девушка-то пленена,
Кричала, чувствую, она.
ПРАМАТЕРЬ
Нежданных встретим мы гостей,
Седлайте боевых коней!
Вбегает Эльбану.
ЭЛЬБАНУ
Угнали лошадей. Тверда рука!
В бой! Мы и без коней сразим врага.
ПРАМАТЕРЬ
Тогда готовьте к бою жеребят,
Они резвы. Как стрелы полетят.
Топот копыт, шум, ржание коней.
Картина 3
Полчища чужаков спешились. Вводят Шелеби со связанными руками.
ПЕРВЫЙ
Здесь, чую, вражеская стая,
Добра, еды в амбарах — всласть,
И бабы — самки. Я желаю
С красоткой до утра пропасть,
Чтоб кожи шелк и гибкость стана…
ДРУГОЙ
Но только лучшую — для хана!
ТРЕТИЙ (глядя на Шелеби)
Я сам не прочь вкусить шербета,
Меня устраивает эта…
ДРУГОЙ
Но эта, видно по всему,
Для хана подойдет. Ему
Она от нас подарком станет.
ПЕРВЫЙ
Скрути ее, а то обманет,
Сбежит. Смотри: в глазах огонь.
Такая вспыхнет — только тронь.
Все громко смеются. Шелеби со связанными руками, гордо подняв голову, стоит перед толпой воинов. От быстрого бега она покрылась испариной.
ТРЕТИЙ (сидящему за молитвой Аксакалу)
Ну, что сидишь, разинув рот?
Твой бог едва ль тебя спасет,
Ведь сам он немощный и слабый.
Дозор ваш, вижу, невелик.
Что смотришь? Говори, старик,
Куда девались ваши бабы?
Аксакал молчит.
ПЕРВЫЙ
Пойдем, у нас немало дел.
Видать, от страха онемел
Старик, предчувствуя кончину.
(Аксакалу.)
Что хочешь возразить, дубина?
АКСАКАЛ
Что возразить тебе смогу,
Тебе, заклятому врагу?
Да, в жизни повидал я много,
Но тот, кто кровь чужую пьет,
Кто притесняет мой народ,
Тому в кромешный ад дорога.
ДРУГОЙ
Напрасно осквернил наш слух,
Старик, своею речью вздорной,
За это ты испустишь дух.
Язык ему отрезать! Вздернуть!
Несколько чужаков пытаются схватить Аксакала. Шелеби, уже успевшая набраться сил, вдруг со всей яростью, воинственно крича, подпрыгивая, обеими ногами наносит удар двум неприятелям, те падают на землю. Другому, пытающемуся схватить ее, зубами разрывает одежду и бьет в живот, ниже пупка. Тот с размаху падает.
ШЕЛЕБИ (подбегая к Праматери)
Праматерь, развяжи меня,
Сейчас я им задам огня!
Праматерь пытается развязать руки Шелеби, но не успевает. Враги набрасываются на девушку.
ПЕРВЫЙ ЧУЖАК
Какая ты жар-птица? Хуже змея!
Связывают ей руки крепче прежнего.
Но мы с тобой расправиться сумеем.
ДРУГОЙ (Праматери)
Что, старая, и ты полезла в пекло?
Язык отрежем — кара нелегка!
Да леший с ней. Оглохла и ослепла,
Она и так уже без языка!
Вскочив на коней, ускакали и скрылись вдали. С другой стороны скачут во весь опор Эльбану с женщинами.
ЭЛЬБАНУ
Неужто опоздали, Боже мой!
О азанне, скорей глаза открой.
Застывшая Праматерь как изваяние. Вдруг Эльбану видит тело отца, висящее на дереве. Снимает, проверяет, жив ли. Но понимает, что поздно. Отец мертв. Горько рыдает.
ЭЛЬБАНУ
Отец! Отец! Будь проклят тот,
Кто нашу кровь нещадно пьет.
(Угрожая невидимому врагу.)
Расплаты час уже грядет.
Как в бреду, обращается к мертвому отцу.
Я не успела… Ты прости вину!
Взгляни, я дочь твоя, я Эльбану.
Неделю, как в походе, на коне.
Я не спасла тебя. Как больно мне!
Все помню я, как ты меня берег,
В твоем саду росла я, как цветок.
Нередко украшения даря,
Растил меня ты, словно дочь царя.
Мне парни посылали робкий взгляд.
Любой из них меня был выбрать рад.
Жестокий мир! Кто в этом виноват?
Решительно обращается к Ашабатман.
Ашабатман! Свой соверши обряд!
Ашабатман начинает жреческий ритуал.
ЭЛЬБАНУ
Прощай, отец, как горек этот час,
В нелегкий день ты покидаешь нас.
Смотри: перед тобою Млечный Путь,
Иди, отец, но осторожен будь.
Хоть знаю я, ты не сорвешься в ад,
Ни в чем пред Богом ты не виноват.
За нас не бойся — все пойдет на лад.
Пред Небом, Солнцем клятву приношу
Беречь свой род. У Господа прошу,
Чтоб волны молока тебя встречали,
А душу нежно ангелы ласкали.
Погребальный обряд. Похороны.
Картина 4
ПРАМАТЕРЬ (обращаясь к Эльбану)
Себя упреками не мучай.
Прими из бабушкиных рук
Подарок. И поверь, что лучше
Подарка нет, чем этот лук.
Вручает снохе лук.
Пегиль тебе, мое благословенье.
Пегиль народу. Будь же славен он!
АМАЗОНКИ
Тебе — любовь, Праматерь, и почтенье,
И благодарный низкий наш поклон.
ЭЛЬБАНУ
Клянусь чувашкой славной быть,
Всегда, везде наш род хранить.
АМАЗОНКИ
Клянемся: чести не уроним
И свой суровый долг исполним.
ЭЛЬБАНУ
Клянусь Отчизны честь беречь
И сохранить родную речь.
АМАЗОНКИ
Клянусь Отчизны честь беречь
И сохранить родную речь.
Амазонки перепрыгивают через огонь очага рода, босые пляшут на раскаленных углях.
Картина 5
ЭЛЬБАНУ
Отбиться от врага смогли,
Но Шелеби не сберегли.
Она попала в когти зверю,
Но я в ее спасенье верю.
Я, сироту, ее от бед
Оберегала с малых лет.
Когда порою на коне
Летит стрелой — тревожно мне.
Бывало, упадет с коня,
Я понимаю: спрос с меня.
Не баловала, не жалела,
Полынь я вместе с нею ела.
Коль что не так, была строга,
Как дочь она мне дорога!
О райский сад, где ангелы поют,
Прими ее с любовью в свой приют.
Пусть светлая душа продолжит дни —
Прости ее! Спаси и сохрани!
АМАЗОНКИ (вторят)
Прости ее! Спаси и сохрани!
ЭЛЬБАНУ
Ашабатман! Помянем Шелеби.
Она достойна памяти, любви.
Едят поминальную кашу.
Картина 6
ЭЛЬБАНУ
Невыносимо боль терпеть,
Кругом беда, и страх, и смерть.
Немало я найду причин
Не верить в искренность мужчин.
На них теперь надежды нет,
Перевернулся белый свет.
Лишь женщина всему опора,
Она готова сдвинуть горы,
Сберечь для будущего кров
И защитить родную кровь.
ХЕРККЕ
Иной у женщины удел.
Других у ней хватает дел.
ЭЛЬБАНУ
Чужую прихоть ублажать?
На свет невольников рожать?
Мне эта участь не по нраву!
Мечом докажем наше право.
ХЕРККЕ
Две жизни не дала нам мать.
Пойдем, поищем благодать.
Горячей кровью затуманим
Мужские головы. Заманим
В объятья наши. Станом гибким
Мужские вызовем улыбки.
Пока еще мы хороши,
Повеселимся от души.
Сверкая серебром одежд,
Построим замок из надежд.
ЭЛЬБАНУ
Я во дворце-тюрьме могла бы
Прожить, была б убогой, слабой,
Но буду биться до конца.
Во мне струится кровь борца.
Что нет мужчин — не в этом суть.
У нас другой по жизни путь.
Детей мы на ноги поставим.
Дом защитим.
Свой край прославим.
И лягут на холсте узоры —
Послания в грядущий век.
И в племени родимом скоро
Счастливым станет человек!
ХЕРККЕ
О, перестань болтать о скором счастье,
Пока у нас кругом одни напасти.
Нет, я хочу счастливой быть сейчас,
Чтоб не сводить с возлюбленного глаз,
А не когда глаза навек сомкну,
Оставив тут и солнце, и луну.
ЭЛЬБАНУ
О будущем колокола звонят.
В грядущее мы устремили взгляд.
Во имя будущего каждый,
Кто смел душою, сердцем свят,
Расплаты справедливой жаждет,
И я не поверну назад.
Еще коварен враг упорный,
Насилия он сеет зерна,
А урожай заденет многих:
Кого убьют, кого — в остроги.
Нет сил топтаться на распутье,
Другой для нас предвижу путь я.
Распутство — это гнусный грех.
Я нынче призываю тех,
Кто смело в справедливой драке
Стрелой летит на аргамаке.
Кто не трясется над собой,
Кому под силу бой неравный!
На честный и отважный бой
Я нынче собираю войско.
Наш путь — отвага и геройство.
Была бы Шелеби со мной,
Мы стали бы тогда стеной.
Эльбану на скрипке выводит грустную мелодию.
Есть в нежной скрипке женское начало.
Хочу, чтобы мелодия звучала,
Сердца надеждой наполняя вновь,
Нам обещая чистую любовь.
Я клятвою наполню звуки эти,
За будущее мы теперь в ответе.
Пусть зоркое сумеет наше сердце
Через века в грядущее вглядеться,
В тех девушек, кто будет после нас.
За их судьбу в ответе мы сейчас.
Великое войско в едином ритме пляшет, лишь Херкке одна в стороне, усмехаясь, хлопает в ладоши.
ХЕРККЕ
О, славно! Славно! Пляска хоть куда!
Постой-ка, Эльбану, иди сюда.
Поговорим с тобой наедине,
Ведь многое поведать надо мне.
Эльбану и Херкке остаются вдвоем.
Картина 7
Шелеби и Таймас рядом. Они стоят не как враги. Шелеби осунулась, утомлена.
ШЕЛЕБИ (грустно поет)
Красна девица стоит,
Красоту затмила грусть.
Солнца свет и ветра свист
Утешеньем будут пусть.
Начинает другую песню.
Хмель тычину-шест обвил,
Змей мне тело окрутил.
Коль до горла доберется,
То петлею обернется.
ТАЙМАС
Таких я песен не слыхал давно,
Мне душу звуки дивные тревожат,
Хоть я чужак, а сердце все равно
На боль чужую отзываться может.
Пусть косолапый, грубый я медведь,
Но ты — цветок, тебя лелеять надо.
Когда б моей была — могла бы петь
Мне о любви в волшебных кущах сада.
ШЕЛЕБИ (перебивая его)
Горяч ты, но возьми же в толк:
Другой передо мною долг.
Мне мой народ всего дороже,
Меня тоска о доме гложет.
Я жизнь отдам, но не смогу
Служить проклятому врагу.
Чувашкой завершу свой путь.
А ты меня навек забудь.
ТАЙМАС
Ты чести роду не прибавишь,
Коль этот белый свет оставишь.
Тебя я не для смерти спас,
Пусть небо обвенчает нас.
ШЕЛЕБИ
Никак понять не можешь ты:
Все помышленья, все мечты
Меня зовут к родному дому,
Где тропка каждая знакома,
Где ярче неба синева.
Я там и мертвая — жива!
Пойду за родом по пятам.
Но жаль, мужи без чести там.
ТАЙМАС
Но что ж, нам, видно, по пути
В твой край родной вдвоем идти.
Но чтобы не поймали нас,
Тебе поможет твой Таймас.
Я, за тобою наблюдая,
Сумел увидеть: ты другая.
Твой облик душу мне увлек,
В ночи ты светлый огонек.
И я, признанья не тая,
Откроюсь: ты судьба моя.
ШЕЛЕБИ
Тогда поговорим всерьез.
Ответь мне честно на вопрос,
Что выберешь: мой древний род
Или холодную могилу?
И лишних здесь не надо слов,
На чаши праведных весов
Я слишком много положила.
Чтобы закончить этот спор,
Целуй на рукаве узор
В знак преданности и участья,
У нас одно с тобою счастье.
Таймас целует узор, вышитый на правом рукаве Шелеби.
ШЕЛЕБИ
Не трясся за свою ты шкуру,
Не говорил: «Все сделал сдуру».
Прощай, спаситель мой. Мне — в путь,
А обо мне забудь… Забудь.
Расходятся, подав друг другу руки. Подавленный, печальный, Таймас остается один.
Картина 8
Эльбану с Херкке вдвоем.
ХЕРККЕ
Открою сердце грешное тебе.
Завидовала я твоей судьбе,
Мужчину одного с тобой любя,
Но вышло так, что выбрал он тебя.
Тебя взял в жены Улып-Туймурза.
Была на сердце у меня гроза.
Тогда я море выплакала слез,
Покой и счастье он навек унес.
Не знаешь ты, как сердце жгут мечты,
Как с нелюбимым жить, не знаешь ты,
И обнимать любимого в мечтах,
Терпя с постылым горе, боль и страх.
Мне муж попался — так себе мужик:
Лентяй, тупой, неловкий на язык.
Ни слова доброго, ни ласки нет,
Так бил меня, что стал не мил весь свет!
(Еще более распаляясь.)
Висела надо мной всегда угроза,
А я, как ветром сломанная роза,
Жила, колючки выставив свои,
Без солнца, пониманья и любви.
И ты жила ведь, словно в клетке птица,
Была горда всегда, да чем гордиться?
Ашабатман — колдунья, ведьма, маг,
Что обратила всех людей в собак.
ЭЛЬБАНУ
Ашабатман?! Не брызгай черной злобой!
ХЕРККЕ
Так свежей крови, говорю, попробуй!
(Хохочет.)
Чего еще ты ждешь? Кто главный тут?
Как твоего любимого зовут?
О нет, он слабым не был, Туймурза.
Ему колдунья застила глаза.
Когда еще была ты на сносях
И о ребенке — в радужных мечтах,
Уже Эсрель — Бог смерти — не дремал,
Он твоего младенца поджидал.
ЭЛЬБАНУ
О сын мой!
ХЕРККЕ
Не могла же знать я,
Что небом послано проклятье,
Кому-то счастье, а кому —
Пошлет оно и смерть, и тьму.
По-моему, Ашабатман
Не ведает про свой обман.
Что будет, то не обойдешь,
Но силы все-таки найдешь.
Свою дорогу выбираю,
Ни к аду не пойду, ни к раю.
Приму вот Таймурзу, и с ним
Мы чуваша на свет родим!
Я выгоду — ты не перечь! —
Смогу из чужака извлечь,
А ты бесплодною живи
И вечно ожидай любви!
Херкке хочет уйти, но Эльбану, будто опомнившись, резко останавливает ее.
ЭЛЬБАНУ
Как отвратительно бесстыдна!
А что ж твоих детей не видно?
Чем дышат детки? Где они?
Ответь! Не плачь и не стони!
ХЕРККЕ (хнычет)
А я сама за все в ответе!
Чего цепляешь: дети! дети!
Так долго я жила, тоскуя,
Но ничего! Еще в соку я!
Слыла блудницей много дней,
Но все-таки рожу детей!
ЭЛЬБАНУ
Ты — мразь. Бесстыжая. Ты срам!
Тебе воздастся по делам!
Меж ними завязывается борьба. То одна, то другая оказывается наверху. Наконец Эльбану побеждает.
ЭЛЬБАНУ
Зачем жалеть, когда сидит в ней бес?
Эй, Элиме! Эй, где ты, Шербенес?
Вбегают Элиме и Шербенес.
Не место ей, распутной, среди нас.
В огонь ее немедленно, сейчас!
Очистит пламя дух ее и тело,
Чтоб никогда блудить уже не смела!
Элиме и Шербенес, схватив Херкке, волокут ее к родовому очагу. Улучив момент, Херкке вырывается и, подбегая к Эльбану, встает на колени.
ХЕРККЕ
Я грешная. Но пожалей меня
И плоть спаси от грозного огня,
Твое прощенье — мне великий дар.
А коль солгу — пусть судит Пигамбар.
Томительное молчание. Эльбану сидит в раздумье. Вдруг неожиданно для всех появляется Шелеби.
ШЕЛЕБИ
Родные! Возвратилась я! Не ждали?
ХЕРККЕ
Но с того света выпустят едва ли!
ШЕЛЕБИ
Душой чиста — и отпустили, значит.
Еще сто лет добавили в придачу.
ХЕРККЕ (от удивления забыв, зачем она встала на колени, поднимается)
Ну а мерчень* насыпать не забыли
И за постель достойно наградили?
ШЕЛЕБИ
Нет, за любовь мне не нужна награда.
Ведь я сама добуду все, что надо.
ХЕРККЕ
Взяла бы их богатства, честь по чести!
А как там спят? Вдвоем или все вместе?
ЭЛЬБАНУ
Чтоб все узнать, сама туда сходи.
Херкке, вспомнив о том, что здесь только что происходило, на четвереньках поползла к Эльбану.
ХЕРККЕ (показывая на огонь)
Прости меня! Оттуда нет пути!
ЭЛЬБАНУ
Да ну тебя! Уйди! Не ползай тут!
Но знай: на небесах суровый суд!
Херкке падает на землю. Эльбану и ее помощницы горячо обнимают Шелеби.
ЭЛЬБАНУ
В воде не тонет, полная любви,
И в пламени не гибнет Шелеби.
ЭЛИМЕ
Не думали мы все, и не гадали,
И в эту встречу верили едва ли.
ШЕРБЕНЕС
Поминки мы справляли в твою честь.
ШЕЛЕБИ
Тогда мы рай устроим прямо здесь.
Картина 9
Мужчины чужого враждебного племени сговариваются.
ПЕРВЫЙ
Непобедимый вражий стан,
Здесь чародейство иль обман?
ВТОРОЙ
А может, волшебство, гипноз?
В чем сила вражья? —
Вот вопрос.
ТРЕТИЙ
Девицы гибкие, как змеи,
Быстры, проворны и умеют
Так ловко прыгать, словно рысь.
Ты их коварства берегись!
ВТОРОЙ
Они стройны. Высоким станом,
Смекалкой, хитростью, обманом,
Как упыри, собьют с пути,
К ним просто так не подойти.
В доспехи прочные одеты
Они всегда, зимой и летом…
ПЕРВЫЙ
А может, с золотом сундук
Им принести? Поверят вдруг
И примут наше приношенье?
ТРЕТИЙ
Нет, нет, другое есть решенье,
Чтоб к ним в доверие пролезть.
У них, у женщин, сердце есть.
Нам, видно, только и осталось,
Еще рассчитывать на жалость.
ПЕРВЫЙ
Мы скажем, что больны, увечны,
Нас не принять бесчеловечно.
Что, мол, везде и все болит,
Пусть нас колдунья исцелит.
ТРЕТИЙ
Прикинемся, что мы калеки,
Что мы им преданы навеки.
И все тогда про них узнаем,
Все их секреты разгадаем.
Мы к ним в сердца проникнуть сможем
И это племя уничтожим.
Картина 10
Мужчины-чужаки, притворившись калеками, стоят перед Эльбану на коленях. Вооруженные Амазонки рядом. Они зорко следят за происходящим.
«СЛЕПОЙ» МУЖЧИНА
Тебя мои глаза не зрят,
О ты, достойнейшая наша,
Но все в округе говорят,
Что нет тебя умней и краше.
«ХРОМОЙ» МУЖЧИНА
А я хочу тебе сказать,
Что ты отзывчива душою,
Всем людям — любящая мать,
И сердце у тебя большое.
ЭЛЬБАНУ
Ну нет, речей я льстивых не терплю.
Всего ведь прежде я борец и воин,
И я кого — люблю, кого — гублю,
Уж это, знаешь, кто чего достоин.
«ХРОМОЙ» МУЖЧИНА (в сторону)
Непросто здесь найти подход.
(Молится.)
Пусть здравствует твой сын, твой род.
ЭЛЬБАНУ (быстро)
Что нужно этим странникам от нас?
Смотри! За ними нужен глаз да глаз.
«СЛЕПОЙ» МУЖЧИНА
Мы дар достойный принесли,
Поклон вам низкий, до земли.
(Кланяется и ставит перед Эльбану приношение.)
В ларце на целый век добра,
Его давно открыть пора.
Мужчина придвигает украшенный цветами ларец Эльбану, Херкке, не удержавшись от соблазна, открывает его. Бросает горстями вверх золото и серебро.
ХЕРККЕ
О, разбегаются глаза!
Берите! Оставлять нельзя!
ЭЛЬБАНУ
Я много в жизни видела измен.
Что, странники, хотите вы взамен?
«ХРОМОЙ» МУЖЧИНА
От вас всего лишь лекарь нужен.
У нас кто ранен, кто контужен,
Такой у вас найдется, может?
Пускай несчастным он поможет.
ШЕЛЕБИ
Мне подозрительны они, как быть?
ЭЛЬБАНУ
Пойдем, нам нужно это обсудить.
Эльбану, Шербенес, Элиме подходят к Праматери.
ЭЛЬБАНУ
Праматерь наша, дай же нам совет:
Окажем помощь пришлым или нет?
ЭЛИМЕ
Их речи слишком сладки, словно мед.
Похоже, что беда от них грядет.
ШЕРБЕНЕС
Советую я вам: давно пора
Кольчуги справить нам из серебра.
В сияющей одежде вместе мы
На вражью стаю ринемся из тьмы.
В испуге и смятенье вражий стан
Окажется. И будет побежден.
Есть серебро теперь и дерзкий план,
Я думаю, в жизнь воплотится он.
ЭЛИМЕ
Да, Эльбану, мне нравится совет.
Но тех больных мы примем… или нет?
Ведь вроде зла не могут причинить,
Измучены, бедняги, болью ран.
Пускай возьмется чужаков лечить
И все про них решить Ашабатман.
Их серебро пойдет на пользу нам.
ПРАМАТЕРЬ
И у меня есть золота запас,
Но только рано тратить, не сейчас!
А то, что даром, вовсе не приму —
Так чуждо это сердцу моему.
Течет в нас человеческая кровь,
Близки нам состраданье и любовь.
И странников не прогоню я прочь,
Мое решенье — надо им помочь.
Эльбану и ее помощницы возвращаются к чужакам.
ЭЛЬБАНУ
Вот что решил о вас Совет Большой:
Мы к вам пришли с открытою душой,
Отдать Эсрелю вас — великий грех,
Кто немощен, не обижаем тех.
И нам такой наказ Советом дан:
Пусть исцеляет вас Ашабатман.
АШАБАТМАН
Коль к нам прийти несчастные посмели,
Я исцелить смогу их за неделю,
Их помыслы и чистоту души
Узнаю я и все смогу решить.
Я знахарка, увижу я насквозь,
Зачем явился в наше племя гость.
ХЕРККЕ
Пусть остаются. Вот бедняжки.
Сама я вижу, как им тяжко.
Пускай их лечит лекарь наш.
Я уступлю им свой шалаш.
Картина 11
Ашабатман начинает читать заклинания-заговоры.
АШАБАТМАН
Золотой лес.
В золотом лесу — золотой столб.
На золотом столбе — золотая птица,
Если ее яйцо огнем воспламенится,
А такое вряд ли случится, так нашу
Землю огонь не погубит.
Угомонись, Праматерь огня,
Займи свое место!
Серебряный лес.
В серебряном лесу — серебряный столб,
На серебряном столбе — серебряная птица.
Если ее яйцо огнем воспламенится,
А такое вряд ли случится, так нашу
Землю огонь не погубит.
Угомонись, Праматерь огня,
Займи свое место!
Бронзовый лес.
В бронзовом лесу — бронзовый столб.
На бронзовом столбе — бронзовая птица.
Если ее яйцо огнем воспламенится,
А такое вряд ли случится, так нашу
Землю огонь не погубит.
Угомонись, Праматерь огня,
Займи свое место!
Входит Херкке.
ХЕРККЕ
Прости, что я тебя тревожу,
Я и сама волнуюсь тоже.
О славная Ашабатман,
Есть у меня чудесный план,
Подсказанный самой судьбой:
Хочу заняться ворожбой.
С тобой я чувствую родство,
Ты передай мне колдовство.
Меня научишь ворожить
И после смерти будешь жить.
Шаманка занята. Она не замечает Херкке, ей не до нее. Херкке приходит в стан «больных».
ХЕРККЕ (ласково)
Ну как вы здесь? Терзает жар?
Целебный травяной отвар
Кудесница готовит вам —
Волшебница Ашабатман.
На ваших лицах вижу пот.
Сейчас я вытру, все пройдет.
Все будет хорошо в судьбе.
Скажи-ка, нравлюсь я тебе?
(Шепчет на ухо.)
А ты по нраву мне самой,
Чуть-чуть окрепнешь — будешь мой.
АШАБАТМАН
Больных, калечных здесь в помине нет.
Достойный я готовлю им шербет.
Как пришли, так и ушли,
Как пришли, так и ушли.
Притворщики и двоедушный люд.
Мой приговор: пускай они умрут.
Как пришли, так и ушли,
Как пришли, так и ушли.
Мой травяной, мой колдовской отвар
Пускай для них последний будет дар.
Картина 12
Ашабатман раздает «больным» свое снадобье, те выпивают и засыпают навеки. Инородные мужи ожидают возвращения своих послов, притворившихся больными.
ПЕРВЫЙ МУЖЧИНА
Они хитрее, лестью, лаской
Нас завлекут, обманут нас.
К ним надо подходить с опаской.
Погубят всех — неровен час.
ДРУГОЙ
О, что за люди из железа?!
По сказкам с ними лишь знаком.
Закроешь дверь — в окно залезут,
Коня убьешь — придут пешком.
Коснешься их — себя погубишь,
Их повстречать — помилуй Бог.
Коль две ноги ты им отрубишь,
Они придут на четырех.
Слышен топот копыт. Входит Херкке. В руках ларец с драгоценностями.
ХЕРККЕ
Богатыри, скажите, как дела?
Нерадостную весть я принесла.
Другая новость вовсе не плоха,
Для вас я приготовила меха,
Такие шкуры вам на пару лет.
ПЕРВЫЙ МУЖЧИНА
А новости хорошей больше нет?
ВТОРОЙ
О сундучок! Весь золотом горит.
Видать, и сам он золотом набит.
ХЕРККЕ
Больные ваши принесли сундук
В подарок нам. Подумала я вдруг:
Зачем подарку оставаться там,
Коль я сама теперь явилась к вам?
Всем сердцем я желаю вам помочь.
И вот, когда сошла на землю ночь,
Я эти украшения украла,
Я красоты подобной не видала.
Вот серебром сияет ожерелье.
Оно мне даст и радость, и веселье.
Дают Херкке горсть серебра.
ПЕРВЫЙ МУЖЧИНА
Словами понапрасну не сори,
А где больные наши? Говори!
ДРУГОЙ
Чем кормят их?
ТРЕТИЙ
Избавят ли от ран?
ХЕРККЕ
Их отравила всех Ашабатман.
Больным я помогала как умела.
ПЕРВЫЙ
Убиты?! Черт! Совсем дрянное дело!
Хватается за сердце. Ему приносят ковш воды.
Болит и стонет, мечется душа!
Как выкорчевать племя чуваша?!
Картина 13
Праматерь лущит орехи.
ПРАМАТЕРЬ
Как ночь мрачна! Как буйствуют ветра!
Что нам несут убийственные звуки?
И сердце чует с ночи до утра
Дыханье смерти, горький вздох разлуки.
ГОЛОСА ДЕТЕЙ
Прабабушка, мы с мамами идем
Играть в войну! Как весело на поле!
ПРАМАТЕРЬ
Когда земля охвачена огнем,
Играть в войну, видать, Господня воля.
Другие игры забавляли нас,
Прошли года — иначе все сейчас.
Дрожу от стужи, если холодней,
Коль солнце светит, согреваю тело,
А то светило, что в груди моей,
Наверно, погасили вражьи стрелы.
Как время быстрокрылое летит.
Никто и никогда не укротит
И не взнуздает времени коней.
Я много прожила на свете дней,
Со счета сбилась в веренице лет,
Сто позади, а дальше счета нет.
От прожитого, видно, ломит тело,
Орехи вот грызу я — зубы целы.
Перед глазами словно гаснет свет.
Ох, навидалась я немало бед!
Куда ты, жизнь, спешишь своей дорогой?
Я скоро прочитаю все, что Богом
С рожденья мне написано на лбу,
Узнаю всю до капельки судьбу.
Детские голоса.
Кругом враги. От них темнеют дали…
О эта ночь! Ночь смерти и печали!
Пожаром охватило белый свет,
А наши сзади. Им спасенья нет!
Праматерь молится. От пожара вокруг становится светло, как днем. Начинается пляска черных теней — они превращаются в воинов и начинают убивать друг друга. Идет сражение. Ржание лошадей. Стоны раненых. Плач детей.
ПРАМАТЕРЬ
Горит весь мир. Не разглядеть ни зги,
Не различить,
Где наши, где враги.
Мы у обрыва… Светопреставленье!
Край пропасти обрушится вот-вот,
От гибели всего одно мгновенье.
О Господи, помилуй наш народ!
Вдруг наступает тишина. Истекающая кровью Эльбану подходит к Праматери.
ПРАМАТЕРЬ (с осторожностью)
Где амазонки? Неужели вас…
ЭЛЬБАНУ
Праматерь, объясни, где наши дети?
Не верю я, что их Господь не спас.
За них мы перед будущим в ответе!
ПРАМАТЕРЬ
Враги детей похитили у нас,
Свет жизни нашей будущей погас.
Без сил падают на землю.
ДЕЙСТВИЕ II
Картина 1
Амазонки с суровыми лицами собрались вокруг Эльбану.
ЭЛЬБАНУ
Что в жизни сердцу женскому милей?
Дитя родное… Нет у нас детей.
Нет будущего. Только в горле ком.
Карает Бог иль враг нам мстит тайком?
Тревога, боль, довериться кому?
Познали мы грехов, соблазнов тьму.
Нам долго было с ветром по пути,
Но против ветра нам пора идти.
Кто слаб, того неволить не хочу,
Подобно слово острому мечу.
Оно сверкает. Слово — мой палаш.
Доверьтесь мне. Я предводитель ваш.
ШЕРБЕНЕС
Ты предводитель, и сомнений нет.
ЭЛИМЕ
Как необъятен этот белый свет.
Но выберем из всех дорог одну.
Кто смел душой — идем за Эльбану.
Свободе, справедливости служу.
За это я и голову сложу.
Все амазонки, кроме Херкке, встают рядом с Эльбану.
ХЕРККЕ
Мне слово «справедливость» не понять.
Зачем его бездумно повторять?
За Бога, мол, отдам последний вздох!
Зачем над нами зубоскалит Бог?
И если вправду добр, пускай тогда
Детей спасает он. Моя ж звезда
На небосводе. Не могу понять,
Зачем мне в пекло голову совать?
ШЕРБЕНЕС
Какая ты бесстыжая, Херкке!
Прости же грешных нас, о бог Кебе!
Встает на колени с молитвой.
ХЕРККЕ
Коль есть на свете правда, Бог поможет.
Зачем напрасно кровь мою тревожат?
ШЕРБЕНЕС
Нет, не на пользу ей родимый хлеб,
Кто голос предков позабыл, тот слеп.
ЭЛИМЕ
И глух. О ней давно понять пора:
Нет, не орлица, просто мошкара!
ШЕЛЕБИ (выходя вперед)
Не ты ли предавала нас, скажи!
ХЕРККЕ
Язык-то свой, малявка, придержи,
Земли побойся или, вон, воды,
С тобой, зеленой, долго ль до беды?
ЭЛЬБАНУ
А ну-ка, перед солнцем поклянись,
Уж если вправду так ты ценишь жизнь.
ХЕРККЕ
Да разве я могу предать свой род?
Чиста моя душа, как неба свод.
В свидетели возьму я солнца свет,
Детьми бы поклялась, да их уж нет.
ЭЛЬБАНУ
Не ползай и верши достойно путь.
И коль чиста, то всюду чистой будь.
Но землю предков тоже не забудь.
ШЕЛЕБИ
Кто защитит детей, когда не мы?
Кто выведет народ из хмурой тьмы?
Язык родной и душу как спасем,
От недруга укроем отчий дом?
Ответа в бренном мире молча ждут,
Живые к нам с надеждою идут.
Отступничество, знаю, тяжкий грех.
И потому в ответе я за всех.
ЭЛЬБАНУ
Я разрезаю черный каравай,
Удел тяжелый нынче выбирай —
На плечи бремя воина взвалить,
Чтобы от войн потомков защитить.
Режет каравай. Девушки переодеваются в одежду амазонок и исполняют танец воинов.
Картина 2
ТАЙМАС (выходит)
Эй, реки, степи! Горы и леса!
И море, что во мне клокочет яро!
Я девушку ищу! Ее краса
Зажгла во мне любовь, огонь пожара.
Пусть, словно малое ушко иглы,
Надежда на пути моем маячит.
Я не сверну с пути,
Сквозь море мглы
В игольное пролезу ушко, значит…
Ты где-то рядом… Чувствует душа.
Великой тягой я к тебе прикован.
И заглянуть в глаза твои спеша,
Стремлюсь в тиши твое услышать слово.
Тенета жизни не страшны теперь.
Спешу к тебе, и будет все чудесно,
И лишь прошу: любимая, поверь,
Я твой герой, и сердцу в ребрах тесно.
Амазонки окружают Таймаса.
Картина 3
ЭЛЬБАНУ
Как враг силен, его ужасен вид.
Но каждая из вас — отличный воин.
Его ж тамга мне сердце леденит,
Он страшного суда теперь достоин.
Я вижу реки крови.
Всех мужчин
Под корень истребило это племя.
Указывает на Таймаса.
На поле брани пали брат и сын…
Мы мстить должны.
Настало наше время.
ЭЛИМЕ
В холодный погреб, где повсюду — лед,
Пусть на свою погибель он сойдет.
ШЕРБЕНЕС
А дверь пусть амазонка стережет.
Надежная, она не отойдет.
ЭЛЬБАНУ
Кипит мой гнев…
Я б собственной рукой!..
Но что-то останавливает все же.
Сегодня раб он оказался мой,
Но я сама раба Господня тоже.
ХЕРККЕ
Успеем гостя наказать…
Красив и статен до чего же!
А я б хотела испытать
Красавца на любовном ложе.
ЭЛИМЕ
Ты все про блуд…
ШЕРПЕНЕС
И на уме
Одни любовные напасти…
ХЕРККЕ
Побойся Бога, Элиме,
Совсем не блуд, а жажда страсти.
Все девы в войске Эльбану
Бесплодны, как пустая чаша.
Признай свой грех, свою вину,
Ты, предводительница наша!
ЭЛЬБАНУ
Язык твой, словно жало, ядовит,
Но долг святой нам действовать велит.
А дети? Будут дети… Но сейчас
Великий долг зовет на битву нас.
Рукой указывает, чтобы увели Таймаса.
Картина 4
Наступает рассвет. Шелеби на страже. Она охраняет погреб, в котором заточен Таймас.
ШЕЛЕБИ
Неделю глаз сомкнуть я не могу,
Врага в подвале темном стерегу.
Пускай же идол мается впотьмах,
Пусть испытает горе, боль и страх.
Как чутко небеса молчат.
Они
Умеют слушать…
Звездочки-огни
Слезами молча катятся в ночи.
А ты гляди, и слушай, и молчи.
Вон озеро так манит серебром,
Какая тишина стоит кругом!
Так ласкова прозрачная вода.
Я мигом окунусь — и вновь сюда.
Снимает одежду и убегает на озеро.
Картина 5
Таймас один в темном погребе.
ТАЙМАС
Бежать! Хочу на воле умереть.
Неужто я в темнице встречу смерть?
Бежать! Бежать!
Но как открыть замок?
О, если бы мне кто-нибудь помог!
Эй, наверху!
Эй, стража! Дай ответ.
Позвольте мне увидеть солнца свет!
Крадется Херкке.
ХЕРККЕ
Ну, выходи, мой лев,
Открыта дверь.
Открывает погреб, помогает пленнику выйти.
Стучит твое сердечко, как набат.
Обнимает Таймаса.
Ты для любви рожден,
И мне поверь,
Что лишь любовь —
Цветущий райский сад.
ТАЙМАС (отталкивает Херкке)
Ты стражник мой?
Что это: день иль ночь?
ХЕРККЕ
Не бойся, милый, я хочу помочь.
Да, да, пойми, я твой невольный стражник,
А тело так любви и ласки жаждет.
Старается снять с него одежду.
И ты уже неделю взаперти,
Поторопись, пора, пора идти.
Полянка ждет для радостных утех,
Познаем оба этот сладкий грех.
ТАЙМАС
Да не змея ли ты? Змея, змея!
Так обвилась, дышать не в силах я.
Поднимает и отбрасывает Херкке.
ХЕРККЕ
Я не змея! Ты лебедь полюби!
Ой, кто это? Неужто Шелеби?!
Хватает вещи Шелеби и убегает, прячется.
ХЕРККЕ (из укрытия)
Ушел наш пленник. Ну а вы навек
Запомните отважную Херкке.
Устроила красавцу я побег,
Чтоб не погиб он тут в тюрьме, в тоске.
Теперь я здесь порядок наведу
Себе на радость или на беду!
Исчезает.
Картина 6
Появляется Шелеби.
ШЕЛЕБИ
Послышалось? Мерещится? Кто здесь?
Бежит к погребу. Набрасывается сзади на Таймаса. Борьба с пленником. Неожиданно они узнают друг друга.
ТАЙМАС
О чудо, чудо! Бог на свете есть!
Он нас с тобою свел не в первый раз.
ШЕЛЕБИ
Узнала я сиянье милых глаз.
О, сколько дней я помнила тебя,
Судьбу кляня, страдая и любя.
Твоя навек я! Слышишь, я твоя!
ТАЙМАС
Ты — солнца луч, что тучи пробивает!
ШЕЛЕБИ
Глянь, небеса за нами наблюдают.
ТАЙМАС
Такого счастья им не испытать.
ШЕЛЕБИ
Я сторож твой. Но как мне страх унять?
ТАЙМАС
Я не сбегу. Мне ни к чему побег.
Я пленник твой. Теперь уже навек.
Обнимают друг друга. Таймас на руках уносит Шелеби.
Картина 7
ХЕРККЕ (приходит к Праматери, бросает одежду к ее ногам)
Жалейте! Плачьте! Ваш отважный воин
И слез, и сожаления достоин.
МАН АМА
Убили Шелеби?! Не может быть!
Она одна под стать большому войску,
В сражениях вела себя геройски,
Как Улып, сокрушая вражий стан.
ХЕРККЕ
Не Улып, а букашка-таракан!
Она сама разделась перед ним,
Сама его на ложе завлекала.
Я видела, я хворост собирала.
Мы этот грех несчастной не простим,
Она его отправила в дорогу,
Но хитрый план раскрылся, слава Богу!
МАН АМА
Типун на твой язык. Одной семьей
Мы здесь живем. У нас закон такой:
Поддерживать, не предавать друг друга,
И честь беречь. Она твоя подруга.
ХЕРККЕ
Клянусь, клянусь! Вот солнце и луна,
Я не солгу сегодня перед ними!
Ты, Ман Ама, всем рассказать должна
О том, как запятнала наше имя
Развратница. Приказываю я!
МАН АМА
Приказывать не смей!
Здесь власть моя.
И здесь пока мое весомо слово,
За каждого я отвечать готова.
Трубит сбор. Входят Эльбану с близкими соратницами.
ЭЛЬБАНУ
Какая вновь беда постигла нас?
ШЕРБЕНЕС
Скучает, знать, Праматерь в этот час.
МАН АМА
Скучать ни времени, ни смысла нет.
Я созвала вас нынче на Совет.
Как видите, сбежал, исчез наш пленник.
Теперь скажите, кто же здесь изменник?
Вернуть, сюда доставить беглеца.
Элиме и Шербенес уходят, вслед за ними Херкке.
ЭЛЬБАНУ
Кавала звук разбередил сердца.
МАН АМА
Призыв его понятен на войне,
Но эта весть невыносима мне.
Я эту боль сама перековала
И превратила в гулкий звук кавала.
ЭЛЬБАНУ
Но этот звук к войне призывный знак.
К сраженью он зовет.
И только так!
МАН АМА
О наш кавал! Во все края труби!
Враг обесчестил нашу Шелеби.
ЭЛЬБАНУ
Нет на земле мужчины, кто сильнее
Душой и телом нашей Шелеби,
Сейчас ей рано думать о любви,
Познать любовь она еще успеет,
Но если же она пустилась в блуд,
Тогда мои слова бессильны тут.
И предо мною все померкло разом:
Сраженья, битвы и Вселенский разум.
МАН АМА
Я тоже не поверила сперва,
Подумала, что Шелеби убита.
Но слишком убедительны слова,
И вот одежда… Тайна здесь сокрыта.
Все видела Херкке. Она сама…
ЭЛЬБАНУ
И ты плутовке веришь, Ман Ама?
Перехитрить и зеркало готова!
МАН АМА
Тогда зачем ее жалеешь снова?
ЭЛЬБАНУ
Ведь ты сама благословляешь всех
И веришь, что исправлен будет грех.
Я Бога об одном молю с утра:
Объединиться нам уже пора.
К ним верхом приближаются амазонки. Слышен топот копыт.
МАН АМА
Не вместе ли предатели удрали?
ЭЛЬБАНУ
Не верю, Ман Ама, о нет! Едва ли!
МАН АМА
Бывает так. Со мной такое было
Лет сто назад. Я так его любила.
Казался самым лучшим из людей
Мне в юности избранник мой — Шерккей.
ШЕРККЕЙ
Когда поверишь в сказку, все вокруг
Так сказочно, волшебно и прекрасно…
Входят Амазонки, Херкке ведет за собой Шелеби.
ХЕРККЕ
Ну, отвечай нам, где твой милый друг?
Какая шлюха! Разве вам не ясно?
Зачем за ним не побежала вслед?
Ему дала бы верности обет.
МАН АМА (обращается к Шелеби)
Одежда чья? Ты скажешь нам сама?
ШЕЛЕБИ (твердым голосом)
Моя одежда эта, Ман Ама.
МАН АМА
Жалеть тебя? Не знаешь ты стыда!
Как волк зубаста, хоть и молода.
ХЕРККЕ
Развратница! Предательница рода!
Как только терпит матушка-природа?
Свое добро немедля собери,
На землю ляг, закрой глаза, умри!
А мне всегда во всем доверья нет,
И потому вот-вот померкнет свет,
А в нашем войске мира нет и лада.
ЭЛЬБАНУ
Да не скули! Выдумывать не надо.
Ох, не смотрели б на тебя глаза.
От слов твоих хоть в петлю полезай.
МАН АМА
Кого винить? Великий путь избрали
Вы в этой жизни раз и навсегда.
Орлицами вы в небо воспаряли,
Испытывали вас огонь, вода.
Где силы брать? Спросите у меня.
На этот путь я вас благословила,
Благословленный укротит коня.
Любых врагов сразит. В нем — честь и сила.
ЭЛЬБАНУ
Оставьте нас наедине, покуда
Беседовать я с этой самкой буду.
Амазонки выносят на троне Праматерь. Все уходят. Остаются Эльбану и Шелеби.
Картина 8
ЭЛЬБАНУ
Да, горькую я получила весть.
Поверить не могу в твое «геройство»,
А коль поверю, то хоть в петлю лезь!
ШЕЛЕБИ
Не принято такое в нашем войске.
ЭЛЬБАНУ
А приняты предательство, разврат,
В чем амазонку чистую винят?
Шелеби падает на колени, обнимает ее ноги и плачет.
ШЕЛЕБИ
Ты матерью мне стала, я не скрою,
Всем сердцем пылким полюбила вас,
И стала Шербенес моей сестрою,
И Элиме — родная мне сейчас.
Во всем всегда свою хранила честь,
Но, видно, и над нами силы есть.
О Эльбану! Признаться я должна:
Я чужеземцу верная жена.
ЭЛЬБАНУ (поднимает Шелеби с колен)
Позор! Позор! Честнейшая из всех,
Ты совершила самый тяжкий грех.
ШЕЛЕБИ (отбирает веревку у Эльбану)
Твоя петля скорее для меня.
Я без него не проживу и дня.
Пауза.
Нет, умирать нельзя мне… Мой Таймас…
Когда-то он меня от смерти спас.
Повенчаны мы небом и землей.
Ему жена я, муж теперь он мой.
Шербенес, Элиме, Херкке приводят Таймаса.
ХЕРККЕ
Ты не жена. Ты грешница, пойми!
ЭЛЬБАНУ
О, наконец-то свой язык уйми!
Делает знак, чтобы ушли Херкке, Шербенес и Элиме.
Я думаю, пусть скажет пленник сам,
Зачем явился он, нежданный, к нам.
ТАЙМАС
Без Шелеби мне воля не мила,
Любимая, ты это поняла.
ЭЛЬБАНУ
Хвала тому, кто это смог понять,
Но если вдруг осмелишься поднять
На нас ты руку, то погибнешь сам.
Клянись, пришелец, Вечным небесам.
Подает меч Таймасу. Он берет и вонзает в землю.
ТАЙМАС
Дочь Пихамбара! Верь моей любви,
Клянусь землей и кровью, Шелеби,
Что, если я обижу ваш народ,
Возмездие обоих нас убьет.
ШЕЛЕБИ
Я от тебя готова смерть принять.
Пусть приношенье Богу кровь заплатит.
Готова кровью флаг наш напитать,
Но войско наше истину утратит.
ЭЛЬБАНУ
Умрешь ты — солнце не погаснет, нет!
И смерть твоя мир светлый не разрушит.
Сумей понять, что продала ты душу
И погасила истин наших свет.
ТАЙМАС
Я расскажу, чтоб ты сама решила:
Не надо невиновного судить!
Не Шелеби — Херкке мне дверь открыла
Затем, чтоб в сети блуда заманить.
Змеей на шее у меня повисла.
Я оттолкнул. Херкке мне ненавистна.
Когда во тьме любимую узнал,
Увлек меня любви могучий шквал,
И Шелеби в ночи меня узнала,
Но вслед за мной она не побежала.
На уговоры отвечала так:
«Здесь корни рода. Здесь родной очаг».
И я вернулся жить иль умереть.
Без Шелеби жизнь все равно что смерть.
ЭЛЬБАНУ
Ты складно врешь. Но как понять смогу,
Что Шелеби доверилась врагу?
А может быть, ты волк в овечьей шкуре?
Но эту шкуру я с тебя сдеру.
Подходит к Таймасу, сдирает одежду и видит на теле родинку.
О господи! Еще какие бури
Мне суждены? Но я сейчас умру.
ШЕЛЕБИ
Что, тетя Эльбану, с тобой случилось?
Ты полотна белее? Что с тобой?
ЭЛЬБАНУ
Все это наказание иль милость?
Не разминуться с горькою судьбой.
Живу я, четверть века жизнь кляня,
Живу, хотя на свете нет меня.
ШЕЛЕБИ
Живешь, хоть нет тебя? Я не пойму.
ЭЛЬБАНУ
Нет, недоступно сердцу и уму
Все то, что я пережила однажды.
Нагрянул к нам отряд несметный, вражий.
Летит табун и сеет смерть и страх,
Все пред собою повергая в прах.
А я тогда беременна была.
От бремени я тут же разрешилась.
И мальчика, я помню, родила.
Но в тот же миг ребенка я лишилась.
Приподнялась — мелькание копыт,
И боль, и стоны, свежей крови пятна.
Где мальчик мой? Лишь пыль столбом стоит.
Жива ли я? Самой мне непонятно.
Тогда мой муж уже с врагом был вместе.
Давно забыл о верности, о чести,
Врагу-злодею преданность храня,
В тот страшный час покинул он меня.
В последний раз склонился надо мною,
И все покрылось темной пеленою.
Ни сына и ни мужа рядом нет.
Перед глазами родинка на теле
Младенца… что же… годы пролетели…
Неужто сын мой… через столько лет?
ТАЙМАС
О мама! Эльбану аппа! Я знал...
Меня по свету голос крови гнал.
И наконец я берега достиг,
Где кровь моя, где мой родной язык.
Что, Шелеби, окаменела ты?
Неужто исполняются мечты?
Все обнимаются.
ЭЛЬБАНУ
Когда-то я пред Богом поклялась
За сына отомстить… Но что такое?
Ни радости в душе и ни покоя.
Не вскормлен материнским молоком,
Как нашу боль поймешь и примешь сердцем?
Тебе наш путь тяжелый незнаком
И даже чужд,
Ты с нами не был с детства.
Но я, как мать, благословляю вас.
У вас свой путь.
Прощай, мой сын Таймас.
Благословляет, Таймас и Шелеби встают с колен и уходят.
Так на роду написано, видать.
Родной я крови не пролью ни капли.
Таков мой долг — прощаться и прощать.
Им рядом с нами места нет. Не так ли?
Входят Элиме и Шербенес.
ШЕРБЕНЕС
Ты с ними поступила честь по чести.
Свой тяжкий груз пускай осилят вместе.
ЭЛИМЕ
Огонь в душе у нас, а дни — черны,
Приказывай, что делать мы должны.
ЭЛЬБАНУ
Сейчас наш долг святой — детей вернуть,
Хоть силы неравны, нелегок путь.
Нас племени звезда во тьме ведет,
Она спасет, поможет, сбережет.
Появляется Херкке, она втаскивает безжизненное тело Таймаса.
ХЕРККЕ
Я воин и заслуживаю чести!
Ну что же вы? На грудь мою повесьте
Геройский орден, чтобы честно было,
Вот, поглядите, я его убила:
Почти по рукоятку свой кинжал
В него вонзила. Как же он бежал!
Я догнала! А эту не сумела.
Она, как рысь проворная, летела,
Хоть я сама старалась, уж поверьте.
О Шелеби! Ты избежала смерти!
ШЕРБЕНЕС
Кто приказал?! Еще и орден ждешь?
В твоей крови — коварство, подлость, ложь.
ЭЛИМЕ
Как ненавистен бегающий взгляд,
Как хитрые глаза ее косят.
Позвольте, я исправлю этот грех!
ЭЛЬБАНУ
Нет, не позволю! Говорю для всех:
Прижечь ей грудь! Таков мой страшный суд.
Безгрудая, она забудет блуд.
Терплю я долго! Но терпеть невмочь.
К Ашабатман ее! Ведите прочь.
Херкке уводят.
Картина 9
Идет война.
ХЕРККЕ
Эй, Эльбану! Ты видишь, я иду,
К тебе сама твоих врагов веду.
Будь проклята! Не прячься! Выходи.
Кровавый бой, предвижу, впереди.
Вдруг видит перед собой Туймурзу.
О, неужели здесь ты, Туймурза,
Гляжу не нагляжусь в твои глаза.
Не встретятся вовек гора с горой,
А ты вот рядом… Мой орел, герой.
ТУЙМУРЗА
Ты, помнится, Херкке? Блудливый взгляд.
Знавал тебя я много дней назад.
Тебя увидел — силы подвели.
ХЕРККЕ
Да не волнуйся. Это от любви.
Я голову склоню на грудь твою,
Чтоб вместе оказаться нам в раю.
Ведь молодость без ласки вся прошла,
Теперь бы хоть немножечко тепла…
ТУЙМУРЗА
Нет, ты напрасно душу не тревожь,
Признания твои — сплошная ложь.
ХЕРККЕ
Ах так! Тебя давным-давно я знаю,
Сполна познала мать твоя родная.
Как запах лжи невыносим порой,
Лишь для меня ты, Туймурза, герой.
ТУЙМУРЗА
О, замолчи! Ты жалишь, как змея.
Простят народ, жена и мать моя.
ХЕРККЕ
Нет четверть века матери твоей.
А Эльбану? Ведь ты не нужен ей.
Что не простит тебя, клялась она,
И крошки хлеба не подаст жена.
ТУЙМУРЗА
Блоха! Высоко прыгаешь порой.
Вот так тебя прикончит твой герой.
Убивает Херкке.
Картина 10
Туймурза входит в дом Ман Ама. Праматерь в доме одна.
ТУЙМУРЗА
Нет никого. Лишь старая карга!
Эй! Где народ, где девушки? Гость ждет!
Неужто ты лишилась языка?
А Эльбану моя с другим живет?
Красавица, она мне часто снится,
Скорей всего, она теперь блудница.
Возьму ее! Сыграю свадьбу вновь.
МАН АМА
Ты опоздал. Теперь ее любовь
И жизни смысл — ее родной народ.
ТУЙМУРЗА
Закрой, старуха, свой поганый рот.
Я здесь хозяин. Все мое кругом:
И Эльбану, и весь народ, и дом.
Рабыни вы! Коль вас оставлю жить,
То ваш удел — мне преданно служить.
МАН АМА
Пока в груди моей клокочет злость,
Одна за всех скажу, нежданный гость!
Ты предал всех: мать, бабушку, жену,
На нас навлек несчастья и позор,
И никогда святая Эльбану
К тебе не обратит свой чистый взор.
Ты бабушку родную не узнал,
На Ман Ама ты смерти меч поднял.
Изменнику, лгуну неведом стыд.
Ну что ж, моею кровью будешь сыт!
Так захлебнись!
Перекусывает себе вену и подходит близко к Туймурзе.
Чиста, священна я.
Тебе, мой Бог, досталась жизнь моя.
Умирает. Появляется Эльбану.
ЭЛЬБАНУ
О, ты злодей! Ты дьяволу под стать.
На бабушку родную меч поднять!
ТУЙМУРЗА
Ты сердишься? Напрасно, не сердись!
Тебе одной готов отдать я жизнь.
Тебе — почет и низкий мой поклон,
В тебя одну, как прежде, я влюблен.
ЭЛЬБАНУ
Посланник смерти ты? Твой проклят путь.
Оставь меня… Навеки позабудь.
ТУЙМУРЗА
Пойдем со мной! Я так тебя люблю!
Со мною заживешь ты как в раю.
ЭЛЬБАНУ
Чужого рая не сули… Не надо
Мне райских кущ. Ведь я привыкла к аду.
И ты огня священного не тронь.
В душе моей пылает тот огонь.
Вовек не погасить того огня.
Уйди, проклятый, иль убей меня.
Ты племени, родным принес беду.
До двери рая без тебя дойду.
ТУЙМУРЗА
Знай, Эльбану, я не погибну, нет!
Еще не раз сорву девичий цвет.
А ты твердишь: чуваш, чуваш, чуваш.
Тошнит от этих слов. Такая блажь!
ЭЛЬБАНУ
О жалкое отродье! Знай, что ты
На мужа, на мужчину не похож.
В тебе я вижу дьявола черты,
Твой поводырь — предательство и ложь.
Забывший честь, предавший свой народ,
Бесславно, неоплаканный умрет.
Жестокое сражение, в котором Туймурза и Эльбану убивают друг друга.
Картина 11
Выходит Шелеби.
ШЕЛЕБИ (поет)
Род Улыпа благословил меня,
Чтоб я жила любовь и мир храня,
Чтоб имя племени смогла сберечь,
С почтеньем слушать наших предков речь.
Язык земли… В нем правда вся и суть.
Богат наш стол и благороден путь.
Луна и Солнце встали в хоровод,
Благослови меня, о мой народ.
Вон звездопад струится вдалеке,
Скажу на милом сердцу языке,
Которому не кануть в бездну лет:
«Моя звезда — ты солнце, ты рассвет!»
Выходят двойняшки, мальчик и девочка. Подбегают к Шелеби: «Мама!»
Пусть кружит нас Вселенский хоровод.
С тобой я нераздельна, мой народ,
Я дочь твоя.
Со мною рядом дети…
Что может быть прекраснее на свете?
Они протянут в будущее нить,
Чтобы отчизну нашу сохранить.
Занавес.
*Жемчуг
