Киләчәк
Маҗаралы хикәя
1
…Тып итеп башына бер алма «тамды». Әле җәй уртасы гына, ничек кызарып пешкән! Кыз аны умырып тешләмәкче иде дә, куркып читкә атып бәрде. Җүнле алма шулай иртә өлгермәс иде. Җен оясында үскән бит ул. Чү, Ләйлә үзе дә арусыз җирдә ята түгелме соң?! Утырып әз генә хәл алам дигән кеше йокымсырап бара. Арылды шул. Автобустан төшкәч, җиде чакрым җәяү атлады. Тау битендәге авыллары күренеп тә тора югыйсә. Ерактан гына якын төсле ул, тәпили башласаң, тагын биш чакрым җыясың. Җитмәсә, кулындагы сумкалары да авыр. Кичәге студент, ә бүгенге яшь мөгаллимә, артык санап иң иске киемнәрен дә ташламады. Лекцияләргә киеп йөргән күлмәк-итәкләре укытканда да бик килешер әле. Авыл мәктәбенә ярамаган тагы! Әй, шушы Тукранбашка, гәрчә ул туган авылы булса да, кайтасы килеп кайтса икән! Әнә блатнойларның балалары Казанда урнашты. Аларны йә Мәгариф министрлыгына тыктылар, йә чит ил фирмаларына… Ләйләнең әтисе гади шофёр гына шул. Хәер, бик теләсә, ул да таш калага ябышып кала иде. «Бәрхет» ише супермаркетларда гел аларның институтын тәмамлаган туташлар эшли. Кайсы идән юа, кайсы черегән җиләк-җимеш чистарта. Ә хуҗага бик тугрылары әчегән салатларны «тәмләткеч»ләр белән яңартып сата. Тик Ләйләнең дипломлы башы белән кибет колына әйләнәсе килми иде. Шулай ук Тукранбашка да җан тартмый менә. Тиздән шәһәр белән авыл арасында аерма бетә, диләр. Имеш, салаларга ургылып цивилизация керә! Көт син ул заманнарны күзеңне күгәртеп. Әлегә авылда эчпошыргыч күңелсез. Шәһәрнең исе дә юк.
Кызның зыр-зыр башы әйләнде. Моннан тизрәк торып китәргә кирәк иде. Элек-электән бу урынны читләтеп үтәләр. Гел әкәмәт хәлләр була ташландык алма бакчасында. Йә төбе-тамыры белән агачлар кубарыла, йә, кайчы белән кыркылган сыман, үләннәрнең очы киселә иде. Ә бит Тукранбаш хуҗалыгының атаклы алма бакчасы иде ул кайчандыр. Аны өч каравылчы алмаш-тилмәш саклады һәм өчесе дә акылга җиңеләйде. «Малай, төнлә өстән яктырталар», — дип сөйләнгән Габдрахман абзыйның сүзләрен көлкегә алды авыл. Рәис тәтелдек каравылчыны: «Эчәсең дә, җенләнәсең», — дип куып чыгарды. Минап абзый эчми иде, әмма аңа да бакча шаукымы сукты. «Төн ката алмагачларга шап-шоп бәреп, алма коялар», — дип зарлангач, картны караклыкта гаепләде әлеге дә баягы рәис. «Үзең капчык-капчык күрше авылларга сатасың», — диде.
Ә өченче каравылчы — япь-яшь Зиннәт акырып өенә чапкан ди. «Ай яктысында күктән бакчага бау суздылар һәм шуның белән билемнән уратып, югарыга күтәрмәк иттеләр. Ярый әле тозактан ычкынып табан ялтыраттым», — дигән, имеш, егет.
Ләйләнең әбисе — туксан яшенә үрмәләп маташкан карчык: «Әүвәл зират иде анда, оланнар», — дип әйткән иде анысы. И-и, биш былтыргы мәетләрнең сөяге туфрактай уалгандыр инде. Бәй, кыз ярты сәгатьтән артык куак төбендә хәл җыя, әле бер генә мөгезле җеннең дә табаныннан кытыклаганы юк. Җәй уртасында ук алма кызармагае ни! Кояш нурын комсызланып эчәдер, мөгаен. А-а-а… Авыз ачыла. Йокы баса, йокы… Кузгалырга вакыт, кузгал… Кузгал…
…Ул мыш-мыш сулаган тавышка уянды. Аның өстенә аксыл чырайлы унлап кеше иелгән, егерме пар күз ятсынып һәм кызыксынып аны күзәтә иде. Адәм кыяфәтендәге җеннәр!
«Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, — дип кычкырып дога укырга тотынды кыз. Һай, әбисенә рәхмәт. “Өйрән”дия-дия күпме дога ятлатты. — Аллаһү лә иләһә ил-ләллаһүү, әлхәй-йүл каййүүүм…»
«Җеннәр» елмаешты һәм, бер-берсен бүлә-бүлә, гомер ишетмәгән телдә гөлдерәште.
«Хәзер догам тәэсир итәр сезгә! - диде Ләйлә, тагын да кычкырып. — Ләә тәэхузүһүү синәтү үә лә нәүм…»
Ләкин «җен кавеме» томандай эреп югалмады, баягыдан да битәр кызып сөйләшә-сөйләшә, дәррәү артка чигенде.
Кыз такта сыман каты әйбердә ята иде һәм бу… бу алма бакчасы да түгел, дивар-түшәмнәре акшарланган зур бүлмә иде. Шул чакта ишек сыман озынча уем ачылды да, яшь кенә егет керде. Ул туп-туры Ләйлә янына килеп басты. Егет сорау бирә, тик теле сәер — аңлашылмый иде. Ахмак! Бөтен җир шарында халык уртак телдә — инглиз телендә аралаша. Гади татар кызы Ләйлә дә инглиз телен су кебек эчә әнә.
Егет аның инглизчә эндәшүенә игътибар итмәде. Кыз әзрәк гарәпчә сукалады, аннары урысча ике-өч җөмлә әйтеп карады. Йөрәк ярылырга җитеп кага иде. Кайда ул, ә? Хәзер генә алмагач төбендә иде ләбаса! Төшендә саташа бугай ул. Төш бу, валлаһи!
— Уян, җүләр, уян! — диде ул, яңакларына суккалап.
Уянмады, чөнки йокламаган иде. Аның каравы кунак белән аңлаша алмыйча йөдәгән егет, шатланып:
— Син татар кызы икән! — диде һәм артында гүелдәшкән төркемгә кулы белән, чыгыгыз дигәндәй ишарә ясады.
— Мин кайда?
Бүлмәдә кайтаваз бик каты яңгырый иде.
— Син супердөнья чигенә терәлгән илдә. — Егет аңа кулын сузды. — Әйдә, танышыйк. Мин — Илтан исемле. Гасырлар белгече.
Ләйлә каты сәкедән торып утырды.
— Шаяруыңны ташла, хәсрәт белгеч! Кем мине җүләрләр йортына япты, ә?
Тукранбаш күрше Самара белән чиктәш иде. Мөгаен, изрәп йоклаган кызга нәрсәдер иснәткәннәр дә юри монда илтеп ыргытканнар. Адәм баласы, шаяртса, усал шаярта бит ул.
Егет кат-кат пеләш башын сыпырды. Әйтерсең ул уйларын тигезли-шомарта иде.
— Гафу ит, гүзәл кыз. Минем ярдәмчеләрем сине ялгыш алып кайткан.
— Әйдә, хәзер үк ялгышыңны төзәт! Кешеләр өстендә тәҗрибә уздырган табиб кисәгедер инде син. Диссертация язасыңдыр инде. Мин сау-сәламәт һәм үз акылымда, белдеңме?!
Илтан авыр сулап куйды.
— Гафу ит, гүзәл кыз. Бу ялгышымны тиз генә төзәтеп булмас шул. Ярдәмчеләрем чираттагы сәяхәткә китте.
— Баш табибны чакыр! — Ләйлә ачу белән таш идәнгә типте. Табаны чатнады бугай, пычак белән кискәндәй, чәлтере сызлады.
— Тыңла әле, гүзәл кыз, — диде егет, аның кулына кагылып. Илтан һич тә мәкерле табибка охшамаган, аның күзләре хәйләсез иде. — Син, чынлап та, супердөньяга эләктең. Кешелек гомер буе шуңа ашкынган һәм, ниһаять, теләгенә ирешкән дөньяда син. Аерма шунда гына…
— Нәрсәдә аерма?! Без икәү сары йорт корбаннарымы?
— Юк, гүзәл кыз, юк, син иректә, син акыллы кешеләр арасында. Тик син җитмеш ел алга күчендең. Минем очкычым ярдәмендә.
Кыз пырх-пырх көлде.
— Әле генә миңа егерме бер яшь иде. Шуңа җитмешне өстәсәң, чыкылдаган әби! Оныкларым кайда соң?
— Синең яшең үзгәрмәде, гүзәл кыз.
— Йә, әкият китабыңны яп, такырбаш. Мине авылда көтәләр. Ләйлә туташ мәктәптә инглиз һәм татар телләре укытачак. Алла бирсә, ярты елдан качам мин ул хәерче Тукранбаштан. Кесә телефоны да җүнләп эшләми бит бездә. Спутник ерак, ди. Клуб ишегендә йозак, дискотекалар турында хыялланма да. Карале, такырбаш, мин бит бүген тәгам капмаган. — Яшьлек үзенекен итә, хәсрәт-кайгы эчендә озак йөздерми иде. — Кичәге студентның кесәсендә биш йөз тәңкә акча бар, әйдә, миңа иптәш бул, берәр ашханәдә бәрәңге белән тавык ите ашыйбыз. — Ләйлә, нишлим дигәндәй, икеләнгән егетнең җиңеннән тартты: — Әйдә, мин сыйлыйм. Яшел чәй белән дипломымны юарбыз.
Әгәр дә мәгәр алар җүләрләр йортында булмаса, Илтан бу тәкъдимгә ризалашырга тиеш иде.
Егет сүзсез генә тимер шкафтан түгәрәк әйбер алды. Аның үзенең дә беләге шуңа охшаш нәрсә белән каймаланган иде.
— Бу — электрон беләзек, Ләйлә. Ул сиңа аралашу өчен кирәк.
— Кем белән, тиле! Мин беләзексез дә оста аралашам. Инглиз, урыс, татар телләрендә сиптерәм ич мин.
— Бу беләзеккә татарча тәрҗемә итү җайланмасы беркетелгән. Мин аны әбием өчен ясаган идем.
— Син аңгыра мәллә, такырбаш? Өч телдә сөйләшәм, дидем бит инде.
Кыз, ярсып, озынча ишеккә таба атлады. Тамак ач, эчтә бүреләр улый иде. Алмагачка сөялеп шундый каты йоклады микәнни?
Тимер ишек авыр ачылды. Хәер, Илтан булышмаса, ул аны этә дә алмас иде. Ниндидер сасы ис күзен әчеттерде, борынын ярып, тамагын кытыклады. Ләйлә, көянтә сыман бөгелеп, төчкерергә тотынды. Егеткә эндәшеп тә булмый, урамда коточкыч тавыш, сүз авызда килеш үк йотыла иде. Ул көчкә тураеп басты, күзен уа-уа, алга карады. Ахырзаман мәллә, ә? Урамда машина ташкыны! Ләкин берсе дә ашыкмый, гүя аларны атлатып кына хәрәкәт иттерәләр. Ә өстә, өстә…
Ләйлә, баш очында пырылдашкан эреле-ваклы тимер очкычларны күргәч, әз генә аркан аумады. Болары машиналардан да күбрәк, кояшны каплап, бөтен күк йөзен сарган, аркылыга-буйга тыз-быз чабыша иде.
— Ләйлә, Ләйлә! — Егет аның колагына кычкырды. — Безгә урамда озак торырга ярамый, юкса агуланабыз.
Ахырзаман, әйе, ахырзаман! Әбисе сурәтләгән заман!!!
Илтан аны кире бина эченә тартып кертте. Ак бүлмәнең уң ягында тагын бер ишек бар иде. Алар завод цехын хәтерләткән мәйданнан уздылар.
— Бу шәхсән минем тикшеренү үзәге, — диде егет. — Мин бит әле конструктор да.
Күзе тонган, мие шулпаланган Ләйлә сүзсез генә Илтан артыннан теркелдәде. Алар борма-борма баскычлардан өскә менделәр һәм яссы түбәгә килеп чыктылар. Кыл уртада ике кешелек урындык рәвешендә канатсыз очкыч тора иде.
— Җайлап кына утыр. Каешыңны каптыр. Без тамак ялгарга барабыз.
— Суларга кыен, буылам, — диде кыз, ыһылдап.
Илтан аңа кер каптыргычы кебек нәрсә сузды.
— Мә, мондагы кислород сиңа җитә әле. Берәр станциядә тагын тутырырбыз.
Борын яфрагына беркетелгән бәләкәй генә «һава аппараты» аңарда нәни генә өмет уятты. Ахырзаманда да яшәп була шикелле…
Утыргыч төтен-сөрем белән томаланган биеклеккә күтәрелде. Анда меңләгән очкыч хәрәкәттә иде. Илтанга берсе бәрелгән иде дә, егет, маңгае белән сөзеп, аны читкә кысрыклады.
— Ник алай суктырасың?! Чүт аска мәтәлмәде! — диде Ләйлә, егетнең кыланмышын өнәмичә.
— Егылса, халык саны кимер. — Илтан аяусыз иде. Ул очкыч-урындыклар арасында шома балык кебек йөзә, кемдер аңа кизәнә, кемдер йодрык күрсәтә иде. Куркуыннан агарынып каткан кыз егетнең беләгенә чытырдап ябышкан иде дә, уңайсызланып, кулларын бушатты. Камыр күк изрәмәскә иде инде…
Очкыч, кинәт кенә күлмәктән өзелгән сәдәф кебек, челт итеп җиргә төште.
Кыз белән егет ишегенә ят сүзләр язылган бинага керделәр.
— Син мине әллә кайларда йөртәсең, гасыр белгече! Ашханә кайда соң? — дип өтәләнгән Ләйләне Илтан уен автоматы кебек озынча тар тимер багана янына әйдәде. Багана төрле төстәге төймәләр белән чуарланган иде.
— Туташ! Тавык белән бәрәңге, дигән идең бугай. Боер, без теләгеңне үтәргә әзер!
Ләйлә, аптырап, як-ягына каранды. Ашханә дисәң, ризык исен сизми.
Илтан кулындагы беләзеге белән автоматка сыдырды. Шуннан соң уртадагы поднос кебек савытка дүрт кисәк шакмак коелды…
— Менә тавык, менә бәрәңге, — диде егет, дөньяда иң зур миссия үтәгәндәй. — Аяк өсте генә капкалыйбызмы? Коры килешме, суда болгатыпмы?
Кыз шакмакларны кулында әвәләде. Таныш «яңалык». Бервакыт базарлар шушы нәрсәләр белән тулды. Халыкның ашказанын бик тиз яндырды ул.
Автомат каршысына, шаулаша-гөрләшә, бер төркем яшьләр килеп басты. Алар әллә нинди аңлаешсыз телдә сөйләшә иде
— Чит илдән туристлар мәллә? — диде Ләйлә.
— Юк, безнекеләр. — Егет яшьләргә сүз катты. Танышлары, ахрысы. Бер-берсенең җилкәсенә шап-шоп бәрә-бәрә исәнләштеләр. Илтан дуслары белән озак булашмады, чөнки Ләйлә ялгыз иде. Ул тимер баганадан су агызды да: — Утырып ашыйк, — диде.
Пыяла өстәл тирәсенә тезелгән урындыклар салкын иде. «Нишләп тактадан ясамаганнар икән? Агач үзе җылы, үзе матур ич инде».
— Илтан, синең акча ягы такыр мәллә?
Егет стаканнарда шакмакларны җебетә иде. Ул кулындагы беләзегенә чиертеп алды.
— Акчага кытлык юк. Миңа кичә генә күчерделәр. Яшь галимнәр белән яшь белгечләрне хөкүмәт мохтаҗлыкта яшәтмәскә тырыша. Тик, ялкауланып, җәмгыятькә файдалы ачышларыңны гына киметмә.
— Алайса, акчага тилмермәгәч, мине җүнлерәк ресторанда яки кафеда сыйламассың микән, ә? Йомры-йомры бәрәңге белән сөякле тавык кимерер идем. Авыл тавыгы суймаслар анысы. Һич югы Буш боты да ярар иде. Ахырдан арыш ипиенә май сылап чәй эчсәм, дөньям түгәрәкләнер иде.
— Гафу ит, Ләйлә. Бездә тавык үрчетмиләр шул. Элек кешеләр ни-нәрсә белән тукланган, безнең суперцивилизация илендә аларның һәммәсе дә бар. Әмма һәр ризык ясалма.
Кыз, стакандагы сыеклыктан җирәнеп:
— Абау, шушы агу тавык дип аталсын инде! Ничек ашказаннарыгыз чыдый, ничек тишелми, — диде. — Ипи дә чын түгелме?
— Авыл хуҗалыгы дигән сүз бездә ярты гасыр ук онытылган, Ләйлә. Мин шуңа багышлап, ике фәнни хезмәт эшләдем. Җыелышта ике сәгать авыл хуҗалыгының асылын аңлаттым. Яшьләр аңламады. Ничек инде ул, имеш, туфракта ипи үсә, чирәм арасында тере тавык кыткылдый, сыер дигән җанвар сөт саудыра. Кайберәүләр миннән, саташкан галим, дип көлде.
— Хак! Син саташкан, егет! Барны бар дип ник исбатларга ди! Бар бит ул авыл хуҗалыгы! Мәсәлән, безнең Тукранбашта ничәмә ничә гектар бодай, арыш, арпа басулары! Болыннарда күпме сыер көтүе! Әни генә дә йөзгә якын тавык, каз асрый. Бездә чәчәләр, уралар, суктыралар.
— Сездә, сездә… — Илтан тирләгән маңгаен сөртте. — Болар бит, Ләйлә, җитмеш ел элек булган хәлләр. Кешелек үзе ваз кичкән бит табигый яшәештән. Ул һаман саен цивилизациягә омтылган. Кыр-басуларны эшкәртмәгән, табигатен рәхимсез имгәткән, һәм, җирен ташлап, таш калаларга агылган.
Ләйлә чыраен сытып кына болганчык суны эчте. Ачтан үлеп булмас. Фу, нинди тәмсез!
— Бик туклыклы, әйеме? — диде Илтан, сөенеп. Ул кызның гомере өчен борчыла иде, күрәсең. — Хәзер тәүлек буе ашамасаң да түзәсең.
— Алай авыл хуҗалыгын өйрәнгәнсең икән, надан хөкүмәтегезгә мөрәҗәгать ит! Кырларда икмәк үстерсен, болыннарга көтүлекләр җибәрсен. Авылның төп ризыгы бәрәңге, шуның әллә ничә сортын чәчсен! Кеше организмына табигый ризык файдалырак дип расла син.
— Ташландык биләмәләрегездә карамай суырганнар шул, Ләйлә. Ә аның файдага караганда зыяны күбрәк. Ил ничәдер ел байлыкта йөзсен өчен нихәтле җир бозылган! Чишмә-елгалар пычранган. Ниһаять, эчәр сулар тозлыга әверелгән. Бүгенге цивилизациянең ашсыз туфрагы кат-кат бөдрәләтеп һәм буятып яндырылган хатын-кыз чәче төсле.
Егетнең беләзегендә сары ут җемелдәде.
— Минем киңәшмә башлана, — диде ул. — Тукта, бая сиңа такмакчы идем бит моны. — Илтан, рөхсәт тә сорамыйча, Ләйләнең беләгенә тар гына алтынсу беләзек кигезде. — Кызыл төймәгә бассаң, минем белән элемтә урнаша. Син хәзер шәһәрдә йөр. Арсаң чакыр. Мин сине теләсә кайсы ноктадан табам. Мөгаен, киңәшмә ике-өч сәгатькә сузылыр.
Илтан, бик ашыкса да, кислород савытын тикшерде.
— Монда җитәрлек әле. Әгәр хәлсезләнсәң, берәр бинага кер. Бездә алар чиста һава белән тулыландырыла.
Ләйлә урам буйлап китте. Тавыштан колак пәрдәсе дерелди иде. Егетнең бушаганын көтеп берәр бакчада утыруың хәерлерәк. Ләкин тирә-якта агач-куакның әсәре дә күренми, шәһәр шыр ялангач иде.
Ул, күзен әчеттергән төтеннән елый-елый, еш-еш атлады. Бәлки, гөл-чәчәк түтәленә юлыгыр? Тик аңа сыңар үлән дә очрамый иде. Кыз, очкычлар гүләвеннән, машиналар чыелдавыннан туеп, кибеткә охшаган бер бинага юнәлде. Монда уч төбе кадәрле генә җайланмалар сатыла икән. Витриналарга шулар тезелгән иде. Калын тимер ишекләр, «өф» дип сулыш өрүгә, ике якка каерылды. Менә шушында әйбер сайлаган кыланып, кибетче белән сатулашып вакыт үткәрергә кирәк. Озакламый Илтанның киңәшмәсе тәмамланыр.
Кинәт аның каршысында калай тәлинкә кебек ялтыравык битле робот пәйда булды. Мондый тимер адәмнәр фантастик киноларда гына җанлана иде. Ул роботның бер сүзен дә төшенмәде. Тегесе аңа әллә ничә төрле җайланма күрсәтте. Ләйлә боларның фотоаппарат икәнлеген чамалады, чөнки әрсез «сатучы» аны челт тә челт сурәткә төшерде. Әмма икенче, өченче кадрларда ялтырап үткән урта яшьләрдәге хатын белән күз төпләре җыерчыкланган карчыкның аңа ни катнашы бар иде икән? Үзләрендә Ләйлә чалымнары…
Кыз, бәйләнчек тимердән гарык булып, урамга атылды. Киңәшмә дип монда! Ул баш бармагы белән беләзектәге кызыл төймәгә басты. Әһә, яна!
— Киләм, көт, — диде «беләзек», саңгырау тавыш белән.
…Егетнең утыргычы нәкъ алдына очып кунды.
— Монда иң кәттә сурәт тартмалары сатыла, — диде Илтан, кибеткә ымлап. — Башта бүгенге рәсемең күренә, аннары урта яшьтәге чагың, соңыннан картлыгың.
— Минем картлыгымны алдан ук кем күргән ди?
— Беренче сурәтең нигезендә эчендәге компьютер төзи аны. Һәм ялгышмый.
— Миңа барыбер кызык түгел.
— Ардыңмы?
— Ахрысы. Сездә шәһәрне яшелләндерү турында уйламыйлар мәллә?
— Уйлап ни файда. Агач-куакларның бишбылтыр ук тамыры корыды. Чирәм-үлән кара көеп янды. Без моңа ияләштек, борчылмыйбыз.
— Ахмаклар! Кем табигатьне үтерә инде?
— Җитмеш ел элгәре урманнарны тураклаганда чаң сугарга иде, Ләйлә! Супердөньяга сездән кәкре каен да тәтемәде.
— Әй, ызгышмыйксана, иптәш белгеч. Син бигрәк түбәннән очасың.
— Җайлырак станция эзлим. Кислород тутырабыз, — диде Илтан.
…Чиратта ике ир заты дөньяларын читкә куеп гәп кора иде.
Ләйлә егеткә төртте.
— Бу төймәләрнең кайсысы адәм теленә — татарчага тәрҗемә итә? Ә-ә, яшелемени? Рәхмәт!
— Хөкүмәтнең ояты юк, кислородның бәясен арттырган саен арттыра, — диде беренче ир.
— Кит, надан, станцияләр күптән хөкүмәт кулыннан ычкынды, аларга шәхси кешеләр хуҗа, — диде икенчесе. — Алар бәяне күпертә. Барысы да супербайлар кесәсенә исәпләнгән. Безнең ишеләр озак яшәмәс, тончыгып үләр инде.
— Үлмисең, кислород төяп ятасың әле, — диде беренчесе.
— Әйе, бар акча һавага тотыла, — дип уфтанды икенчесе. — Аның каравы бер кап тавыкны җидегә бүләм. Атналык ризык шул.
Кыз уе белән генә бәләкәй шакмакны җиде кисәккә тураклады. Йа Алла, көненә ипи валчыгы хәтле генә тия ләбаса! Ничек шуның белән җан асрый икән?
— Утыргычым да базардан гына, иске. Озакламый таралыр да, аска мәтәлермен инде.
— Ир бул, зарланма, туган, — диде беренчесе.
Ләйлә, кәефсезләнеп, яшел төймәне сүндерде…
2
Илтанның фатиры шыксыз иде. Әйтерсең фәнни лаборатория — бүлмә тулы приборлар, тартмалар. Ятак дигәнең — каты сәке. Юрган дигәнең — синтетик тукыма. Их, каз мамыгы мендәрләрен түшәп йоклауларның рәхәте!
— Ник өйләнмисең, Илтан? — диде кыз, буйдакны чын күңелдән жәлләп. — Сиңа хатын-кыз тәрбиясе кирәк.
— Бездә өйләнешү гадәте бетте, Ләйлә.
— Һи, начар чир тиз тарала икән. Бездә дә андый яшьләр бар. Загссыз гына кавышалар.
— Шуның кайтавазы безгә дә килеп җиткән. Инде егерме ел егет-кыз гаилә төземи.
— Ә балалар ничек туа?!
— Махсус көпшәләрдә. Алар аерым йортларда тәрбияләнә. Сабый әти-әнисенең кем икәнлеген беркайчан да белми. Гомумән, суперцивилизациядә ата-ана дигән төшенчә җуелган. Балалар өчен хөкүмәт җаваплы.
— Абау! Син дә… син дә ясалма малаймы?
Илтан кызарды.
— Юк ла. Мин гаиләдә үстем. Әти белән әни тел белгечләре иде. Алар фаҗигагә юлыкты. Икесе дә мәрхүм. Мин өч яшемдә әби белән калдым. Аның әнисе — зур әни — мәдрәсә тәмамлаган. Ике карчык миннән чын татар әвәләде.
— Сез хәзер нинди милләт вәкилләре соң? Урысмы, татармы, төрекме, японмы?
— Берсе дә түгел. Суперцивилизациядә өр-яңа милләт һәм өр-яңа тел.
Ләйләнең башы тубал хәтле иде: бу коточкыч мәгълүматларны сыйдыра алмады. Ул тимер өстәлгә сибелгән ипи валчыкларын учына сыпырып балконга чыкмакчы иде, егет:
— Нишлисең, Ләйлә? — диде.
— Кошлар чүпләр әле, балкон идәненә чәчәм.
— Бездә кошлар күптән кырылды, Ләйлә.
— Әстәгъфирулла! Кит, ышанмыйм. Карга-саескансыз, сандугач-чыпчыксыз дөньяның ни яме?!
— Ышан, Ләйлә, ышан. Әнә күктә бүтән «кошлар» — тимер очкычлар хөкемдар… Нигәдер хөкүмәт ашыгыч рәвештә галим-голәмәне җыя, — диде Илтан. — Күңелсезләнмәс өчен сиңа нинди шөгыль табыйм икән?
— Журнал-гәзитләр бир. Хәрефләрегезне танымасам, сурәтләрен караштырырмын.
— Сине кайсы матбага кызыксындыра?
— «Итил» дигән журнал. — Ләйләнең сөенечтән түбәсе күккә тиде. Акыллы халык бугай суперлар. «Кайсы» диләр. Димәк, матбугатны саклаган болар.
— «Итил», «Итил»… Ул журнал бик кызыкмыни?
— Һи, әйттең сүз! Анда күсәк белән тондыралар, сәндерәдән… тфү, каланчадан тибеп төшерәләр. Серләр дөньясында адаштыралар. Укысаң, чәчләрең үрә тора.
— Бездә кәгазь басмалар юк шул, Ләйлә.
— Ничек «юк»?! Ничек?! Әллә «Итил»не дә буып ыргыттыгызмы, сансызлар!
— Чү, Ләйлә, син монда безне гаепләмә. Милли басмасына төкергән сансыз халык сез ул! Әгәр сез үз вакытында телегезне, җырыгызны, әдәбиятыгызны, матбагаларыгызны җаныгыз кебек сакласагыз, алар, гасырларны кичеп, безгә килеп ирешер иде. Буш сандык белән киләчәккә барып булмый, гүзәл кыз! Әнә колакчын. Йөз төрле яңалык ишеттерә.
— Мин сездәге яңалыклардан гарык инде, иптәш белгеч. Бар, киңәшмәңә соңарма.
Ә бит Илтан дөрес сукалый иде. Бүген кемнең киштәсендә китап, ә өстәлендә журнал бар?
…Егет кич белән генә кайтты. Аның йөзе борчулы иде. Ләйләдән ничек арынырга икән дип пошынадыр, мөгаен. Артык кашык, артык «һава»… Алай да кыз:
— Нигә хәсрәтләнәсең? — диде.
— Син, яңалыклардан гарык, дигән идең, Ләйлә.
— Йә, йә, үпкәләмә. Әйдә, бу юлысы нәрсә белән шаккатырасың?
— Хөкүмәт Милләтләр йортын ябарга куша. Чыгымы күп, ди. Бу инде тере тарихны үтерү дигән сүз!
— Бәй, нинди милләтләр ул? Син бит, без бер генә халык, бер генә тел, дип мактандың! Әллә дәүләт сереме ул?
— Анысын кешеләргә белгертмәвең хәерлерәк. Кайбер «кайнар башлар»: «Мин кайсы милләттән? Бабаларым кем?!» — дип, тавыш куптарырга мөмкин. Моннан илле ел элек суперцивилизациялеләр үлем тырнагында тыпырчынган эре милләтләрдән берәр вәкилне яшәү өчен бөтен шартлар тудырган йортка туплаган. Бүгенге көндә биредә олы яшьтәге өч йөз төрдәге милләт яши. Алар уртак телебезне дә өйрәнгән, үзләренекен дә белә. Карт-корының гомерен озайту өчен, иң кыйммәтле дәвалау ысуллары кулланыла. Вәкилләргә йөз дә унике яшь.
— Абау, чынлап та, аяклы тарихлар икән! Син, егет, нишләп шушы музей экспонатлары өчен кайгырасың?
Илтан җан ачысы белән:
— Анда… анда бердәнбер татар — минем зур әни дә бар! — диде. — Минем аны яшәтәсем килә! — диде.
— Кичер, Илтан. Дорфалыгым өчен ачуланма. Бердәнбер дип… Син дә татар егете ләбаса!
— Шуннан ни?! Мин кем белән аралашам? Без зур әни белән көн саен өчәр сәгать гәпләшәбез. Кара-каршы сүз алышырлык әңгәмәдәшең калмаса, тел үлә! Сез әнә татарча сөйләшергә оялдыгыз, балаларыгызны милли мәктәпләрдә укытмадыгыз, һәм телнең тамырына балта белән чаптыгыз! Бүтән терелмәде, кипте, корыды тел!
— Шулай инде, гаепнең башы гел бездә, — диде кыз, турсаеп. Ләкин аның үпкәсе тиз кайтты, чөнки Илтанның фаҗигасе дәрья кебек тирән иде. И Ходаем, әгәр Ләйләләр дә шундый бәлага тарса? Ау-у, кайда син, татар иле?! Юк, юк, уйласаң, бала йоннары кабара…
— Илтан, зур әниең белән таныштыр әле.
— Ул йортка читләргә керү тыела, Ләйлә. Сине сиздермичә генә үткәреп була анысы. Кая, кулыңны суз! — Егет аның беләзегендәге төймәләрне сүндерде. — Робот-сакчыга дулкыны тәэсир итмәсен.
— Кыса, салып куям, яме?
Ләйлә беләзеген кесәсенә тыкты. Илтанны кызганудан йөрәк елый иде. Их, җебемәскә иде, егет, сиңа! Берәр кызга өйләнергә иде. Балаларың туар иде. Татар балалары… Супердөньяда гаилә төземиләр, имеш. Һәр кешенең шәхси эше лә ул. Әй, акыллы да соң син, Ләйлә! Хөкүмәт кануннарына каршы баралмыйдыр шул яшь белгеч иптәш. Әнә, «укучылар аз» дип татар мәктәпләренең ишегенә йозак эләләр. Милли горурлыгын аяк астына салып таптаткан мокыт татар үзе үк яптыра аны. Ник дәррәү күтәрелми татар, ник: «Тимәгез, минем балам ана телендә укырга тиеш!» — дип, мәйданнарда шауламый?!
…Милләтләр йорты — кыска аяклы гөмбә рәвешендә салынган бина — зәңгәрсу пыяла белән тышланган иде.
— Ләйлә… — Егет аны баскыч төбендә туктатты: — Ике үтенечемне тыңла: беренчесе — роботлар сагыннан тавыш-тынсыз гына уз. Икенчесе — зур әнигә ләм-мим. Син — телсез!
— Ничек инде «ләм-мим», ничек инде «телсез»?
— Шулай, Ләйлә. Ул синең кем икәнлегеңне дә, кайсы җирдән икәнеңне дә белмәсен. Яңа тетрәнүләрне, яңа кичерешләрне аның йөрәге чыдатмаячак.
Кыз үз хокукларын дауларга тиеш түгел, ул супердөньяда килмешәк кенә иде. Робот-сакчы яныннан үткәч, яшьләр бер бүлмәгә керделәр. Монда алар ак комбинезоннар киеп, авыз-борыннарын чүпрәк белән бәйләделәр. Соңыннан егет киемнәргә әчкелтем сыекча сиптерде. «Милләтләр»не күз карасы кебек микробтан саклыйлар бугай.
Чиксез озын коридорның ике ягында тулай тораклардагы төсле бүлмәләр тезелгән иде. Илтан соры төскә буяган ишекнең тоткасына беләзеген тидерде. Күзләрен йомып, диванга аркасын терәгән карчык үзалдына көйләп утыра идее:
И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең теле…
Бу, дөресен генә әйткәндә, карчык та түгел, юка тән тиресе аша сөякләре тырпайган скелет иде.
Тавышы сагышлы иде аның.
— Улым, бүген безне Мария белән күрештермәделәр. Ни сәбәп икән, улым? Маша апаңны хәтерлисеңдер, шәт? Питер марҗасын.
Нигәдер әби Ләйләгә битараф иде. Мөгаен, тикшерүче галимә дип беләдер.
— Без аның белән бер-беребезгә эч серләребезне бушатабыз, улым. Ул: «Ой мороз, мороз, не морозь меня»сын җырлап үкси, мин: «Туган тел»не. Без яшьлегебезне сагынабыз, улым. Мин — әткәй печән чапкан болыннарны, әнкәй пешергән ипекәйләрне, мәдрәсәдә укуларымны… Мария ире Пётр белән тегермән буасында су коенган мәлләрен.
Илтан әбисенең арык җилкәсеннән сыйпады.
— Кеше хәтере тутыкмый инде, зур әни.
— Картайган бәндәнең үз сукмагы бар, улым. Теге дөнья дип аталыр ул. Ник безне шунда озатмыйсыз соң, улым?! Ник яшәтеп газаплыйсыз?!
Карчык белән бергә җансыз диварлар да иңри иде. Башын аска игән егет җиңелчә генә әбисен кочты да:
— Зур әни, без әле синең белән кич күрешербез, яме? — диде.
Бу күренештән үзәкләре өзелгән Ләйлә эченнән генә кабатлады: «Йа Аллам, бир шушы карчыкка сабырлык. Бир, бир!»
Юлдашының ике күзендә мөлдерәмә хәсрәт иде, шуңа күрә кыз аңа сүз катмады. Ләйлә киңәшләре аңа ярамастыр шул. Юкса кыз мисаллар белән аңлатыр иде. Аның авылдагы әбисе — йөзне ваклаган тере, җитез Фатыйма карчык, гел: «Китәсе идее», — дип өтәләнә. Әйтерсең «анда» зарыгып көтәләр! Әле бит дүрт дивар эченә бикләнмәгән: җәйләрен ишегалдында тавык-чебеш ашата, кыш көннәрендә кар көри. Ә егетнең зур әнисе төрмәдәге кебек таш капчыкта гомер чигә…
Билгеле, аңа яшәү — газап. Әмма егет моны уйламый ахрысы. Бәлки, уйлыйдыр. Гамьсез кеше тузанга баткан гасырлар тарихын өйрәнмәс, туган тел дип җан атмас, суперачышлары белән тик масаеп йөрер иде.
Очкыч лаборатория бинасына таба борылды.
— Мин, ризасызлык белдереп, хөкүмәткә мөрәҗәгать юллыйм, ә син ял ит, — диде Илтан.
Ләйлә, бөгәрләнеп, таныш каты сәкегә ятты.
— Мин кайчан үз дөньяма күченәм? — диде ул, еламсырап. Менә җиткән кыз башы белән балавыз сыга!
— Тиздән, Ләйлә, тиздән!
— Әйдә, бергә күчик, Илтан. Бездә әкияттәге төсле матур! Кошлар сайрый, чишмәләр челтерәп ага, аллы-гөлле күбәләкләр оча. Аларның берсе дә ясалма түгел. Ипие дә, бәрәңгесе дә, җиләк-җимешләре дә. Саф һава түләүсез: күпме үпкәң сыйдыра, шулхәтле сула. Һәм дусларың, туганнарың белән рәхәтләнеп татарча чүкердәш!
Егет моңсу гына елмайды.
— Сез бит үткән чор, Ләйлә, ә мин анда тумаган, кыскасы. Тусам да кайталмас идем. Адәм баласына кирегә таба сукмак салынмаган.
Ул, телевизор сыман тартманы кабызып, Ләйләгә аркасы белән утырды. Хөкүмәткә юллама әзерли… Гамьле кеше син, Илтан! Ялгыз син, әмма синдә соңгы бөртек милләт вәкилләре өчен көрәшерлек нинди кодрәтле көч бар! Җиңәрсең син, егет, җиңәрсең, Алла боерса. Их, сөйгән ярың да шушы Илтан кебек акыллы булса икән?! Институтта да чибәр-чибәр егетләр күп иде, ләкин аларның уенда затлы машина, хәмер, кызлар кочып күңел ачу гына иде. Кая ул туган тел, халык язмышы өчен зар-интизар булу!..
Ләйләнең йөрәге чемер-чемер итте. Җан егеткә тарта иде. Менә ул хәзер ятагыннан сикереп төшә дә Илтанның иңнәреннән кочаклый. Яратып… Чынлап та яратып! Тик, ни гаҗәп, кузгалам дигәндә генә, аяк-кул ойый… Тән, мамык юрганга төргәндәй, җылыда изри… Йокы баса-а-а… Тукта, хыянәтче йокы-ы… Илта-а-а-ан… Җибәрмә-ә-ә-ә!..
…Ләйлә авызын ачып иснәнде. Алма исе! Күзен ачса, бу татлы ис таралыр кебек. Абау, кыз алмагач төбендә җәйрәп йоклаган ләбаса! Ә супердөнья, очкыч-урындыклар кайда? Илтан кайда?! Җүләр, төш күргән ул, төш! Әнә чәчрәп кояш көлә. Әнә кошлар сайрый, әнә, әнә… Уф, җен оясында аунасаң, ниләр генә кыландырмыйлар. Ә бит барысы да өндәге кебек иде. Йа Ходай, бүтән мондый коточкыч хәлләрне төштә дә күрсәтмә. Яшәсен, яшәсен милләт һәм… һәм әлбәттә, коңгыз нихәтле генә ашап та бирешмәгән бәрәңге яшәсен…
Кыз авыр сумкасын сөйрәп юлга чыкты. Шөкер, төш кенә, төш кенә. Тик менә теге егет нишләп чынбарлыкта түгел икән? Ул хыялның күчермәсе иде лә! Төштә генә яратыр микәнни Ләйлә? Үзен кызганудан күзе яшьләнгән кыз кулъяулык эзләп кесәсенә тыгылган иде, бармаклары утта пешкәндәй, кулын тартып алды. Учында… учында тар гына алтынсу беләзек иде…
Будущее
1
...Ей на голову с глухим стуком упало яблоко. Еще ведь только середина лета, а оно уже вон какое красное, спелое! Девушка хотела было со смаком откусить его, но вдруг, словно чего-то испугавшись, отбросила прочь. Хорошее яблоко не поспело бы так рано. Наверное, выросло у джиннов. Ой, не на этой ли нехорошей земле Лейла сейчас лежит?! Хотела всего лишь посидеть-передохнуть, а чуть не заснула. Устала. Сойдя с автобуса, она прошла пешком семь километров. Ее деревня, расположенная на склоне горы, уже виднеется впереди. Когда смотришь, кажется — рукой подать, а пойдешь, так километров пять точно нашагаешь. Да еще сумки эти тяжелые. Вчерашняя студентка, а сегодня молодая учительница забрала с собой все — даже самую старую одежду лишней не посчитала. Платья, в которых она ходила слушать лекции, вполне подойдут и для преподавания. Тем более в деревенской школе.
Да уж, не очень-то ей хотелось возвращаться в этот Тукранбаш, даром что родная деревня! Вот блатные-то детки в Казани пристроились. Кому в министерстве культуры место нашли, кому — в иностранной фирме... А Лейлин отец — простой шофер. Впрочем, если бы уж очень хотела, могла бы и она остаться в столице. В разных супермаркетах вроде «Бәрхета» работает куча девчонок после их института. Кто полы моет, кто фрукты перебирает. А те, кто особенно предан хозяину, продают испорченные салаты, «освежив» их разной «химией». Но не захотела Лейла, получив диплом о высшем образовании, становиться магазинной рабыней. Правда, и в Тукранбаш не особо хотелось возвращаться... Говорят, скоро не будет разницы между городом и деревней. В сельскую местность придет цивилизация. Жди давай, держи карман шире! В этой деревне скучно до умопомрачения. Городом и не пахнет.
У девушки закружилась голова. Надо быстрее вставать и уходить отсюда. Это место народ обходит стороной с давних пор. В заброшенном яблоневом саду все время происходят странные вещи. То деревья падают, словно их кто-то вырывает из земли прямо с корнями, то вдруг трава становится такой, как будто ее ножницами подстригли. А ведь когда-то Тукранбаш был знаменит своим яблоневым садом, который охраняли трое сторожей. И все трое сошли с ума. Вся деревня смеялась над тем, как Габдрахман-абы, заикаясь, рассказывал: «С-с-светят с-с-с неба пос-с-среди ночи!» Председатель тогда выгнал этого болтуна: «Напьешься и ходишь тут!» Вот Минап-абы не пил, но и на него повлиял этот сад. После его жалоб, что ночью, в самую темень, неведомо кто ходит и стучит по яблоням, яблоки осыпает, председатель обвинил старика в воровстве: «Сам ты ходишь и продаешь мешками колхозные яблоки в соседние деревни!»
А третий сторож — совсем молоденький парень Зиннат — однажды прибежал домой, истошно вопя. Говорит: «При свете луны с неба спустились какие-то веревки, стали завязываться у меня вокруг пояса и хотели меня наверх поднять. Еле выскользнул из петли и дал деру — только пятки засверкали!»
Бабушка Лейлы, почти уже девяностолетняя старуха, говорила, что на том месте когда-то давно было кладбище... Только за это время даже кости покойников в пыль должны были превратиться. Вон Лейла уже больше получаса сидит тут, под яблоней, и ни один рогатый джинн до нее не дотронулся, пяток ей не пощекотал. Ну и что, что посреди лета яблоки краснеют! Наверное, слишком жадно пьют солнечный свет. Снова хочется зевать — рот прямо сам открывается. Поспать бы... Но пора идти, надо вставать, вста-ва... вста...
...Она проснулась от чьего-то шумного дыхания. Прямо рядом с нею стоит целых десять человек с белыми лицами, двадцать пар глаз разглядывают ее с удивлением и интересом! Это же джинны в человеческом облике!
«Бисмиллях-ир-рахма-ан-ир-рахиим, — громко, почти крича, начала девушка читать молитву. Спасибо бабушке. Говорила: “Учи, учи!” — так и вдолбила внучке в голову. — Эллааху ля-а илахе илляяхуу, элхей-йул каййууум...»
«Джинны» заулыбались и, перебивая друг друга, загалдели на неизвестном языке.
«Сейчас моя молитва на вас подействует! — сказала Лейла и снова громко затянула. — Лээ тэхъхузууу синэтуу лэ нэууум...»
Но эти «джиннские отродья» не исчезли, не растаяли, как туман, а только принялись шуметь еще сильнее и слегка попятились назад.
Девушка лежала на чем-то ровном и твердом, как доска... и вокруг нее был не яблоневый сад, а... большая комната, стены и потолок в которой были белыми. В этот момент распахнулся проем, напоминающий дверь, и в него вошел молодой парень. Он подошел прямо к Лейле и встал возле нее. Стал о чем-то спрашивать, но этого языка Лейла не знала. Вот дурак! Весь земной шар говорит на английском. Правда, обычная татарская девушка Лейла и по-английски говорила не так уж бегло.
Парень не обратил никакого внимания на ее неуклюжую английскую фразу. Тогда она немного попрактиковалась в арабском, а также произнесла пару предложений по-русски. Сердце колотилось так, словно желало разорваться. Где же она? Словно только что лежала под яблоней! Наверное, она видит сон и потихоньку сходит с ума. Это сон, ей-богу, сон!
— Просыпайся, ненормальная, просыпайся! — приказывала она самой себе, хлопая себя по щекам.
Не проснулась, потому что и не спала. Парень, который смотрел на нее в расстройстве, что они не могут понять друг друга, вдруг просиял:
— Так ты татарка! — и подал остальным рукой знак, чтобы ушли.
— Где я?
По комнате гулко раскатилось эхо.
— Ты в том месте, которое рядом с границей Супермира. — Парень протянул ей руку. — Давай знакомиться. Я — Илтан. Специалист по разным эпохам.
Лейла рывком села на свою твердую лежанку.
— Хватит шутить, специалист по вздохам! Кто меня притащил в сумасшедший дом?
Деревня Тукранбаш находилась недалеко от Самары. Наверное, спящей девушке дали что-то понюхать, а потом притащили сюда специально, чтобы посмеяться. Глупая и жестокая шутка.
Парень потер залысины на лбу, словно пытался как-то привести в порядок свои мысли.
— Прости, красавица. Мои помощники принесли тебя по ошибке.
— Ну так исправляй побыстрее свою ошибку! Ты, наверное, из тех медиков, что ставят опыты на людях. Наверное, диссертацию пишешь. Я абсолютно здорова и в своем уме, понял?!
Илтан тяжело вздохнул.
— Прости, красавица. Это ошибку не получится исправить быстро. Мои помощники отправились в очередное путешествие.
— Позови сюда главврача! — Лейла так разозлилась, что топнула ногой по каменному полу. Кажется, она отбила себе пятку — ногу пронзила резкая боль.
— Послушай-ка, красавица, — сказал парень, дотронувшись до ее руки. Илтан был совсем не похож на коварного врача, его глаза были слишком искренними. — Ты и вправду попала в Супермир. Человек столько лет стремился дожить до этого, и наконец его желание исполнилось. И ты сюда попала, только вот...
— Только вот что?! Мы что, оба пациенты желтого дома?
— Нет, красавица, ты на свободе, и ты среди здоровых людей. Только ты перенеслась на семьдесят лет вперед. С помощью моего аппарата.
Девушка так и прыснула со смеху.
— Вот только что мне было двадцать один. Если прибавить к ним семьдесят, значит, я древняя старуха! Где же мои внуки?
— Твой возраст не изменился.
— Да закрой уже свою книгу сказок, лысый. Меня в деревне ждут. Я собиралась преподавать в школе для девочек татарский и английский. Даст Бог, сбегу через полгода из этого Тукранбаша. У нас ведь даже сотовой связи толком нет. Говорят, вышка далеко. На дверях клуба — замок, о дискотеках даже не мечтай. Послушай-ка, лысый, а я же сегодня ничего не ела... — Молодость брала свое, и, хотя ситуация оставалось непонятной, Лейла быстро пришла в себя. — У меня есть пятьсот рублей, составишь мне компанию, поедим курицу с картошкой в какой-нибудь столовке? — Лейла потянула за рукав явно растерянного Илтана. — Давай, я угощаю! Обмоем мой диплом зеленым чаем.
Если они и правда не в сумасшедшем доме, парень должен был согласиться на это предложение.
Он молча достал из железного шкафа какую-то круглую штуку. У него на запястье была точно такая же.
— Это электронный браслет, Лейла. Он нужен тебе, чтобы общаться.
— С кем, дурачок?! Я и без всякого браслета прекрасно общаюсь. По-английски, по-русски, по-татарски.
— В этот браслет встроен переводчик на татарский. Я сделал его для моей бабушки.
— Ты что, глухой, лысый? Я на трех языках говорить умею.
Девушка стремительно направилась к двери.
— Я есть хочу, в животе волки воют уже! — Может, все-таки она так крепко заснула, прислонившись к яблоне?
Железная дверь тяжело отворилась. Если бы Илтан не помог, Лейла не смогла бы даже щелочку открыть. От какого-то резкого неприятного запаха защипало в глазах и в носу, запершило в горле. Лейла согнулась, как коромысло, и начала чихать. Она не смогла ничего сказать парню — на улице стоял невообразимый шум, и, казалось, слова просто не хотели слетать с губ. Девушка с трудом выпрямилась, потерла глаза и посмотрела вперед. Это что — светопреставление? На улице машин — видимо-невидимо, целое половодье! Но никто не торопится, двигаются не быстрее пешехода. А наверху, наверху...
Увидев множество больших и маленьких железных летательных аппаратов, Лейла чуть не упала от неожиданности. Их было даже больше, чем машин, и они сновали туда-сюда, закрыв все небо и загораживая солнечный свет.
— Лейла, Лейла! — закричал ей на ухо парень. — Мы не можем долго оставаться на улице, а то отравимся.
Точно, Конец Света! Именно такой, каким его описывала бабушка!!!
Илтан снова увлек девушку внутрь здания. На правой стене белой комнаты была еще одна дверь. Они прошли по площади, напоминавшей цех большого завода.
— Это мой личный исследовательский центр, — сказал парень. — Я ведь еще и конструктор.
В глазах у Лейлы было темно, и, почти ничего не соображая, она двинулась за Илтаном. Они поднялись вверх по винтовой лестнице и вышли на какую-то плоскую крышу. Посреди нее стоял двухместный летательный аппарат без крыльев.
— Садись поудобнее. Пристегнись. Поедем поедим что-нибудь.
— Мне трудно дышать, я задыхаюсь, — еле выдавила из себя Лейла.
Илтан дал ей что-то, напоминающее бельевую прищепку.
— На, здесь для тебя достаточно кислорода. На какой-нибудь станции еще наполним.
Маленький глоток свежего «воздуха» разбудил в ней слабую надежду. Кажется, и при Конце Света можно жить...
Аппарат поднялся ввысь, в плотное облако дыма, газа и тумана. Вокруг двигались тысячи аппаратов. Один слегка ударился об их собственный, но Илтан боднул его своей машиной, как рогом, и тот метнулся прочь.
— Зачем ты так ударил его?! Он чуть не упал вниз! — вскрикнула Лейла.
— Упадет — и хорошо! Меньше народу — больше кислороду. — Илтан был безжалостен. Он чувствовал себя как рыба в воде в этом головокружительном движении, легко обходил других, и вокруг непрерывно ругали его, а кто-то показал кулак. Вся белая от страха, девушка вцепилась было парню в предплечье, но застеснялась и убрала руку. Ей не хотелось выглядеть раскисшей...
Летательный аппарат приземлился, легонько звякнув, словно внезапно оторвавшаяся от рубашки пуговица. Девушка и парень вошли в здание, на дверях которого выделялась непонятная надпись.
— Зачем ты меня водишь по этим странным местам, специалист по эпохам? Где столовая? — начала было возмущаться Лейла, но Илтан подвел ее к узкому металическому столбу, похожему на игровой автомат. Столб украшали разноцветные кнопки.
— Сестренка! Кажется, ты говорила про картошку с курицей. Заказывай, он готов выполнить все наши пожелания!
Лейла растерянно огляделась по сторонам. Если это столовая, то почему едой даже не пахнет?
Илтан поднес к автомату свой браслет. На какую-то появившуюся в середине посудину, похожую на поднос, упало четыре кубика...
— Вот курица, вот картошка, — сказал парень с такой гордостью, словно исполнил самую важную на Земле миссию. — Стоя будем есть? Всухую или в воде размочим?
Девушка размяла в руке кубики. Знакомая «новинка». Одно время все рынки были этим завалены. Только эта штука очень быстро попортила людям желудки.
Ввалилась шумная веселая компания молодежи и выстроилась в очередь к автомату. Они тоже говорили на этом непонятном языке.
— Это что, иностранные туристы? — спросила Лейла.
— Нет, наши. — Парень что-то сказал ребятам. Кажется, они ему знакомы. Поздоровались, обнялись, похлопывая друг друга по плечам. Илтан недолго общался с друзьями, ведь Лейла была одна. Он попросил воды у железного столба и предложил девушке поесть сидя.
Стеклянные стулья, которые стояли у стола, оказались холодными. И почему их не сделали деревянными? Дерево и теплое, и красивое.
— Илтан, у тебя что, мало денег?
Парень размачивал в стакане свои кубики. Он щелкнул пальцами по своему браслету.
— Нет, денег у меня достаточно. Вчера перевели. Государство старается, чтобы молодые ученые и специалисты были хорошо обеспечены. Только не ленись и делай открытия на пользу обществу.
— Ну, если у тебя нет проблем с деньгами, может быть, ты угостишь меня в ресторане или в каком-нибудь кафе? Я бы с удовольствием съела рассыпчатой картошки и погрызла куриные косточки. Конечно, деревенскую курицу они вряд ли предложат, но мне и «ножка Буша» сейчас бы пришлась вполне по вкусу. А уж если на десерт дадут ржаной хлеб с маслом и чай — о большем и мечтать не могу!
— Прости, Лейла. Мы не разводим кур. В нашем Супермире имеется все, чем раньше питались люди, но пища искусственная.
Девушка с отвращением посмотрела на жижу в стакане:
— И вот эту отраву вы называете курицей?! Как только ваши желудки выдерживают это... Что — и хлеб ненастоящий?
— У нас уже полвека как нет сельского хозяйства, Лейла. Я посвятил этому две научные работы. На собрании в течение двух часов рассказывал о том, как было раньше, и доказывал, что оно существовало. Но молодежь не поняла. Как это — хлеб может расти из земли, живые курицы разгуливать по травке и кудахтать, а корова — давать молоко?.. Некоторые даже смеялись надо мной, называли сумасшедшим ученым.
— Это правда! Ты — сумасшедший, парень! Зачем доказывать, что существует то, что существует?! Например, у нас в Тукранбаше поля во много гектаров: пшеница, рожь, ячмень... На пастбищах большие стада коров! Только у моей мамы около ста кур, гусей и уток. У нас сеют, жнут, мелют...
— У вас, у вас... — Илтан вытер пот со лба. — Это ведь, Лейла, было семьдесят лет назад. Человечество отказалось от естественной жизни. Оно стремилось к цивилизованности. Не обрабатывало поля, безоглядно использовало и загрязняло природу. Люди побросали свои дома и уехали в города.
Лейла нехотя выпила неприятный напиток. Не помирать же с голоду. Фу, как невкусно!
— Это очень сытно, правда? — обрадовался Илтан. Он, видимо, опасался за ее жизнь. — Теперь, даже если сутки ничего есть не будешь, не проголодаешься.
— Раз ты изучил сельское хозяйство, обратись к вашему правительству! Пусть велят выращивать хлеб на полях, пасти скот на лугах. Самая главная еда в деревне — картошка. Пусть и ее посеют несколько сортов! Докажи, что для человеческого организма полезнее натуральная пища.
— На брошенных землях добывали «черное золото»... А в нем больше вреда чем пользы. Сколько земли испортили, чтобы несколько лет пожить в роскоши! Реки и ручьи стали грязными. В конце концов вода сделалась соленой. Бесплодная земля современной цивилизации — словно женские во-лосы, ради красоты сожженные химией и всякими красками.
На запястье у парня загорелся желтый огонек.
— У меня начинается совещание, — сказал Илтан. — Постой, я ведь хотел надеть его на тебя. — Не спрашивая разрешения, он надел на руку Лейлы узенький золотистый браслет. — Если нажмешь на красную кнопку — свяжешься со мной. Погуляй пока по городу. Если устанешь — позови меня. Я найду тебя, где бы ты ни была. Наверное, совещание продлится два-три часа.
Хотя Илтан очень торопился, он не забыл проверить запас кислорода.
— Здесь еще достаточно. Если почувствуешь себя плохо — войди в какое-нибудь здание. Они постоянно наполняются чистым воздухом.
Лейла пошла по улице. Ее барабанные перепонки еле выдерживали этот шум. Наверное, лучше просто посидеть в каком-нибудь парке и подождать, пока Илтан освободится. Но вокруг не было видно ни одного деревца, город был абсолютно голый.
Она часто-часто ступала ногами, плача от смога, который разъедал глаза. Может, где-то появится хотя бы цветочная клумба? Но пока не попалась даже одна-единственная травинка. Устав от шума машин и гуденья летательных аппаратов, девушка направилась к зданию, напоминающему магазин. Там продавались какие-то крошечные, с ладошку, приборы. Они были рядком выставлены на витрине. Стоило девушке приблизиться ко входу, как толстые железные двери сами собой разъехались в стороны, словно приглашая. Вот здесь можно притвориться, что выбираешь товар, и провести время, торгуясь с продавцом. А там уже и совещание у Илтана закончится.
Внезапно прямо перед ней появился блестящий робот с лицом, похожим на железную тарелку. Раньше таких показывали в фантастических фильмах. Она не поняла ни одного слова робота. Тот показал ей множество устройств. Лейла решила, что это фотоаппараты, потому что шустрый «продавец» несколько раз ее «щелкнул». Только вот снимки получились странные. Откуда, интересно, взялась женщина средних лет на втором снимке и старушка — на третьем? Но они на нее чем-то похожи...
Девушка, утомившись от общения с железным приставалой, снова вышла на улицу. Хватит уже совещаться! Она нажала пальцем на красную кнопку. Ага, загорелась!
— Сейчас приеду. Жди, — «сказал» браслет приглушенным голосом.
...Летающая машина приземлилась прямо перед ней.
— Здесь продаются лучшие наборы фотографий. Ты видишь себя в настоящее время, потом какой ты будешь в зрелости, а потом — в старости.
— Да кто же ее может увидеть заранее, мою старость!
— Это изображение делает компьютер, основываясь на твоей современной фотографии. И он не ошибается.
— Мне все равно неинтересно.
— Ты устала?
— Кажется, да. А у вас что, никто не думает о том, чтобы озеленять город?
— Все деревья от корней до листьев засохли уже много лет назад. Трава почернела и превратилась в пыль. Да мы уже привыкли, нас это не особенно заботит.
— Дураки! Кто же убивает природу?!
— Надо было бить во все колокола семьдесят лет назад, когда под корень вырубали леса! От вас нашему Супермиру не досталось даже одной-единственной кривой березы.
— Эй, давай только не будем ссориться, специалист. Ты уж слишком издалека заходишь.
— Ищу точку, начать с которой будет правильнее. Давай пополним запас кислорода.
...Двое мужчин в очереди вели беседу, забыв обо всем на свете.
Лейла толкнула Илтана в бок:
— Какая из этих кнопок на браслете переводит на татарский? Зеленая? Спасибо!
— Совсем совести не осталось у этого государства, кислород стоит все дороже и дороже, — сказал первый мужчина.
— Да брось, ты что, не знаешь — эти станции давно уже стали частными, — ответил ему второй, — это богатеи поднимают цены. Все уходит к ним в карманы. А такие, как мы, долго не проживут, потому что дышат отравленным воздухом.
— Не бойся, не умрешь, вот же — пока дышишь кислородом, — сказал первый.
— Да уж, все деньги свои на него трачу, — вздохнул второй. — Из-за него вся еда на неделю — одна порция курицы, разделенная на семь частей.
Девушка мысленно разделила куриный кубик на семь частей. Это же совсем мало получается — как будто крошка хлеба на целый день! И как это он жив до сих пор?
— И «леталка» у меня старая, б/у, с базара. Того и гляди развалится прямо в воздухе...
— Ладно, хватит жаловаться, будь мужчиной.
Расстроенная Лейла снова нажала на зеленую кнопку и перестала их понимать...
2
Квартира Илтана оказалась довольно невзрачной. Прямо научная лаборатория: комната была полна каких-то приборов, коробок. Вместо постели — жесткое саке. Вместо одеяла синтетическая ткань. Эх, а ведь какое блаженство спать на пуховых подушках!
— Илтан, почему ты не женишься? — спросила Лейла, искренне пожалев молодого холостяка. — Тебе нужна женская забота.
— У нас больше нет традиции жениться, — ответил парень.
— Да, дурное приживается быстро... У нас тоже имеется такая молодежь. Живут вместе без загса.
— Ну вот, эхо и до нас докатилось. Уже двадцать лет, как парни и девушки не создают семей.
— А как рождаются дети?
— В специальных пробирках. Они воспитываются в отдельных учреждениях. Дети не знают, кто их родители. И вообще, у нашей суперцивилизации даже понятий таких не осталось. За детей отвечает государство.
— Ничего себе! Ты тоже... искусственный человек?
Илтан покраснел.
— Нет. Я рос в семье. Мои отец и мать были специалистами по языкам. Они погибли в катастрофе. Когда мне было три года, я остался с бабушкой. Ее мать окончила медресе Зурэни. Вот эти две старушки и воспитали меня настоящим татарином.
— А какой вы все сейчас национальности? Русские, татары, турки, японцы?
— Никто из них. Суперцивилизация — это новая нация и новый язык.
У Лейлы голова распухла от всех этих несуразностей. Она собрала хлебные крошки со стола в ладонь и собиралась выйти на балкон.
Парень остановил ее:
— Что ты делаешь, Лейла?
Рассыплю на пол на балконе, птицы склюют.
— У нас давно уже нет птиц.
— Ой, Аллах! Не верю! Что, ни одной вороны и сороки, ни одного соловья?
— Поверь, Лейла. В небесах теперь другие птицы — железные «леталки». Лейла, всех ученых зачем-то очень срочно собирают на совещание. Мне нужно идти. Какое бы тебе придумать занятие, чтобы ты не скучала?
— Дай мне газеты и журналы. Если не пойму, что написано, хоть картинки посмотрю.
— Какая пресса тебя интересует?
— Журнал «Идель».
Лейла приободрилась. Раз он спрашивает «какая», значит, у них сохранились разные издания.
— «Идель», «Идель»... Интересный журнал?
— Спрашиваешь! Там тебе и дубиной могут заехать, если что, и с дивана... тьфу, с каланчи сбросить. Там заплутаешь в мире тайн...
— У нас не осталось бумажных журналов, Лейла.
— Как, совсем нет? Даже «Иделя»?
— Ну, мы тут не виноваты, Лейла. Это вы сами уничтожили свои национальные издания. Если бы вовремя встали на защиту национальной культуры, она бы и до нас дошла. Ведь с пустым сундуком нельзя идти в будущее, красавица! Вот «Ушко». Слышит тысячи разных новостей.
— Я уже сыта вашими новостями, товарищ специалист. Иди лучше, не спрашивай у меня ничего.
А ведь Илтан прав. У кого сегодня на полках можно увидеть книги, журналы?..
...Парень вернулся только вечером. У него был очень озабоченный вид. Наверняка думает, как ему избавиться от Лейлы. Лишний рот, и расход воздуха тоже...
Девушка спросила:
— Что случилось?
— Ты ведь сказала, что сыта уже новостями.
— Ну ладно, не сердись. Давай, чем теперь удивишь?
— Государство решило закрыть «Дом национальностей». Говорят, его слишком затратно содержать. А ведь закрыть его — значит уничтожить историю!
— Какие это национальности? Ты же сказал, что у вас у всех теперь одна национальность, один язык? Или это государственная тайна?
— Лучше, чтобы люди об этом не задумывались. А то кое-какие горячие головы начнут разбираться, кто какой национальности, у кого какие предки, поднимут шум. Пятьдесят лет назад суперцивилизация выбрала по одному представителю из каждой нации, обреченной на вымирание, и собрала в одном доме. Там им создали все условия для жизни. Сегодня там живут люди трех сотен разных национальностей. Они знают и наш, всеобщий, язык и свои национальные. Чтобы продлить им жизнь, используются новейшие, очень дорогие технологии. Этим представителям уже по сто двенадцать лет.
— Ничего себе, это же и вправду ходячая история! А почему ты так беспокоишься о судьбе этих музейных экспонатов?
Илтан ответил с горечью:
— Среди них... и единственная представительница татар — моя бабушка. Мне хочется, чтобы она жила.
— Прости, Илтан. Извини меня за грубость. Что значит — единственная представительница? А разве ты не татарин?
— Ну и что?! С кем мне общаться? Мы с бабушкой каждый день беседуем по три часа. А ведь язык умирает, если на нем не с кем говорить. Вы стеснялись своего языка. Не отдавали ваших детей в национальные школы... Рубили язык под корень. Поэтому сегодня он исчез.
— Конечно, всегда мы виноваты, — проворчала девушка, надувшись. Но она быстро оттаяла, потому что увидела, что Илтан переживает по-настоящему. Не дай бог оказаться в таком положении. Если подумать — это и вправду ужасно.
— Илтан, познакомь меня со своей бабушкой.
— Туда чужим доступ запрещен, Лейла. Если только незаметно тебя провести. Дай-ка руку! — Парень выключил ее браслет. — Это чтобы робот-охранник не засек.
— Я сниму его.
Лейла положила браслет в карман. Ей было жалко Илтана до слез. А не надо было тебе, парень, раскисать! Взял бы да и женился на какой-нибудь красивой девушке. У тебя бы родились дети. Татары... Видишь ли, в этом Супермире не женятся. Это личное дело каждого. Ну ты и умница, Лейла! Как же может молодой специалист против государства пойти?.. Знаешь ведь, что закрывают национальные школы, вешают на двери амбарные замки, потому что учеников мало. Сами же татары закрывают, забыв о своей национальной гордости. Почему никто не возмущается, никто не выходит на площадь, требуя, чтобы их дети учились на родном языке?
...«Дом национальностей» оказался зданием, построенным в виде гриба на короткой ножке, и был облицован голубым стеклом.
— Лейла... — остановил ее парень около крыльца, — запомни две вещи: мимо роботов иди очень осторожно, молча. И когда будешь рядом с бабушкой — молчок. Ни слова не говори.
— Как это — ни слова?!
— Так, Лейла. Пусть она не знает, кто ты и откуда. Ее сердце может не выдержать таких потрясений.
Девушка не стала настаивать, в конце концов она в этом мире была только гостьей. Проскользнув мимо робота-охранника, молодые люди вошли в какую-то комнату. Там они надели белые комбинезоны и маски. Потом парень обработал их каким-то аэрозолем — видимо, чтобы не занести микробы в очищенную среду «Дома национальностей». С обеих сторон длиннющего коридора располагались комнаты — как в общежитии. Илтан приложил свой браслет к ручке на серой двери. Внутри на диване сидела старушка, закрыв глаза и напевая себе под нос какую-то песню.
И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең теле...*
Это была даже не старушка, а просто какой-то скелет, обтянутый кожей. В ее голосе чувствовалась тоска.
— Сынок, мне сегодня почему-то не дали повидаться с Марией... Ты не знаешь, в чем причина? Помнишь тетю Машу? Она русская, из Питера.
Бабушка почему-то не обращала никакого внимания на Лейлу. Наверное, думала, что она здесь работает.
— Мы с ней делились самым сокровенным, сынок. Она пела песни: «Ой, мороз, мороз, не морозь меня...» Я — «Туган тел...» Мы тоскуем по своей молодости. Я вспоминаю луга, где отец косил траву, душистый хлеб, который пекла мать. Свою учебу в медресе... А Мария вспоминает, как они с ее мужем Петром купались в запруде у мельницы.
Илтан погладил бабушкино худое плечо.
— Такова человеческая память, бабушка.
— У стариков свои тропинки. Они ведут на тот свет. Почему вы не отпускаете нас туда, сынок? Зачем заставляете жить и страдать?
Казалось, здесь даже стены задают этот вопрос. Илтан опустил голову и легонько обнял старушку:
— Бабушка, мы еше увидимся с тобой вечером, ладно?
Лейла, потрясенная увиденным, молилась: «О, Аллах, дай терпения этой старой женщине!»
В глазах Илтана было такое страдание, что она не решилась сказать ему ни слова. Да ему и ни к чему ее советы. А не то Лейла бы объяснила на примере. Ее деревенская бабушка, которая уже разменяла десятый десяток, живая, подвижная старушка Фатима, все время повторяет: «Пора бы уже уйти». Можно подумать, кто-то там ждет ее с нетерпением! А ведь ее никто не запирает в четырех стенах: летом она кормит цыплят во дворе, зимой убирает снег. А бедная бабушка Илтана живет словно в тюрьме... Конечно, жизнь для нее — мучение. Но парень, похоже, этого не понимает. А может, и понимает. Иначе не переживал бы так за простых людей, за историю, за родной язык, а ходил бы и гордился своими супероткрытиями.
Летательный аппарат направился в сторону лаборатории.
— Я напишу заключение, что не согласен закрывать «Дом национальностей», а ты пока отдохни, — сказал Илтан.
Лейла легла, свернувшись калачиком, на уже знакомый жесткий топчан.
— Когда я вернусь в свой мир? — спросила она жалобно, словно вот-вот заплачет.
— Скоро, Лейла, скоро!
— Давай вместе отправимся туда, Илтан! У нас хорошо, как в сказке! Поют птицы, журчат ручьи, с цветка на цветок летают бабочки. Все настоящее, не искусственное. И хлеб, и картошка, и фрукты, и ягоды. Бесплатный чистый воздух — дыши без ограничений, сколько сможешь набрать в легкие. Ну, и разговаривай по-татарски сколько душе угодно с друзьями и родственниками.
Парень печально улыбнулся.
— Это же прошлое, Лейла. Я там еще не родился. И даже если бы родился, не мог бы вернуться. Человек должен идти вперед.
Он включил что-то вроде телевизора и сел, повернувшись к Лейле спиной. Готовил заключение... У тебя есть цель, Илтан. Ты один, но в тебе еще есть сила бороться за последние уцелевшие обломки твоего народа. И ты победишь! Эх, если бы у Лейлы был такой возлюбленный! В институте было много симпатичных парней, но они думали только о дорогих машинах, алкоголе и девушках. Где уж там переживать за судьбу своего народа и родной язык!..
У Лейлы защемило сердце. Вот сейчас она вскочит с этого жесткого топчана и обнимет Илтана за плечи. Любя... И правда, любя! Но только девушка хотела встать, как руки и ноги ее обмякли... Она почувствовала тепло и негу, словно кто-то завернул ее в пуховое одеяло. Очень захотелось спа-а-ать... Подожди, предательский сон! Илта-а-а-ан... Не отпуска-а-ай!..
...Лейла почувсвовала запах яблок! Она открыла глаза и поняла, что так и спала под яблоней. Где же Супермир, где гудящие «леталки»? Где Илтан?! Значит, это был просто сон! Вон улыбается сияющее солнце. А вон поют птицы... Говорят же, если уснешь в нехорошем месте, чего только ңи привидится. А ведь все было как наяву. Ой, Аллах, пусть даже во сне больше не снятся такие страшные вещи. Пусть живет народ и... пусть будет картошка, которую не доел еще колорадский жук....
Девушка подняла тяжелую сумку и отправилась в путь. Слава Аллаху, это всего лишь сон! Только вот жаль, что парень ненастоящий...
Это, наверное, так отозвались ее мечты! Или Лейле суждено любить только во сне? Она даже прослезилась от жалости к самой себе и потянула из кармана носовой платок. Достав его, она вздрогнула: на ладони блестел узенький золотой браслет...
* О язык родной, певучий, / о родительская речь! (Строки из стихотворения Габдуллы Тукая, ставшего народной песней. Перевод Равиля Бухараева.)
