Тыгын Дархан
Романтан быһа тардыы
Уйгу тунах ыһыаҕа
Айылгылаах налыы сыһыылардаах, аҥаат-муҥаат алаастардаах Амма-Таатта тардыылаах, адаар хайа эккиннээх, адырҕаннаах сүүрүктээх Аллан өрүс балыстаах, бөлүөһэр бөдөҥ долгуннаах, бүөрэмньи бүтэй тоҕойдордоох Бүтэй Бүлүү бүүрүктээх, Таас Дьааҥы дьайыҥнаах, муустаах Булуҥ муннуктаах үс үллэр үөстээх, үлүскэннээх сүүрүктээх, өҥ-быйаҥ тыыннаах Улуу Эбэ барахсан үйэ-саас тухары үрүлүйэ сүүрэ сыттаҕа.
Ол улуу өрүс орто дугуй тардыытыгар урукку дьыллар уорҕаларыгар, быдан дьыллар мындааларыгар үс үтүө өҥ-быйаҥ толооттор үс аҕас-балыс курдук аатыран-аарыгыран айыллыбыттар эбит. Иэйэхсит Ийэ Хотун эйэҕэс тыына илэ-бодо эрсэҥнээбит итии-сылаас эккиннээх Илгэлээх Эркээни эбэ хотун диэн. Эҥээттэ эҥсиллэр иэнэ кэмнэммэтэх Эҥсилгэннээх Эҥсиэли эбэ хотун диэн. Уонна ити икки толооттор икки ардыларыгар тунааран-унааран, нэлэһийэн-тэлгэнэн сыттаҕа эбээт Дьоллоох Туймаада дьоһун хонуута.
Хайдахтаах дайды хайҕаллааҕа эбитэй диэн харахтаатахха, туох дойду туйгунай диэн тускулаатахха соҕуруу өттүнэн сырҕан эһэ кыыл сыыллан киирэн сымарыттан сытарын курдук сымара таас хайа сыҥаһалаах эбит, хоту өттүнэн баараҕай тайах кыыл батыччахтаан киирэн батыллан турарын курдук багда таас хайа бастыҥалаах эбит, арҕаа диэкиттэн анысхан тыал аргыйбатын диэн аҥааттар мырааннарынан арыалламмыт эбит. Олоҥхо тойугунан эттэххэ:
Үкэр от үллэ үүнэр
Үтүөкэн буор кырыстаах,
Ача от анньа үүнэр
Араҕас буор ардайдаах,
Сыспай сиэллээх сырыырҕаабыт
Сыһыылардаах эбит.
Хоноҕор муостаах холбоспут
Хонуулардаах эбит.
Иэҕии көмүс иирэлэрдээх,
Тардыы көмүс талахтардаах,
Ойуу хатыҥ ойуурдардаах,
Араҕас чэчир арыылардаах эбит.
Көппөтөх көччөхтөөх,
Бараммат бараахтаах,
Өрөөбөт өтөннөөх,
Кэрээбэт кэҕэлээх,
Унаар-мунаар урсуннаах
Улуу дойду буолан биэрдэ.
Иэйэхситтээх Эркээни, Эҥсилгэннээх Эҥсиэли эбэ хотуттар маанылаах балыстара дьоллоох күөннээх Улуу Туймаада сир киэнэ киинэ буолан сириэдийбит эбит, дойду киэнэ чулуута буолан туругурбут эбит!
Маннык бэйэлээх мааны мандардаах бастыҥ сир баараҕай таһаатыгар кимнээх кэлэн аал уоту оттуммуттарый? Алаһа дьиэни тэриммиттэрий? Төрөтөр оҕону төлкөлөөбүттэрий? Иитэр сүөһүнү күрүөлээбиттэрий?
Бу бэйэлээх үтүөкэн дойдуга Эр Соҕотох Эллэй Боотур саҕаттан эккирэтиллибитин иһин эстэн биэрбэт аналлаах, Омоҕой Баай саҕаттан сойуоламмытын иһин охтон биэрбэт оҥоһуулаах Урааҥхай Саха диэн омук олохсуйбут эбит. Ол кинилэр хоту көтүппүт хоһуун хотойдоро, эр санаалаах эликтэрин бэттэрэ Болотой Орхон, Холохой Ойуун, Сыматтай Уус, Хара Түмэн, Улуу Хоро, Омоҕой оҕонньор, Эллэй Боотур үс үөстээх Улуу Эбэни үөһэ-аллара, өрө-таҥнары сыыйбахтаан баран, улуу өрүс орто сүүрүгэр тэлгэнэн сытар улуукан хочолорун сөбүлүү көрөн, сымыыттаабыт сымыыт сытыйбат, төрүөбүт төрүөх төннүбэт үтүөкэн дойдулара эбит диэн, Илгэлээх Эркээни, Киэҥ Эҥсиэли кэмэ суох кэрэ сыһыыларыгар, Дьоллоох Туймаада туйгун мааны добуннарыгар — Саргылаах Сайсарыга, Күөрэгэйдээх Күөрээйигэ, Ойуу Хатыҥҥа, Сэргэх Сэргэлээххэ, Тулагы Киллэмҥэ, Үс Тииккэ, Ытык, Үрүҥ күөллэргэ, Суон Үрэххэ, Эрик-Бэриккэ, Ураахыга, Баҕарахха тоҕуоруйан, олоҕуран-олохсуйан, үс курдаах моҕол ураһаны туруорбуттар, аҕыс баҕаналаах айдам уоругу айгыраппыттар, төрөтөр оҕону төлкөлөөбүттэр, иитэр сүөһүнү күрүөлээбиттэр, сыспай сиэллээҕи сырыырҕаппыттар, хоноҕор муостааҕы хойуннарбыттар, һай-һат диэбиттэр.
Кыыдааннаах кыһыҥҥы кэм ааһан, саймаархай самаан сайын салалыннаҕына, Орто дойду улуу өрүһэ муус буулаҕатын булгурутан, көмүөлүн күүһүнэн үлтү күрдьэн хоту үүрдэҕинэ, оччоҕо өҥ-быйаҥ үүнүүлээх хочолоро, күөх талах таманнаах нүөл арыылара аламай күн алгыстаах-арчылаах сылааһыгар мырааннар быыстарыгар сыламныы тааллахтарына, үтүөкэн да сахтар эргийэр этилэр!
Тунах ыйа — иккис ый, бастакы ый — ыам ыйын кэнниттэн кэлэр Илгэлээх итии Кытат сириттэн хотоҕой кынаттаах манна тардыһара, айгыр-силик айылҕа барахсан аналын толорон, төрүү-ууһуу, үүнэ-үксүү охсоору таптал ырыатын таппытынан, үөрүү-көр үҥкүүтүн үҥкүүлэппитинэн барара. Үөн-көйүүр барыта тиллэрэ, от-мас тыллара, чэчик-сэбирдэх силигилии ситэрэ, көҕөрөн-наҕаран күөгэйэрэ. Күндүл күөх халлаан иэниттэн көмүс күн күлэн күлүмүрдүү турдаҕына, сайыҥҥы дыргыл сыт-сымар сыһыыны-хонуунү толороро — чыычаах ырыата, күөрэгэй тойуга, кэҕэ саҥата — кэрэ даҕаны кэмнэр кэлэллэрэ!
Саха ыаллара уһун кыһыны быһа тус-туһунан чоҥкучах алаастарынан чуҥкуйан олорон кыстаан баран, дьэ, бары сайылыктарга көһөн тахсан бииргэ холбоһон, эр дьон кэпсэтиитинэн, оҕо-дьахтар саҥатынан, сүөһү маҥырааһынынан тигинээн-таҕынаан эрэллэрэ.
Саҥа сир сайылык барахсан! Кыһыны быһа кураанах туран салгын сайа охсон, күн уота сиэн, тымныы кыһын чэбдигирдэн — ама, онтон ордук сонун, ыраас ордуу туох баар буолуой?!
Саха дьоно бу саргылаах кэмҥэ оонньоон-көрүлээн, ыллаан-туойан, хардарыта ыҥырса-ыҥырса ыалдьыттаһан сулумах быһый сырсан, даадар тустуук тустан, кэй-чуор ырыаһыт ыллаан, дорҕоон-дьаҥсал олоҥхоһут олоҥхолоон, кэкэ-чураан үҥкүүһүт үҥкүүлээн, оонньоон-көрүлээн таҕылы тарҕатар этэ. Эр киһи иэнин хаана ирэр, дьахтар киһи самыытын хаана сайар кэмэ диэн буоллаҕа эбээт — Күөх Тунах, Улуу Тунах ыйа!
Дьоллоох Туймаада ыаллара эмиэ кыстыктарыттан Кытаанах Кырдалтан, Ытык Күөлтэн, Хатыҥ Ураахыттан, Суон Үрэхтэн, Ойуу Хатыҥтан, Баҕарахтан көһөн Саргылаах Сайсарыга, Күннээх Күөрээйигэ, Сэргэх Сэргэлээххэ моҕол ураһаларын туруорбуттара, кэтит сэлэлэрин таппыттара, түптэ буруотун унаарыппыттара.
Аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотун имэ кэйэн эрсэҥниир, от-мас иччилэрэ ойуу-бичик Оторой-Моторой уолаттар-кыргыттар оонньоон-күлэн обугунаһар кэмнэригэр, Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыга Эллэй Боотур удьуора, Дойдуһа Дархан ытык ыччата, Мунньан Дархан уола Тыгын Дархан оонньуу-көр тэрийэргэ — Улуу Тунах ыһыаҕын ыһарга санаммыта. Кини киһи киэнэ буолан баран дорҕоонноох добун ыһыах буолуохтааҕа: чугастааҕыны чуораанынан, ыраахтааҕыны ыйааҕынан ыҥырбыттара.
Соргулаах соноҕос ат чуораадыйар туйаҕа тиийэринэн тэнийэн сытар Саха сирин Улуу уустарын аҕа баһылыктара дорҕоон-дьаҥсал олоҥхоһуттарыныын, кэй-чуор ырыаһыттарыныын, кэкэ-чураан үҥкүүһүттэриниин, бөҕө даадар тустааччыларыныын, сулумах быһый сүүрүктэриниин, баараҕай мадьыны мас тардааччыларыныын, үгүс-элбэх илии-атах дьоннорунуун кэлбиттэрэ. Саргылаах Сайсары, Күөрэгэйдээх Күөрээйи, Сэргэх Сэргэлээх дэлэй-былас иэннэра киһиттэн-сүөһүттэн, аттаахтан-сатыыттан кыараабыкка дылы буолбуттара. Лагларыспыт чаллах тииттэр, олордуллубут курдук ойуу хатыҥнар быыстарыгар түөлбэ дьон төбүрүөннээбиттэрэ: далла ураһалар тардыллыбыттара, уххан уоттар оттуллубуттара, алтан олгуйдар өрүллүбүттэрэ торҕо буруо унаарыйбыта, күлсүү-салсыы дэлэйбитэ.
Дьоллоох Туймаада баһылыгын Тыгын Дархан добун ыһыаҕар ыалдьыттыы — сиэрдээх сэһэни тэнитэ, киэҥ кэпсэли истэ, өй-санаа тургутуһа, илии эрчимин, атах быһыйын билсэ — күөн көрсүһэ, күрэс былдьаһа, күүс өттүнэн күрэхтэһэ — албан уккуйа, аат ылса, Улуу уустар ааттаахтара мустубуттара.
Уйгу Тунах ыһыаҕар аан бастакынан Тыгын Дархан умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүүр, тиэрэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн тирээбиллиир уруу-хаан чугас аймахтара, Хаҥалас үтүөлэрэ, кэлэн Туймаада баһылыгын үстүү сиринэн курдаах үс моҕол ураһатын икки өттүнэн сэлэлии түһэн кэбиспиттэрэ. Абаҕата Малдьаҕар оҕонньор биэс уолаттара — Кэлтээки Сабыйа, Соххор Дуурай, Кустук Бэргэн, Айаадыр Дурук, Бабый Бабычча маҥхайа сатаан баран саһара ыыстыйбыт баттахтаах аар кырдьаҕас аҕаларыныын; Нөмүгү тойон, Маалтааны, Эргис ойуун бары чаҕардарыныын; Дьөппөн тойон уолунуун Хара Сирэй Дьоҕудайдыын уҥа диэки далла ураһаларын кэккэлэччи туруортаан кэбиспиттэрэ. Оттон хаҥас диэки Нөөрүктээйи төрдө Чыппа Кэрэмэн ойуун, Ходоро оҕонньор икки уолунаан, Тыгын тойон тэбэр туйаҕа, охсор илиитэ буолбут ыар хааннаах, ыйыллаҕас майгылаах наахаралар баһылыктара Най Хара, Бэкирдээн ойуун бэйэтин дьонунаан түспүттэрэ.
Өбүгэлэр саҕаттан үгэс буолбут түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэни Саргылаах Сайсары аатырбыт-сураҕырбыт Ытык Булгунньаҕын аттыгар Күөрэгэйдээх Күөрээйи барахсан хомураҕы хоннорботох холбороҥ маҥан хонуутун ортотугар туруоран кэбиспиттэрэ.
Сиэр биэ үүтүттэн тэриммит симэхтээх сири иһиккэ сиэллээх хамыйаҕы уган, түһүлгэ туорайыттан баайбыттара. Ону кытта сэргэ киэргэл бастыҥынан киэргэтиллибит кэрэ биэттэн кэскиллээх кэрдиис иилээх кэриэн ымыйалары, чуоҕур биэттэн тускуллаах томторҕолоох чороон айахтары, хатыр биэттэн алгыстаах таҥалайдаах саар ыаҕастары, көҥкөлөйдөөх, хамсатардаах симиир иһиттэри кэккэлэппиттэрэ. Ойуулаах-дьарҕаалаах уһаайык аҕалан, олорго арыылаах сылгы кымыһын куппуттара, үс харахтаах айыы сөҥкөн хамыйаҕын, илиигэ тутар сиэллээх айыы дэлбиргэтин бэлэмнээбиттэрэ. Чороон иһит орто курдуутун туруору туппут курдук томторҕо ойуулаах тойон сэлэни туруорбуттара. Онтон салгыы бэт киэҥник хабан, күрүөлүү, сэбирдэхтээх эдэр хатыҥынан чэчир аспыттара, эриэн ситиинэн сэлэ таппыттара. Түөлбэ түһүлгэ илин диэки өттүгэр аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотуҥҥа анаан ойуулаах-мандардаах, муостаах-ытарҕалаах, томторҕолоох, эриэн ситиинэн симэниллибит аар баҕахха толору симэхтээх үүт маҥан биэни баайбыттара.
Дьоллоох Туймаада добун ыһыаҕар ыҥырыллыбыт ытык-мааны ыалдьыттар хаҥыл Хаҥалас халыҥ аймахтарын утары тус-туһунан тоҕус түөлбэнэн түһэн тохтообуттара.
Чаҕылыма Чаҕылытта, Кыыс Тыганы, Кыыс Хаҥа, Таргылдьыма, Тулуна эбэлэр баһылыктара буолбут Бороҕон Дьуотту удьуордара Лөкөй Бороҕон, Дьабака Дьуотту, Өркөн Быраайы, Куду Курбуһах, Сыҥаах Абыйакаан, Сугуннаах Суотту бөҕөстөрүнээн-быһыйдарынаан, илии-атах чаҕар дьоннорунаан хаҥаластары кытта ыкса, атах тэпсэ, ыга түһэн ньирилээн кэбиспиттэрэ.
Ортоку турар үс курдаах моҕол ураһатын диэлин тэлэйээт, Тыгын Дархан, сөбүлээбэккэ, чинэрис гына түспүтэ.
— Ок-сиэ, бу бороҕон дьуоттулар тойон түһүлгэҕэ олус да ыкса түспүттэр, — диэбитэ кини. — Ити аата, мин диэтэх киһини кытта атах тэпсэн олорон аахсыахпыт диэн сананар бэйэлэрэ дуу?
Бачча үтүөкэннээх үөрүүгэ-көтүүгэ тойонун санаатын көнньүөрдээри илин, кэлин кэбиһэрин кэтэн киэргэммит хотуна Аабый Дархан алы гыммыта.
— Били Хотоҕой түһэр сирдэрин аанньа ыйан биэрбэтэ ини.
— Чэ, олордуннар, — диэбитэ Тыгын абаҕата Одуну ойуун.
Тойон Төҥүлү, Балыктаах эбэ, Суола үрэх, Эһэлээх арыы, Туруйалаах, Бүтэйдээх, Үрүҥ Мыраан, Табаҕа диэн сирдэринэн тэнийэн олохсуйан олорор Мэҥэбил Бөҕө ыччаттара Орулаа Талгый уола Буох Диэхсин, Мэҥнээх Мэлдьэхси уола Босхоҥ Боруохал, Нөндөл ойуун уола Быйаҥ Төҥүлгү ойуун кэлэн, Бороҕон Дьуотту дьонун кытта тэллэх баттаһа, наахаралары утары түөлбэлээн түспүттэр этэ.
Таалар налыы хонуулаах талба дойду Таатта-Амма устун тарҕанан олохсуйбут буһуу хааннаах, бурулҕа майгыннаах боотур уустартан Болугур Буххаат уола Боло Күүлэкээн, Чакы Боотур уола Ат Күһэҥэй; сэттэ ини-бии Бөтүҥнэр; Туймаадаттан көһөн тахсан онно олохсуйбут Кээрэкээн Мохсоху ойуун уолаттарынаан хаҥас диэки халбы соҕус төбүрүөннээн түспүттэр.
Баай Аҕа ууһун дьоно Бахсыгыр оҕонньордоох олохторуттан, Чуумпу Суртан, көтөҕүллэн, Куталаах, Быйаҥныыр дойдулаах Атамай төрдө буолбут Ала оҕонньор уон икки иитимньи уолаттарынаан, Эҥсиэли хочотуттан Көдөгөр оҕонньор, Муоҕан эмээхсин уолларынаан бэдэр мэйии Мамыктыын — бары дьоннорунуун-аймахтарыныын көһөн ньирилээн киирэн Күөрэгэйдээх Күөрээйи киэҥ хонуутун киэптии тиргиитээбиттэр.
Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыга толоону биир гына толорбут дьону-сэргэни, киһини-сүөһүнү көрөн, киһи эрэ буоллар, хараҕа туолбута. Бороҕон Дьуотту дьонуттан алдьаммыт санаата аралдьыйарга дылы гыммыта.
—Ок-сиэ, доҕоттоор! Амына татай, эчикийэ бэрдэй! Түөлбэ хаан түһүлгэлэр мэлдьитин маннык Туймаада эбэ хотун дьоллоох ньууругар туругура да турар буолбаттар эбээт! Куруутун да маннык киһинэн-сүөһүнэн киэптэнэ турдар — дэлэбинэ үчүгэй буолуо этэ дуо?!
—Ол барыта бүгүҥҥү күнтэн тутулуктаах, — диэбитэ абаҕата Одуну ойуун, ураһаҕа киирэн киэҥ-дьайаан олоххо олорбуттарыгар.
Тыгын Дархан баҕа санаалартан сырдаан ылбыт сирэйэ эмиэ күүтэр түбүктэртэн күлүгүрбүтэ.
—Хотоҕоой! Хотоҕоой! Ханна бааргыный? Киир эрэ, манна!
Балачча сааһырдар даҕаны сылбырҕа туттуутун-хаптыытын ыһыктыбатах көмүс курдаах киһи куорсун нуоҕайдаах үрдүк бэргэһэтин устубутунан, ураһа диэлин тэлэйэн, киирэн кэлбитэ.
—Ыһыахха кэлбит ытык-мааны ыалдьыттаргын оннуларын булан олордуталаатыҥ дуо?
— Олордон.
— Чэ, оччоҕо, Уйгу Тунах ыһыаҕын саҕалыаҕыҥ! Дьөлөккөй күпсүүрү охсуҥ! Табыгы таһыйыҥ! Иирэр дьаҕааны тыаһатыҥ! Сиэллээх диэли тэлэйиҥ!
Үс курдаах моҕол ураһа дьэрэкээн ойуулаах диэлин тэлэйэн, аан бастаан муус маҥан таҥастаах, үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх, сиэллээх чороон тутуурдаах: аҕыс арылы маҥан кыталык кыргыттар хаҥас ураһаттан доҕулдьуһан тахсаннар түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэ хаҥас өттүгэр кэккэлии туруммуттара.
Онтон тойон кыыл куорсуна нуоҕайдаах бэргэһэлээх, ыыс араҕас түнэ таҥастаах, чороон айах тутуурдаах тоҕус субан туруйа уолаттар уҥа ураһаттан дьоролдьуһан тахсаннар, түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэ уҥа өттүгэр сэлэлии туруммуттара.
Ол кэнниттэн Орто дойду улуу ойууна буолан сураҕырбыт Одун Хаантан оҥоруулаах Одуну ойуун битииһит уолаттар, кыргыттар ортолоругар киирэн, аас маҥан баттаҕын саннын байаатыгар диэри түһэрэн, үүс-саарба билэлээх салбаҕайдаах сарыы сонун нэлэкэйдэнэн, тойон кыыл түүтэ нуоҕайдаах күөх көҕүлдьүөр бэргэһэтин кэтэҕэр анньан, киис тыһа үтүлүгүн уоһунан таһааран, тыстаах-баттахтаах сырҕан эһэ тириитэ олбох үрдүгэр хаҥас тобугар сөһүргэстээн олорон, ситим моонньохтоох, сиэл ытарҕалаах бастыҥ баараҕай чороон айахха толору арыылаах кымыһы тобугун үрдүгэр тутан, үс харахтаах эбир ыһыах хамыйаҕын уҥа илиитигэр ылан, киҥкиниир киэҥ халлаан түөрт өттүн диэки ибир ыһа, далбаатыы, алгыс алҕаан, тыл этэн, саҥа саҥаран барбыта:
Аҕыс иилээх-саҕалаах
Атааннаах-мөҥүөннээх
Аан Ийэ дойду
Айылгылаах араҕас далбарыгар
Айыллан үөскээбит
Арҕаһыттан тэһииннээх,
Аһыныгас санаалаах
Айыы хаан аймахтара!
Орто улуу дойду
Уруйдаах дугуй уорҕатыгар
Олохсуйан тоҕуоруйбут
Көхсүттэн тэһииннээх,
Көмүскэстээх санаалаах
Күн өркөн улуустара —
Урааҥхай Саха удьуордара!
Эллэй Боотур эһэбит
Кэскиллээбит кэскилин,
Оҥкуллаабыт суолун
Самаан сайын салаллыыта,
Үкээр куйаас түһүүтэ
Тоҕойдоох сэлэни туругурдар,
Араҕас чэчири айгыратар
Дьоллоох күммүт үүннэ!
Тоҕус сиринэн томторҕолоох
Чороон айаҕы чуоҕуттубут!
Сэттэ сиринэн дьэрэкээннээх
Кэриэн айаҕы кэккэлэттибит!
Ибир хамыйаҕынан ыһан
Ыралаах ыһыаҕы тэрийдибит,
Төлкөлөөх түһүлгэни төрүттээтибит!
Саха киһитэ салла көрөр
Сардаҥалаах халлаан баһылыга
Үрдүк мэҥэ халлаан үрүт өттүгэр олохтоох
Үрүҥ илгэ үктэллээх
Өҥүрүк куйаас тыыннаах
Үүт-аас бэйэлээх Үрүҥ Аар Тойон аҕабыт!
Итир былыт эмиийдээх
Илин халлаан эҥийэтигэр олохтоох
Иэримэ дьиэни иччилиир,
Төрөтөр оҕону төлкөлүүр
Имэҥнээх тэллэхтээх,
Дьалыҥнаах суорҕаннаах
Эдьэн Иэйэхсит эдьиийбит,
Ахтар Айыыһыт аҕаспыт!
Сыһыыга баппат сыспай сиэллээх
Сылгы сүөһүнү сырыырҕаппыт,
Түөрт атахтаах түөрэм туйахтааҕы
Төлкөлөөн биэрээччи
Күрүө Дьөһөгөй тойон!
Ураа муостааҕы ууһата олорооччу,
Хонууга баппат
Хоноҕор муостааҕы холбоон биэрээччи
Ала Мылахсын хотун!
Айгыр-силик, алаҕар-тэтэгэр
Аан дойду алгыстаах айылгытын
Араҕас далбар иччитэ
Аан Алахчын хотун!
Бииллээҕи кытта билсибэтэх,
Оноолооҕу кытта орооспотох
Тоҕус субан туруйа уолунан,
Былыттаах халлааҥҥа быкпатах,
Халлаан таҥараны харахтаабатах
Аҕыс кыталык маҥан кыргыттарынан
Албан ааккытын айхаллаан
Айах тутар күммүт үүннэ!
Түөлбэлэр дьонноро бары биир киһи курдук ойон туран үс төгүл дорҕоонноохтук: “Урууй-уруй! Уруй-туску!” — диэн хаһыытаспыттара. Одуну ойуун кымыс баһан ылан эбир хамыйаҕынан ыһан унаарыппыта.
Тоҕус добун дугуй халлаан домньуттара!
Аҕыс аламай маҥан халлаан аччыһыттара!
Сэттэ килбиэи халлаан сиҥкэһиттэрэ!
Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн,
Тоноҕостоох бэйэм тоҥхойон,
Үс сырдык күрүө-бараа күлүккүтүгэр
Үҥэн-сүктэн көрдөстөҕүм буоллун!
Төрөтөр оҕобут төлөһүйүө буоллар,
Иитэр сүөһүбүт күрүөлэниэ буоллар,
Унаар буруобут умуллуо суоҕа буоллар,
Орто туруу бараан дойду
Дьоллоох күөнүгэр
Туругуруохпут буоллар,
Алгыстаах аан ийэ дойду
Араҕас далбар кырсыгар
аарыгырыахпыт буоллар,
Күндэлэс күн өркөн сирин
Күндү ньээкэ күөнүгэр
Көччүйүөхпүт буоллар,
Төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэхпит
Очурга оҕустарбатын,
Тэхтиргэ тэптэрбэтин!
Түҥнэстэ түһэр буолаайаҕын!
Инньэ диэн баран түөлбэҕэ олорооччулар бары көрөллөрүн курдук Одуну ойуун түөнэ маҥан түөрэҕин күөрэччи бырахпыта.
Итини барытын истэн олорбут Бороҕон Дьуотту ууһун үтүөлэриттэн Өркөн Быраайы ойууи дьигиһис гынан ылбыта, тыл ыһыктыбыта:
— Эчи, күтүр өстөөх, эттэҕэ-тыыннаҕа иччилээҕин!
— Дьыбардаахха тыынар, саталаахха саҥарар сэттээх- сэлээннээх, — Дьабака Дьуотту, тыл эрэйбиттии, Лөкөй тойон диэки көрөн кэбиспитэ. — Бүтүн Саха Урааҥхайдар ааттарыттан этэр дии.
Лөкөй тойон, тугу да саҥарбакка, иҥиэттэн эрэ кэбиспитэ.
Үүт чөллөрүүн уйгу быйаҥы биэрэр үрдүк халлаан үрүҥ айыылара айхалламмыттара, — төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэх түҥнэстибэтэҕэ. Ол кэнниттэн Уйгу Тунах ыһыаҕар мустубут дьонтон улуу уустар маанылара арыылаах кымыһынан айах тутуллубуттара. Таҥас бастыҥын таҥныбыт, симэх бэрдинэн киэргэммит куорсун хорохой кыргыттар, субан туруйа уолаттар аҕа ууһун баһылыктарыттан бастатан, кэрийэ сылдьан түөлбэ-түөлбэ аайы төбүрүөннээн төгүрүччү олорбут ыһыах дьонун ааҕа чороонноох кымыһынан күндүлээбиттэрэ.
Халыҥ хаҥаластар баһылыктарынан буолар Дьоллоох Туймаада тойоно Тыгын Дархан хотойдоох сонун нэлэкэйдэнэн, тойон кыыл түүтэ нуоҕайдаах үүс тириитэ бэргэһэтин устан, киргиллээх килбэлдьигэс баттаҕын кэннин диэки анньан, туран кэлбитэ, түөрт өттүгэр төбүрүөннээн олорор дьоҥҥо түөрт төгүл нөрүөн нөргүйбүтэ.
— Баттаатахха маталдьыйбат, үктээтэххэ өҕүллүбэт, кэбиэлээтэххэ кэйбэлдьийбэт кэтит иилээх-саҕалаах Орто Аан Ийэ дойдубутугар ууһаан-тэнийэн олорор Урааҥхай Сахалаар! Саргылаах сайын барахсан салаллан кэлбит үөрүүтүгэр, Үс Саха үгэһинэн, Үрүҥ Тунах, Үүт Сөлөгөй ыһыаҕын тэрийбиппэр тэгил ыраах дойдуттан тэгилийэн тиийэн кэлбиккит иһин барҕа махтал буоллун!
Урааҥхай Сахалар уон уустарын ытык-мааны кырдьаҕастара, эдэр эмньик эликтэрин бэттэрэ! Чуор кулгааххытын сэгэтэн, кыраҕы хараххытын аһан истэ сэргэҥнээҥ, көрө бүдүүлээн олоруҥ эрэ мин диэтэх киһи тугу этэрбин.
Былыттаах халлааҥҥа быкпатах, силбиктээх күнү сирэйдээбэтэх оһоҕос түгэҕинээҕи оҕом Арылы Куо Айталы барахсан диэн кыыстааҕым уон алта сааһын томточчу туолла. Ол киниэхэ Урааҥхай Сахалар улуу уустарыттан хоойго сытар холоонноох доҕор булаары, тэллэххэ сытар тэҥнээх кэргэн көрдөһөөрү, бу добун ыһыаҕы ыстым. Ким күөн көрсөн, күрэс былдьаһан кыайбыт эрчимнээх иҥиирдээх, талааннаах табаҕайдаах, дьолуолаах тутуулаах эр бэрдэ, элик үтүөтэ мин мааны оҕобун холоонноох доҕор гыннын!
Тыгын Дархан чаҕар дьонугар эргиллибитэ.
— Нохойдоор! Хотуйдаар! Оҕобун Айталы Куону таҥара табатын курдук таҥыннараҥҥыт, сир симэҕин курдук симээҥҥит бу түөлбэ хаан ийэни төгүрүччү олорор эр бэттэригэр, элик үтүөлэригэр моҕол ураһатын үс төгүл төгүрүччү хаамтаран көрдөрүҥ эрэ!
Хаҥас диэки турар Тыгын аҕатын ураһатыттан икки кыталык маҥан кыыс арыалдьыттаах аакка киирбит, аатырбыт-сураҕырбыт Арылы Куо Айталы барахсан тахсан кэлбитэ уонна уу долгунун курдук долгулдьуйа устан, дьоролдьуйа хааман ыһыах дьонугар барыларыгар көстөр гына, моҕол ураһаны эргийбитэ. Албан аата аҕыс улуу ууска аарыгырбыт, дьоһун сураҕа уон улуу ууска сураҕырбыт Арылы Куо Айталы барахсан хайдах эбитэй диэтэххэ, аптаах тыл аҕалаатар аҕата уустаан-ураннаан эппитинии: айыҥат хаан аймаҕа айар-кэрдэр күннэригэр аҕыс муҥ сылга ахтыыга сылдьар курдук аҕыс уон омук үтүөтүн апчырыйан ылан алҕаан айбыттар эбит. Үрдүк айыылар үөскэтэр күннэригэр үгүс үйэлэр тухары өс хоһоонугар сылдьар курдук үгүс үрэх үтүөтүн үмүрү тардан ылан үһүйэн түһэрбиттэр эбит. Сүдү айыылар сүр-кут угалларыгар сүүс үйэ тухары сүппэт бэлэх буоллун!” диэн сүүрбэ омук үтүөтүн сүүдьүйэн ылан сүбэлэһэн түһэрбиттэр эбит...
Маннык кэрэмэн бэйэлээҕи бас билэн, Туймаада баһылыгар мааны күтүөт оҕо буолар баҕа санаа уус-уус бэттэрин уолуктарыгар оргуйбута, уора-көстө күүс эттэрин күүрдүбүттэрэ, быччыҥ-быччыҥнарын быыппаһыннарбыттара — кырдьыга даҕаны, быйылгы ыһыах күдэн күүстээхтэр күрэс былдьаһыыларын күүттэриэн күүттэрбит эбит, оргуйар уохтаахтар аат ылсыыларын албыан албаабыт эбит.
* * *
Бороҕон Дьуотту удьуорга биир биллэр аймах аҕа тойоно Сыҥаах Абыйакаан сиэнэ уон алталаах Дьорҕоот уол аан бастаан алааһыттан арахсан, дьонуттан-сэргэтиттэн тэлэһийэн атын, ыраах сирдэри көрөн эрдэҕэ. Бөлүүн, сырдык түүн, сөрүүҥҥэ, сүүстэн тахса аттаах киһи айаннаан хотоппута. Хам-хаадьаа тыбыыран кэбиһэ-кэбиһэ биир күрүс сиэлэн дибдитэр эттээх ат самыытыгар аҕатын Эгийи кытта мэҥэстэн иһэн, Дьорҕоот утуктаан үгүстүк охто сыспыта: аара ааһар үрэхтэр, күөллэр үрүҥ тумарык күдэриктэрэ бараммат үөр сылгыларга кубулуйан үөһэ көтөллөрө. Суол кытыытыгар кэккэлээн турар кэрии тыалар кэмэ суох элбэх ыһыах дьоно буолан эҕэрдэлии көрсөллөрө. Оттон ойдом турар соҕотох чөҥөчөктөр, чаллах тииттэр кылгас, уһун уҥуохтаах куйахтаах-батастаах боотурдарга майгылаан уолу куттууллара.
Бороҕоттор маанылаах баай алаастара Чаҕылыма Чаҕылытта барахсан Саха киһи эрэ барыта хараҕа туолар, санаата астынар сир ахан бастыҥа этэ. Ол эрээри сарсыарда күн тахсыыта аата-ахсаана суох үгүс бөлөҕөстөртөн, төбүлэхтэртэн, күөллэртэн, үрэхтэртэн сиик үүт буһуруга үөһэ көтөн, сыһыы-хонуу, алар тыа нэлэччи арыллыбытыгар Дьорҕоот көрбүтэ: оо, Дьоллоох Туймаада хонуута нэлэһийэн-тэнийэн, кэҥээн-уһаан, лагларыспыт ойуу хатыҥнарынан, будьурхай иирэлэринэн хадьааһыннанан, ырыых-ыраах тунаарар мырааннарынан дьайыҥнанан дэлэбинэ дойду тэҥнэспэт киэҥ, кэрэ дуола буолан биэрбитэ. Ол дьикти көстүүттэн уһун айантан салбаҕырбыт айанньыттар бары да сэргэхсийэ-чэмэлиһэ түспүттэрэ, һай-һат элбээбитэ, саҥа-иҥэ хойдубута. Дьорҕоот уол уута эмиэ көппүтэ: ону-маны, сонун-саҥа дьону-сэргэни, үс сахаҕа аҥардастыы аатырар Тыгын Дархан киэҥ уоругун, кэтит тэлгэһэтин көрүөн баҕата көбөн уутун тобоҕун кыйдаабыта. Сибилигин кинилэр, бороҕоттор, улуу уустар ортолоругар туһунан бөлүөхсэн бу олордохторо.
Тыгын добун ыһыаҕар — аттаахтар-сатыылар — үгүс да киһи мустубут этэ! Сайын барахсан дьэрэкээн сирин симэҕинии киэргэнэн, мааны таҥастарын таҥныбыт улуу уустар дьонноро тус-туспа түөлбэлэринэн төгүрүччү түстэхтэрэ үһү. Үс курдаах сүдү улахан моҕол ураһаттан сиэллээх чороон тутуурдаах төлө көтөн тахсыбыт бэйэтин саастыыта кыргыттары-уолаттары Дьорҕоот бэккэ кэрэхсии көрбүтэ. Хаар маҥан баттахтаах кырдьаҕас сөһүргэстээн олорон алҕаабыт алгыһын ис хоһоонун соччо өйдөөбөтөҕө, кини хараҕа чороон тутуурдаах кыргыттартан арахсыбатаҕа.
Ол онтон... Таҥара табатын курдук талба, сир симэҕин курдук ситэ кэрэ, аакка киирбит Арылы Куо Айталы барахсан! Ама кинини харахтаабыт ханнык бэйэлээх уолан эрилик хайҕахтаах хара быара хамсаабатаҕай?! Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйбатаҕай?! Ол эрээри Дьоллоох Туймаада баһылыгын кыыһа Бороҕон түбэтин оччут-масчыт уолуттан олус ырааҕа.
Кымыс-ас түҥэтиитин кэмигэр киниэхэ сиэллээх чороону туттарбыт бэйэтин саастыыта олус үчүгэй кыыска Дьорҕоот хараҕын хатаабыта. Кыыс киниэхэ чороону уунарыгар эмискэ симиттэ мичилийэн ылбыт сирэйигэр имин хаана кыыһа түспүтэ. Дьорҕоот сүрэҕэ урут хаһан да буолбатах минньигэстик түөһүгэр өрө үтэн, мөҕүл гыммыта, чороонноох кымыс дьалкыйан ылбыта.
* * *
Киэҥ Күөрээйи эбэ хотуҥҥа килэччи тардыллыбыт түөнэ маҥан түһүлгэ тула, тус-туһунан, уон түөлбэни төгүрүччү олорбут улуу уустар дьоннорун кытта маҥан таҥаһы таҥныбыт кындыа кыталык кыргыттар, ыыс араҕас түнэ сонноох субан туруйа уолаттар күндүлээн-маанылаан барбыттара.
Уолаттар намыһах атахтаах туос сандалыларга буспут сылгы этин суон саалы, халыҥ хаһаны, эмис ойоҕоһу өрөһөлүү таппыттара, кыргыттар ол онно уохтаах кымыстаах чорооннору туруортууллара. Марҕа Баай мааны кыыһа Эгэй Туллук эмиэ ойуулаах-дьарҕаалаах чорооннорго толору кутуллубут арыылаах кымыһынан Бороҕон Дьуотту дьонун айах туппута; илин эҥэрэ дьэрэкээннээх чараас ньалака маҥан сарыы соно кини дьороҕой быһыытын-таһаатын эбии киэргэппитин, куйаас күнтэн, итэҕэйиллибит сорудахтан имэ кэйэн ордук тупсубутун бороҕоттор эдэр уолаттара умсугуйбуттуу одуулаһаллара.
Тыгын Дархан улахан уола Марҕа Баай, түөрт уончалаах түс-бас тойон киһи, кэргэнэ Унаалдьыйалыын, оҕолорунаан сайылаан олорор сайылыктарыттан, Ураахыттан, мааҥыын сарсыарда эрдэ атынан киирбиттэрэ. Үс кыралара аҕаларын, эһэлэрин ураһаларыгар киирэ-тахса, былаһа сылдьаллара. Оттон икки улахана уонна кэргэнэ аҕаларын ыһыаҕар көмөлөһөллөрө. Ыһыахха аҕа-ийэ уустарынан тус-туһунан түөлбэлээн олоруу буолбутугар, Марҕа Баай аҕатын, Тыгын Дархан таһыгар, хаҥаластар бастаахтарын ортотугар Нөмүгү тойон уонна Хара Сирэй Дьоҕудай икки ардыларыгар олорбута. Оҕолонон-урууланан, байан-тайан кини оннук бастыҥ олоххо олорсор буолта ыраатта.
Уруккуттан олохтоммут үгэһи, куолутунан, соччолооххо уурбатынан биллээччи Хатас аҕата Сатай кэспитэ, кини эмиэ Хаҥалас ытык кырдьаҕастарын таһыгар ыкса күөх окко холто сонун тэлгээн, онно оҕотун-уруутун олордуталаан кэбиспитэ. Самаан сайын мааны көрүгэр-нарыгар — ыһыахха киһини хомотор сатамматын быһыытынан, Хаҥалас үтүөлэрэ сөбүлээбэтэхтик иҥиэттэн эрэ кэбиспиттэрэ. “Туран атын сиргэ бар” диэҕи ким да тыла тахсыбатаҕа. Моһуоктуон быатыгар, Сатай кинилэр уунан да сууйуллубат төрүттэрин Экин Абаҕан удьуора этэ. Түс-бас улахан кэпсэтиилэри кэпсэтээри олордохторуна, ол кинилэр оҕолорун сарылааһына-ньааҕынааһына аралдьыттаҕына — туох да үчүгэй тахсыбатын бэйэтэ да, саатар кэргэнэ Хаһааччыт Муттуйа да, өйдүөх эбиттэр.
Тыгын Дарханнаах иннилэригэр турар үс атахтаах намыһах туос сандалыларыгар эмис сылгы этэ өрөһөлүү тардыллыбыта, томторҕолоох чорооннорго, кэриэн ымыйаларга арыылаах симиин кымыс толору кутуллубута.
— Атах-илии оонньуутун тэрийэргэ уолдьастаҕа дуу? — диэбитэ Тыгын Дархан, бөҕө тиистэринэн сылгы ойоҕоһун быһыта хадьырыйбыта.
— Ыраах айантан сылайан кэлбит ыалдьыттар аһыы түстүннэр, сынньанныннар. — Тыгын абаҕата Одуну ойуун чороонноох кымыстан кыратык омурдан ылбыта уонна оннугар туруорбута. — Күн да эрдэ.
Онтон икки уолаттарын икки ардыгар олорбут Ньырбачаан хотун диэки көрөн баран эбэн эппитэ:
— Кырдьаҕаспыт кэлбэтэҕэ куһаҕан.
— Ыалдьар. Быйыл олус мөлтөөтө-ахсаата, — диэбитэ дьахтар симиктик.
— Чэ, хайыахпытый, мэлдьитин аҕа бэлэмэр сылдьыллыбат. Ол да курдук Дьылҕа Хаан айдаҕа. — Онтон ойуун эмиэ Тыгыҥҥа эргиллибитэ. — Хайа, тукаам, ыҥырбыт ыалдьыттарыҥ бары кэлбиттэр дуо? Түһүлгэҕин төһө астына көрөҕүн?
— Мин санаам тохтуур дьоно бары баарга дылылар, — биирдэһэ, аһыырын тохтоппокко олорон, туттуна соҕус хоруйдаабыта.
— Биһиги диэтэх дьон этэр тылбытын ылыналлара, саҥарар саҥабытын истэллэрэ күтүр сөп. Ытыктаамыналар, ытыктыахтаахтар даҕаны. Хайа халыҥ хаҥаластар диэн биһиги Урааҥхай Сахалар туллубат тууралара, халбарыйбат хараҕалара буоллахпыт эбээт. — Үөрүүлээх-көтүүлээх түмүк-түмүк түгэннэргэ Одуну ойуун хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин хайаатар даҕаны иһитиннэрэн ааһара. Ону бары, эдэрдиин-эмэнниин, сэҥээрэн истэллэрэ. — Урааҥхай Сахалар бука бары биир төрүттэн — Эллэй Боотуртан тыллан-хайдан тахсан иэнигийэ тэнийэн түөрт аҕа уустарын төрүттээтэхтэрэ, уон улуу уустары ууһаттахтара. Олортон ордук аҕалара, убай уруулара барыларыттан биир мутугунан үрдүкү дьон, тойон ууһа, биһиги, халыҥ-үгүс хаҥаластар буолабыт. Эһэлээтэр эһэбит Эллэй Боотуртан быһаччы төрүттээхпит биһиги. Тыгын, эн аҕаҥ, Мунньан Дархан, аҕата, эн эһэҥ Дойдуһа Дархан диэн, кини Дэхси Дархан уола этэ. Кини Хоҕоһунтан төрөөбүтэ, оттон Хоҕоһун аҕата Экин Абаҕан — Эллэй Боотуртан.
Былыыр-былыр бу Киэҥ Күөрээйи эбэ хотуҥҥа, оччотооҕуга Күөрэгэйдээх Күөрээйи, Күннээх Күөрээйи диэн эҥин-эҥинник таптаан ааттыыллара, аан бастаан Эллэй эһэбит ыһыах ыспыта. Онуоха диэри кини киэҥ киэлитигэр ким даҕаны алтан чэчири аспатах, тоҕой сэлэни туругурпатах, дьоллоох түһүлгэни түһэрбэтэх эбит. Ол онно Эллэй Боотур улахан уола, айыы намыһын ойууттар аҕалара аатырар, дьабыныгар илэ көппүт Намылҕа Силик аан бастаан дойдутун-сирин алҕаабыт, ол онно аан бастаан Уйгу Тунах ыһыаҕын сиэрин-силигин ситэрбит, түһүмэлин толорбут. Ол онтон ыла самаан сайын ийэҕэ хайаатар даҕаны Улуу Тунах уйгулаах ыһыаҕа ыһыллар буолбут. Кини сиэрэ-туома билиҥҥэ диэри уларыйбакка кэлбит.
— Ол иннинэ ыһыах ыспаттара эбитэ буолуо дуо? — ийэтин Ньырбачаан хаҥас өттүгэр бэркэ чөрбөйөн иһиллээн олорбут Тойук Булгудах уол ыйыппыта.
— Ол иннинэ суох. Ыһыах үөдүйэ илигинэ Ытык ыһыыта диэн баара. Байыан, барҕарыан баҕарбыт киһиэхэ ойуун Ытыгы ыһан биэрэрэ.
— Оттон ол иннинэ?
— Бу оҕону, мискийэн түһэн. Түксү, — ийэтэ Ньырбачаан уолун буойбута.
— Ыйыттын ээ, — диэбитэ Одуну уолу төбөтүттэн имэрийэн баран, — оҕо уруккуну билиэхтээх. Ааспыты билбэт киһи күннээҕи иһэ тоторунан сылдьар сүөһүттэн атына суох. Ордук былыргыттан Табык баар. Кырдьаҕастар этэллэринэн, Табык, Ытык ыһыы даҕаны, Ыһыах даҕаны, Бах Хаан, Көдьөҥө даҕаны быдан иннилэриттэн баара үһү. — Онтон ойуун Тыгын диэки көрөн ылбыта. — Тоҕо тохтоотулар, Кэй Табыгы тоҕо охсубаттар?
Тыгын Дархан сии олорор этин сандалыга ууран баран, моҕол ураһа ааныгар турар чаҕардарыгар хаһыытаабыта.
— Хотоҕоой! Кэй Табыгы оҕустунар!
— Эргэнэ хонууга, Үтүөкэн сискэ, Баргы өрүскэ олорон ааспыт өбүгэлэрбит үгэстэрин үөдүтэн, Урааҥхай Сахалар улуу уустарын биир Улуу Илгэ түмэргэ мин бу сырыыга мааны кыыспынан моччууктаан бу ыһыаҕы ыһабын. Уунан даҕаны сууйуллубат уруу-хаан ситиминэн ыга тардан баайдахха, мэлдьи бэйэ-бэйэлэрин кытары атааннаһар, өйдөспөккө өс-саас өлүүлээх суолугар үктэнэр Үс Саха өйдөнүө, олоҕо тупсуо, чэчириэ этэ. Быйылгы Уйгу Тунах ыһыаҕын түһүлгэтэ ыллыктаах ыралаах ыллам санаа, үүннээх-тэһииннээх өркөн өй күрэхтэһэр дуолан дурана буолуохтун! — Чороонун күөрэччи көтөҕөн омурдан ылбыта. — Мин баҕа санааларбын, быһый ыраларбын үтүө сүүрүктэр курдук сырыһыннаран көрдөҕүм. Мин өргөс санааларым — мин дьулусхан сүүрүктэрим!
— Онуоха дьэ сөптөөх көкөттөр — тэгил дойдуттан тэҥнээхтэр, хол дойдуттан холоонноохтор — улуу уустар бары мондоҕойдоохторо мустубуттар курдук, — диэбитэ Нөмүгү тойон.
— Сиэммин ити иһин сөбүлүүбүн, — Одуну ойуун, чороонун сандалыга туруоран баран, астыммыттыы саҥарбыта. — Оттон, доҕоттоор, бу одурууннаах Орто Аан Ийэ дойдуга биирдэ төрүөбүт аакка соргу дьохсото, дьол харбаһа, аат былдьаһа сатыахха буоллаҕа дии! Бу уон улуу ууска биһиги баһылаабатахпытына ким баһылыай?!
— Ол гынан баран, бастыҥ даадар тустааччыны хара харахтаахха көрдөрбөккө, хаптаҕай кулгаахтаахха иһитиннэрбэккэ, ыыстаах түнэ сабыынан бүрүйэн, кистээн, киллэрэллэрин курдук, мин эмиэ тиһэх сахха диэри дьулусхан сүүрүк кистэлэҥ санаабын кимиэхэ да этимээри гынабын.
Тыгын Дархан
Отрывок из романа
Ысыах Белого Изобилия
Века и века величаво несет свои воды в ледовитую пучину Северного Океана троерусельная, благодатная и щедрая Улуу Эбя — Великая Кормилица-бабушка Лена-река. Властно вбирает она в бурливую стремнину строптивую свою сестру Алдан, в чьи быстрые воды, стиснутые отвесными скалами, плавно вливаются две равнинные красавицы Амга и Татта, и гордого брата Вилюя, угрюмо катящего горбатые мутные волны через чащобы и буреломы Богатой Черной Тайги.
В среднем течении этой великой реки простираются на сотни верст три плодородных долины, три сестры — добронравная Эркени-госпожа, овеянная ласковым дыханием покровительницы рода человеческого Иехсит Ийе Хотун, необъятная Энсели-госпожа, чью баснословную ширь не окинуть и не измерить глазом, и между ними, раскинувшись привольно и ровно, возлежит счастливая Туймаада-госпожа.
Коль попробовать описать красоту ее несравненную словами, то приблизительно получится такая картина: с южной оконечности подпирает ее громадная каменная закраина — ни дать ни взять стережет ее покой матерый медведь-шатун; с северной стороны венчает ее величественная горная гряда, о которой так и просится сказать: бродяга-сохатый застыл, завороженный ее прелестью; а с запада заботливо прикрывает ее бок цепь лесистых сопок, дабы не просквозило ненароком нежную долину пронзительными холодными ветрами. Сказывая да воспевая стихами олонхо, то была земля, на которой:
Осока высокая и сочная
Особенно хорошо произрастает,
Пырей, проклюнувшись на желтом песке,
Пышно и зелено расцветает,
На полях ее не счесть
Косяков длинногривых коней,
На лугах ее тесно
От стад круторогих коров;
Из гнутого серебра — ивы ее,
Из витого серебра — ракиты ее,
Узором березовым окаймлены леса;
Утки отсюда не улетают,
Турухтаны тут не переводятся,
Горлинки воркуют беспрестанно,
Кукушки кукуют постоянно.
Как же мне ответить, ежели спрошено будет, что за люди явились, чтобы на ее необъятной благодатной тверди возжечь очаги, возвести жилища, рожать и воспитывать детей, разводить и умножать домашний скот?
Может, то были эгинцы, чьи песни были протяжны и полны непонятной печали? Или медлительные полнотелые хоринцы? Или сартэлы, чьи шатры, укрытые пластами дерна, не имели ни дымоходов, ни окон? Или, может, то был простодушный народ кодуму — обладатель костяных топоров и кос? А может, ими оказались коварные и лживые хара сагылы?
Нет, ни одно из названных племен не пожелало поселиться здесь.
Конечно, случалось, обитатели окружающей Богатой Черной Тайги, разъезжающие на пугливых и резвых, как ветер, оленях, иногда наведывались сюда и, взобравшись на вершину горы Чочур-Мыран, с завистью взирали на чудную равнину, простертую вдоль берега реки. Но, смекнув, что несметные оленьи стада их пропадут здесь без ягеля, они улетали прочь.
Облюбовали и обжили этот благословенный край уранхаи-саха, привычные еще со времен своего предка Эр Соготоха — Елляя Боотура стойко сносить лишения, приученные еще в бытность славного пращура Омогоя Бая одолевать препятствия и невзгоды. Посланные ими на север на поиски новых земель удалые смельчаки Болотой Орхон, Холохой-Оюн, Сымартай-кузнец, Хара Тумен, Улуу Хоро, старец Омогой и Елляй Боотур, исходив берега Великой Эбя сверху вниз и снизу вверх, обнаружили в среднем течении ее три просторные долины. Увидев их, они обрадовались, ибо сочли: не сгинет ни за что яйцо, снесенное здесь, не пропадет ни за что потомство, порожденное на этих плодородных землях. Ликуя и торжествуя, заложили посланцы уранхайские на благоуханных аласах изобильной Эркени, обширной Энсели и на уютных, устланных травяным ковром реках и холмах Счастливой Туймаады жилища для своих семей, соорудили исполинские могол-урасы — берестяные шатры, скрепленные тройными узорчатыми поясами, воздвигли восьмиопорные огромные юрты, водрузили на подворьях резные коновязи, осели, начали обживаться, рожать детей, богатеть и процветать. С тех незабвенных времен возникли на лоне Туймаады знаменитые родовые поселения Сайсары, Жаворонковое Кёряи, Ойю Хатын, Сергях Сергелях, Тулагы Киллем, Юс Тит и стали обитаемыми берега речки Суон, озер Ытык и Юрюн, урочища Урахи, Эрик Берик и Багарах.
Когда отступала, сменив ярость на милость, студеная зима, когда Могучая Кормилица взламывала свой ледяной панцирь и отгоняла его обломки далеко на север, тогда на ее благодатных пойменных лугах и на свежеомытых талой водой, поросших гибким тальником островах под животворными потоками солнечного света, млея и потягиваясь, начинала расцветать пышная зелень, наступала самая прекрасная пора — весна!
Тунах ыя — месяц Изобилия — приходил вслед за первым месяцем года маем, который назывался Ыем ыя — месяц Икрометания. В эту пору, прилетев из жарких южных стран, разнообразные племена пернатых затевали пляски любви, заливались звонкими самозабвенными песнями, спеша исполнить вечный закон природы — продолжить свой род. Под радостные трели в лесах оживали всевозможные жуки и мотыльки, лопались почки, превращаясь в листву и хвою, в голубом небе смеялось солнце, перелески и поля заполнял пьянящий пряный дух смолы — то была самая долгожданная пора!
В такие-то дни уранхайские семьи, истомленные скучной и скудной на развлечения многомесячной жизнью в зимних юртах, разбросанные далеко друг от друга по таежным еланям и урочищам, с восторгом съезжались на саилыки — места летовий и пастбищ.
Саилык! Что может быть чище и лучше, чем проветренное за зиму, просушенное весенним солнцем летнее жилище?
Счастливое время это, как никакое другое, располагало людей к веселью и играм, беззаботным застольям, хождению по гостям — всем хотелось зрелищ, удовольствий, радости; теплая кровь бурлила в жилах мужчин, жаркая кровь пенилась в бедрах женщин, когда наступал Тунах ыя — месяц Изобилия.
Вот и теперь, как и повелось исстари, жители счастливой Туймады, покинув зимники Кытанах Кырдал, Ытык Кель, Хатын Урахы, Суон Юрях, Ойу Хатын, Багарах, перебрались на летовья, расположенные в Сергеляхе, Сайсары, Кёряи, развернули большие берестяные урасы, натянули вокруг них волосяные сэле, зажгли дымокуры.
В эту благостную пору, когда сама богиня земли Ан Алахчин Хотун усмехается и рдеет ярким румянцем, а ее озорные дети: духи трав и деревьев — мальчики и девочки Оторой-Моторой весело перешептываются и шушукаются на все лады, властитель Счастливой Туймаады, прямой потомок Еляя Ботура, почтенный муж из колена Дойдусы Дархана, наследник Мунняна Дархана, достославный Тыгын Дархан собрался дать великий пир — ысыах Белого Изобилия и созвал на него близких и дальних соседей, знатных и безвестных сородичей.
Главы Уусов — родов уранхайских, приглашенные на сей редкостный праздник, прибыли, как было заведено, с многочисленными свитами, состоявшими из сказителей-олонхосутов, сладкоголосых певцов, неутомимых танцоров, могучих и ловких борцов, быстроногих бегунов, крепких и рослых силачей, расторопных работников и прытких прислужников. Началась такая кутерьма и сутолока, что неисходимая и неоглядная ширь Счастливой Туймады-госпожи показалась тесноватой. Не было соснового бора и березовой рощи в окрестностях летней ставки Тыгына Дархана, где бы ни разместились легкие походные урасы, ни запылали костры, ни закипели котлы, ни зазвенел задорный смех.
Первыми приехали и раскинули свои станы по обе стороны трех больших могол-урас властелина Туймады его кровные родичи — лучшие мужи Хангаласского ууса, которые, упади он ничком, должны были подпереть его за лоб, упади навзничь — поддержать за затылок. И двоюродные братья Тыгына по отцу, сыновья старца Малжагара: Келтеки Сабыя, Соххор Дурай, Кустук Берген, Аядыр Дурук, Бабый бабычча, и тойоны Немюгю, Малтаны, шаман Эргис со всеми домочадцами; и тойон Джеппён, и его сын Хара Сирей Жогудай — все они расположились по правую сторону хозяйских урас. По левую же сторону выстроились походные шатры нерюктейского родоначальника шамана Чыппа Керемена, старца Ходоро, и его двух сынов — предводителей нахарцев — вспыльчивых и упрямых Най Хара и шамана Бекирдяна, чьи люди слыли карающей дланью и бьющим копытом властелина Туймады.
Как полагалось искони у народа уранхаи-саха, по приказу Тыгына в местности Сайсары, посреди чистой, без изъяна, равнины Кёряи, недалеко от священного холма Ытык Булгуннях, украсили пиршественное место — тюсюльге с четырьмя резными столбами. К поперечной перекладине тех столбов привязали невиданной величины кумысный бурдюк, вложили в него большой, с кистями из конского волоса ковш, рядом разместили деревянные долбленые ушаты, именуемые кэриен ымыя, расставили резные кубки-чороны, расположили расшитые конским волосом ведра-ыагасы, принесли кожаные мехи с кумысом, разукрашенным черпаком с точеной рукоятью разлили по сосудам напиток и приготовили для гадального обряда священный ковш-тёрэх с тремя выемками, а для кропильного обряда — делбирге из белого конского волоса. Это праздничное великолепие окружили зеленой вереницей молодых березок, связанных друг с дружкой бело-черной витой бечевкой, именуемой ситии; а завершил и увенчал все щедро украшенный священный столб — аар багах с привязанной к нему кобылой молочно-белой масти, установленный на востоке тюсюльге в честь богини земли госпожи Аан Алахчин.
Почтенные и благородные гости, призванные побывать на празднике, разместились напротив ставки главы Хан-галасского Ууса девятью большими группами.
Славные потомки досточтимого Борогона Джорту: Лекей Борогон, Джабака Джотту, Ерькен Быраи, Куду Курбусах, Сынгах Абыякан, Сугуннах Сотту, считая себя не менее именитыми, чем Тыгын, поставили свои шатры почти впритык к хозяевам.
Выглянув из урасы, Тыгын Дархан сразу заметил это. Он недовольно сдвинул брови и произнес:
— Эти борогонцы устроились чересчур близко к нам. Ужель они думают, что я на равных стану общаться с ними?
Госпожа Аабый Дархан, надевшая по случаю праздника ниспадающее на грудь и спину богатое серебряное украшение, успокоила мужа:
— Да наш Хотогой, поди, не сумел толком распорядиться, вот и сели где попало.
— Ладно, пусть будет так,— молвил шаман Одуну, дядя Тыгына.
Гости между тем продолжали прибывать.
Люди из колена Мегебил Бегё: Бох Дехсин, Босхон Борохал, шаман Быян Тенилгю — расположились напротив нахарцев.
Самолюбивые и непокорные ботурусцы Боло Кюлекян, Ат Кюсенгей, семеро братьев из рода Бетюн, приехавшие с берегов Татты и Амги, а также шаман Керекян Мохсоху нашли себе место чуть подальше слева.
Представители рода Бай Ага со старцем Бахсыгыром во главе, родоначальник Атамайского Ууса старик Ала и его двенадцать сыновей-приемышей, а также намцы — старец Кедегёр, старуха Моган и сын их — хитроумный, как рысь, Мамык — заняли середину поля Кёряи.
Владыка Счастливой Туймаады, приоткрыв дверь, оглядел многочисленную толпу гостей и воскликнул:
— Амына татай! Вот это да! Как бы было чудно, если б такие праздники гремели в сердцевине Счастливой бабушки Туймаады каждый день! Если б всегда у нас было так тесно от людей!
— Сие зависит от сегодняшнего праздника, — ответил племяннику шаман Одуну, усаживаясь на широкое сиденье.
И в который раз за день лицо Тыгына омрачила тревога.
— Хотогой! Эй, Хотогой! Ступай сюда! — крикнул он.
Немолодой, но все еще подвижный и ловкий мужчина, сдергивая на ходу высокую шапку с пером, отворил дверь и шагнул в урасу.
— Всех ли почетных гостей ты устроил?
— Всех.
— Явились ли девушки-плясуньи и парни-танцоры?
— Явились.
— Значит, все готово для праздника?
— Все готово.
— Ну тогда, пожалуй, начнем наш ысыах! Бейте в самые длинные громкие кюпсюры! Стучите в самые большие бубны-табыки! Трясите самые звучные трещотки — иирэр джага! Распахните украшенную кистями из конских волос дверь!
Распахнув узорчатую дверь левой могол-урасы, первыми вышли восемь юных красавиц — нежные, словно стерхи, в белоснежных нарядах и высоких головных уборах с султанами; неся чороны с кистями из конского волоса, они неслышно встали в ряд слева от тюсюльге.
Растворив расшитую дверь правой могол-урасы, вышли затем девять удалых парней — стройные, как журавли, в желтых замшевых одеждах и шапках с орлиными перьями; подняв чороны с терпким кумысом, они гордо выстроились в ряд справа от тюсюльге.
И наконец вслед за девушками-плясуньями и парнями-танцорами вступил на тюсюльге рожденный, по определению самого Одун-Хана, величайший в Мире Срединном шаман седовласый Одуну, облаченный в ровдужную доху с бахромой, отороченную соболями и рысью, в рогатой шапке с орлиными перьями.
Преклонив левое колено, он встал на шкуру матерого медведя, поставил на правое колено огромный кубок-чорон с кумысом и, взяв в правую руку трехглазый священный ковш-тёрэх, начал разбрызгивать кумыс на все четыре стороны света, петь и заклинать:
Внемлите мне и слушайте,
Люди рода Аи,
Сердобольные уранхаи-саха,
Сотворенные судьбой
С поводьями за спиной,
Созданные, чтобы жить
На восьмикрайней
Изначальной Матери-Земле!
Пора нам, сородичи,
Последовать обычаю
Пращура нашего — Елляя Боотура,
Поздравить друг друга
С приходом летних дней,
Приближением знойных дней;
Прелестным рядом березок зеленых
Приспело время
Поле праздничное убрать!
Ты, Досточтимый наш отец,
Сияющего неба великий властелин,
Восседающий на облаках,
Белых, словно молоко,
Выдыхающий жару и зной,
Белоснежно-седой
Юрюн Аар Тойон господин!
И ты, Почтенная наша тетушка,
Неба восточного правительница,
Очага семейного хранительница,
Детей новорожденных покровительница,
Ложа жаркого,
Одеяла страстного дарительница,
Драгоценная Эджен Иехсит,
Дорогая Ахтар Айисыт!
И ты,
Умножающий табуны
Долгогривых лошадей,
Увеличивающий косяки
Твердокопытых коней
Уважаемый Кюрё Джесегей!
И ты,
Круторогих коров заступница,
Криворогих коров защитница,
Дарящая Среднему Миру
Белую благодать,
Милостливая Ала Мылахсын госпожа!
И ты, Земли цветущей богиня,
Лесов, полей,
Цветов и трав хозяйка —
Ласковая Аан Алахчин госпожа!
Пусть слава ваша умножится,
Пусть имя ваше возвеличится!
Приспела пора
Из рук девяти безгрешных,
Пищей нечистой не оскверненных,
Битвой кровавой не ожесточенных,
Стройных, как журавли, парней;
Из рук восьми невинных,
Изнеженных и чистых,
Непорочных, как стерхи, девиц
Принять угощение наше!
Гости, восседавшие вокруг накрытых на зеленой траве трехногих столов-сандалы, вскочили на ноги и троекратно прокричали: «Уруй-туску!» («Слава!») Шаман Одуну зачерпнул священным ковшом-тёрэхом кумыс и брызнул вверх.
Чародеи девятиярусных светлых небес!
Ворожеи восьмиярусных белых небес!
Чудодеи семиярусных блистающих небес!
Я прошу, умоляю!
Если нам суждено процветать
На счастливой твердыне земной,
Если нам дано возвеличиться
На желтой и нежной равнине земной,
Если нам доведется под солнцем,
Преклонив главу,
Припав на колени
Перед вечными светлыми тенями вашими,
Нежиться и резвиться всегда,
Если детям дано вырастать и взрослеть,
Если огонь не погаснет вовек,
Пусть священный тёрэх,
Не переворачиваясь и не опрокидываясь,
Падает вниз дном!
Пропев эти слова, шаман Одуну подбросил ковш. Ерькён Быраи, шаман Борогонского рода, услыхав эти слова, поежился и заметил про себя:
— Ну и чудище, слова-то какие вещие нашел!
— Слишком много на себя берет, побоялся бы говорить на сквозняке. Как только язык у него повернулся от имени всех саха произнести такое! — молвил Джабака Джотту и многозначительно посмотрел на помрачневшего Лекея Тойона.
Белым богам-небожителям, дарующим людям изобилие и покой, славословие шамана Одуну явно понравилось — трехглазый священный тёрэх, предвещая удачу и счастье, упал как следовало.
После обряда кумысного кропления начался сам праздник.
В первую очередь чороны с кумысом, сдобренным маслом, поднесли самым почитаемым и старейшим — главам родов, присутствующих на ысыахе. Угостив знатных и славных, девицы и парни, разряженные в пух и прах, отправились обносить кумысом остальных гостей, кругами сидящих на траве.
Глава рода Хангыл Хангалас, могущественный властелин Великой Туймаады Тыгын Дархан, понаблюдав за торжественной церемонией, расстегнул богатую доху, расшитую на спине орлами, снял рогатую рысью шапку, поднялся на ноги и, пригладив свои длинные, черные с проседью волосы, отвесил перед гостями четырехкратный поясной поклон.
— В радости и достатке живущие на нерушимо-прочной тверди родимой Матери-Земли, в довольстве и неге обитающие на неколебимо-крепкой шири Среднего Мира досточтимые уранхаи-саха! За то, что уважили меня, проделали большой путь и прибыли на ысыах Белого Изобилия, созванный мной по обычаю Трех пращуров саха в честь наступления благодатного лета, премного всем вам благодарен! Мудрейшие старейшины и сильнейшие удальцы-молодцы десяти уранхайских родов! Распахните пошире глаза, откройте уши и обратите внимание на то, что я вам сейчас скажу. Нынче моей любимой дочери, несравненной Арылы Ко Айталы, которую я лелеял и холил, пряча от лучей палящего солнца и тая от порывов холодного ветра, исполнилось ровно шестнадцать лет. Приспело время присмотреть для нее достойного друга, найти нареченного супруга. Ради этого события я и созвал вас на ысыах. Пусть состязание на смелость и силу, поединок на прыть и ловкость определит среди вас богатыря, которому моя дочь станет женой и подругой!
Произнеся такую речь, Тыгын Дархан повернулся к своей челяди:
— Ну-ка, парни и девки! Нарядите-ка мою Арылы Ко Айталы, словно небесную оленуху, украсьте так, чтобы поблекли перед ее красотой полевые цветы, выведите ее из могол-урасы и покажите гостям!
В сопровождении двух девушек-служанок прославленная Арылы Ко Айталы вышла, потупив глаза, из отчей урасы и, плавно ступая, совершила перед гостями круг.
И вправду была прекрасна славная Арылы Ко Айталы, ибо, говоря языком древних, высшие божества аи, создавая такой лик, восемь тысяч лет у восьмидесяти племен выбирали великолепные черты; сотворяя такой стан, многие века в извивах множества рек высматривали точеные линии; а вдыхая в нее душу, сотни веков среди сотен народов отбирали отменные качества, дабы стала она для земли ослепительным украшением, а для народа саха — нарядным звонким узором…
Увидев это бесподобное чудо, дрогнуло нутро у всего сонма доблестных мужей и статных юношей, пожаловавших на праздник. Забурлила в жилах кровь, заиграли под одеждами из мехов и ровдуги могучие мускулы, немало знатных и именитых из многих улусов захотело испытать себя в схватке за великую честь обладать красавицей Арылы Ко Айталы, слыть зятем самого Тыгына Дархана.
Ёкнуло сердце и у шестнадцатилетнего Джоргота, внука Сынгаха Абыякана, главы одного из борогонских родов, потомка прославленного Борогона Джорту. Джоргот впервые присутствовал на таком пышном пиршестве, глаза его разбегались. Юноша еще никогда не видел столько людей, берестяных урас, лошадей в богатом убранстве. Все это казалось ему сказочным сном, и в слова седовласого шамана, открывшего торжество, он, честно говоря, и не вникал. Вниманием его вначале завладели восемь прелестных девиц, которые подносили гостям чороны с кумысом.
Слов нет, хороша была несравненная Арылы Ко Айталы, но не ее неописуемые достоинства покорили скромного борогонского парня. Где было ему надеяться на руку гордой дочери Тыгына? Очень веселая и милая на вид ровесница, со смущенной улыбкой протянув ему кумысный кубок и залившись при этом жарким румянцем, заставила его забыть обо всем. Небывалая сладкая дрожь окатила Джоргота, он едва не выронил чорон, полученный из ее рук. Случилось то во мгновение ока, но не ускользнуло от внимательных глаз Хатаса, уроженца Туймаады, стоявшего рядом.
* * *
А празднество шло своим чередом. На неоглядной шири Кёряи за низкими трехногими сандалы, расставленными вокруг тюсюльге, десятью живописными группами сидели гости. Ладные девушки в молочно-белых нарядах и ловкие парни в желтых одеждах проворно сновали между столами, предлагая яства, поднося кубки с кумысом.
В их числе хлопотала и Эгей Туллук — любимая дочь Марги Бая, старшего сына Тыгына Дархана. Это она, раскрасневшись от жары и похорошев от важности дела, возложенного на нее, подносила гостям из рода Борогон Джорту большой почетный чорон, всем существом своим чуя жгучие и жадные взгляды борогонских парней. И это от нее отпихнул оробевшего юного Джоргота Хатас, ходивший за ней по пятам с подносом, полным жирного мяса.
Марга Бай, степенный сорокалетний отец семейства, вместе с супругой своей Уналжией и всеми отпрысками прибыл сюда ранним утром из урочища Урахи, где находилось его летовье. Урасу свою Марга Бай, как обычно, поставил неподалеку от ставки отца, между шатрами Немегю Тойона и Хара Сирея Жогудая, которые по праву считались одними из почитаемых и весомых мужей Хангаласского рода.
Установленный порядок нарушил лишь отец Хатаса Сатай, слывший среди сородичей человеком бестолковым и несуразным: ни с того ни с сего он тоже расстелил свою потертую дошку рядом со старейшинами. Усаживая на нее свою многочисленную визжащую мелюзгу, Сатай не подумал о том, что помешает неотложной и важной беседе родоначальников. Закон гостеприимства не позволил хангаласцам прогнать самонадеянного человека, который был им хотя и дальним, но кровным родичем — потомком Экина Абагана. Кровь, как известно всем, водой не смоешь. Потому им пришлось смириться с неприятным соседством.
— Не пора ли нам начать состязания? — заметил Тыгын Дархан, крепкими зубами откусывая мясо с реберной кости жеребенка.
Шаман Одуну, сидя рядом с ним за трехногим сандалы, отпил из чорона немного кумыса и ответил:
— Дальний путь держали наши гости, надо им отдохнуть, подкрепиться как следует. Да и рановато еще.
Обращаясь к госпоже Нюрбачан, которая была здесь с сыновьями, Одуну раздумчиво сказал:
— Жалко, что старец наш не смог прибыть на ысыах.
— Неможется ему, захворал, — молвила та тихо.— Нынче он особенно ослабел.
— Что ж, ничего не поделаешь тут — молодежь растет и мужает, а отцы стареют. Таково предначертание Джилга-Хана.
Снова повернувшись к Тыгыну, шаман Одуну спросил:
— Ну как, доволен ты тем, как идет ысыах? Все ли приглашенные приехали к тебе?
— Здесь все, кого принимает моя душа.
— А то как же. Кто посмеет пренебречь нашим приглашением? Нас нельзя не уважить. Ведь Хангыл Хангалас — Уус, от которого берут исток все роды уранхаев-саха еще со времен достопамятных Ексекю, Мейрама Соппы, Аргына, Орос-Келя, Тортугула, — проговорил шаман, любивший всегда при случае напоминать о знаменитых предках. — Мы потомки Елляя Боотура. Именно от него произошли сорок четыре уранхайских рода. Но наш Хангаласский Уус является среди них старшим и главным. Твой отец, Тыгын, уважаемый наш Муннян Дархан, родился от прославленного Дойдусы Дархана, сына Дехси Дархана; а Дехси Дархану дал жизнь не кто иной, как великий Хогосун, сын Экина Абагана, рожденного самим Елляем Боотуром.
В незапамятные стародавние времена здесь, в Кёряи, в Солнечном Жаворонковом Кёряи, как его тогда любовно называли наши предки, впервые созвал ысыах незабвенный Елляй Боотур. И тогда его старший сын, бессмертный шаман Намылга Силик, от которого пошло сословие Белых шаманов аи, впервые благословил и задобрил духов земли, завел обычай кумысного кропления и завершил весь обряд торжественным угощением старейшин и гостей. С тех пор и заведено у нас, уранхаев-саха, отмечать наступление лета ысыахом Белого Изобилия.
— А разве до этого не было ысыахов? — удивленно спросил маленький Тоюк Булгудах, сидевший слева от Нюрбачан.
— Не было. Известно, что вместо ысыаха некоторые люди совершали обряд Ытык Ысы. Обычно это делали те, кто хотел разбогатеть и прославиться. Для этого они призывали шамана, и тот по их просьбе обрызгивал скотской кровью и заклинал жеребца, посвященного божествам.
— А как было до того?
— Ну что ты пристал к старцу — как, да зачем, да почему. Перестань сейчас же, — одернула сына Нюрбачан.
— Пусть спрашивает, — усмехнулся Одуну. Погладив мальчика по голове, он сказал: — Дети должны знать о прошлом. Человек, не ведающий прошлого предков, все равно что бессловесная скотина, живущая одним днем. От самых древних пращуров до нас дошел, к примеру, обычай бить в табык. Да, кстати, почему молчит кёй табык?
Тыгын отодвинул от себя блюдо с горкой мяса и крикнул челяди, толпившейся у входа в урасу:
— Эй, Хотогой! Распорядись немедля — пусть колотят в кёй табык!
И тотчас над полем загремели дробные гулкие звуки — то парни били в огромный бубен, сшитый из семи высушенных шкур лошадей.
Обтерев лоскутом замши засаленные губы и руки, Тыгын поднял чорон с кумысом и воскликнул:
— Пусть нынче на моем громком ысыахе ристают мудрость и ум! — Запрокинув голову, он выпил кумыс и затем сказал: — Словно коней быстроногих, пустил я вскачь свои необузданные мечты и желания. Ретивы, резвы мои давние замыслы, рвутся вперед, что застоявшиеся иноходцы! Поглядим, чья возьмет!
— За это я тебя и люблю, мой племянник, — молвил шаман Одуну, не скрывая восхищения, — единожды живем мы на бугристом хребте Изначальной Матери-Земли, почему бы нам не попытать счастья, не поискать удачи и славы! Борьба и риск — вот удел мужчины. Кому, как не нам, господствовать над десятью Уусами Саха?!
— Но лучшего из лучших борца-молодца, на которого большая надежда, выпускают в последнюю очередь, а покуда час не пробил — скрывают под черным покровом, чтобы не увидали его чужие глаза, не услыхали о нем посторонние плоские уши. Так поступлю и я — самого сокровенного желания, самого неотступного намерения не раскрою пока никому.
