Поздняя любовь Мирзы-Али

Мирзе-Алидин геж муьгьуьббат

Кьуд пердедикай ибарат тамаша

Иштиракзавайбур:

МИРЗЕ-АЛИ, самур округдин дуванханадин кьил, алим, шаир

ПОЛКОВНИК РОТ, ахцегь къеледин комендант, эхиримжи пердеда – генерал

НИНА, полковник Ротан руш

ШАМИЛ, Дагъустандин имам

АЛИСУЛТАН, жегьил дагъви, урус кьушундин прапорщик, Нинадал ашукь хьанвайди, эхиримжи сегьнеда – капитан Николай Беннет

ЖУНУ КЬАСУМ, хуьруьн абдал

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ

КАПИТАН ТИЗЕНГАУЗЕН

ЮСУФ, Шамилан наиб

МЕГЬАМЕД-НЕБИ, Шамилан терефдал алай ахцегьвийрин кьил

МАРИЯ, урус эфсердин паб

ДАРЬЯ, урус эфсердин паб

КЕШИШ

ДУХТУР

УРУСЭФСЕРАР

АСКЕРАР

МУЬРУЬДАР

РУШАР

Гьерекатар Ахцегьа 1848-йисан сентябрдин вацра ва эхиримжи пердеда, са йисни зур алатайла, кьиле физвайбур я.

Сад лагьай перде

Ахцегьрин къеледин патав гвай багъ. Адан са къерехда цлар квачир къап ава, аник ацукьдай секуьлар ква. Яргъай, жив алаз, Шалбуздагъдин кукӀушар аквазва. Ахцегьиз атана са шумуд югъ хьанвай Нинади, гъиле ктабни аваз, Мариядихъ галаз сейрзава.

МАРИЯ. ГьикӀ аквазва квез и чкаяр? Вердиш жезвани?

НИНА. Вердиш хьанвач, я икрагьни хьанвач. ТӀебиат иерди я. Чкадин халкьни секинди яз аквада.

МАРИЯ. ГьикӀ хьайитӀани вердиш жеда. Зун кьуд йис я ина аваз. Гъуьлуьхъ галаз. Аяларни ина ава.

НИНА. КичӀе тушни?

МАРИЯ. Гила кичӀезмач. Чун чкадинбурухъ галаз, абурни чахъ галаз вердиш хьанва. Сад садахъ галаз кьунва.

НИНА. Сугъулвал гьикӀ рекьизва?

МАРИЯ. Ина, залай гъейри, мад кьве эфсердин папар ава. Аскеррин парталар чуьхуьдай дишегьлияр ава. Сада садан рикӀ аладарда. Къумарал къугъвада. Гагь-гагь базардиз фида. Ктабар кӀелда. Гьамамрал фида. Лап дарих хьайила, кешишдин кьилив аладда. Гагь и багъдиз къведа сейр ийиз. Им инал къеле эцигайдалай гуьгъуьниз чи аскерри кутунвай багъ я. РикӀ аладарун патал мад маса чкаяр авайди туш… Вун гьахъ я, инин тӀебиатдини сугъулвал чукуриз куьмекда.

Яргъай Жуьмя мискӀиндай азан ядай ван къведа. Жуну Кьасум пайда жеда. Адан гуьгъуьна багъдиз хъчар атIуз атанвай, къуьнера чантаяр, гъилера гъвечӀи чукӀулар авай рушар гьатнава. Жуну Кьасум багъдин и пипӀяй а пипӀиз чукуриз са куьхъ ятӀани къекъвезвайди хьиз аквазва. Ам, дишегьлийрин патавни атана, абурулай вири патарихъай вил аладарна, гафни талгьана, хъфида. Рушари адан гуьгъуьна зверзава.

1-РУШ. Я Кьасум, ваз зун кӀанзавачни?

2-РУШ. Зун къачу, я Кьасум!

3-РУШ. Акъваз, я Кьасум! Зун виридалайни иерди я!

4-РУШ. Куьн вужар я, кьейбур, Кьасумаз кIан жез. Адаз са зун кIанзавайди я!

ЖУНУ КЬАСУМ. Алат залай! Заз куьн садни кIандач! (Чукурна фида.)

Рушарини, хъуьруьнариз-хъуьруьнариз, адан гуьгъуьна чукурда.

НИНА (кичӀевал акатнаваз.) Им вуж я ихьтинди?

МАРИЯ. КичӀе жемир. Ам чкадин абдал я. Жуну Кьасум я. Ам гьинал хьайитӀани гьалтун мумкин я… Хата квайди туш.

НИНА. АкӀ ятӀа, хъсан я. Зи руьгь дабандиз аватнавай… Рушар вучтинбур я? Абур чукӀуларни гваз адахъ вучиз галтугзавайди я?

МАРИЯ (хъуьреда). Абур багъдиз хъчар кIватIиз атанвай рушар я. Абдалдикай зарафатарзавайди я, чпиз кефер хкудзавайди я… Квез чидани, лезгийри хъчарикай гьихьтин афарар ийидатӀа?!. Авачир хъчар авач... Вергер, кIекрен мичер, зерзерар, тегьмезханар... Кьилди са хъчар ва я жуьреба-жуьребур санал куьткуьнна, кьел, эферар, истивут, таза чичIек, таза шур акадарна гъуруш ийида. Ахпа тинидин чкал кьелечIдиз шткурна, са патал гъуруш экIяна, муькуь патавди агал хъийида. Къерехра афарриз хас махсус «цвал» твада... Ахпа сачунал чрада. Чрайла, дуьдгъвер ягъиз, са харада твада, чIем чIугун патал... Пагь, абурун тIеам-дад вуч я! ТIуьрдалай кьулухъ тупIар фитIиниз амукьда вун!.. Заз афар ийидайвал чир хьанва, амма «цвал» ягъиз сакIани чир жезвач...

НИНА. Куьне гзаф иердиз ихтилатзава. Зи сивиз цIаран яд къвезва... (Гъилер ахъайна, чарх ягъиз.) Зазни ина гзаф крар акунва, чир хьанва. Зи рикIи чIугунва и чкаяр! Мумкин я, вири заз сифте яз аквазвайвиляй гьакӀ хьунни. Ина хьанвай пуд гьафтедин къене заз кӀекер кукӀурдайвални, гьерер сад садал гьалдардайвални, кицӀер элуькьардайвални акуна. Симин пагьливанар вуч я! Крчар алай квасади вичиз пул тагайбурун чиниз гъуьр вегьейла, садан кефини тахуни, са итимдини вичин туьнтвал къалур тавуни зун гьейранарзава. Накь заз къуршахар кьазвай жегьилар акуна. Акъажунра гъалиб хьайибуруз «Шарвили» лугьузва. И халкьдихъ къадим вахтара са зурба пагьливан хьайиди я лугьуда… Аялри чпи чеб машгъуларда, абуруз гзаф къугъунар ава. КIинтI-лаш къугъвада, кIегьебрал къугъунар шумудни са жуьре ава!

МАРИЯ. Аялриз урус папар акунни чӀехи машгъулат я. Гуьгъуьна гьатда «Матишка! Матишка!» лугьуз.

НИНА (садлагьана шад хьанваз). Эхь, эхь! Заз акуна! Зазни гьарайна… Гьатта чи гьукуматдин къуллугъдал алай чкадин итимрини «Израсти, матишка» лугьуда. Зи дахди зун гъавурда туна. «Матишка» чи «матушка» гафуникай хьанвайди я кьван. Ибуруз чпин дин гвачир вири дишегьлияр матишкаяр я.

МАРИЯ. Эхь, и халкьдихъ, и чилихъ сирер, аламатар гзаф ава.

НИНА. Халкь секин, ислягь хьун хъсан я.

МАРИЯ. Эфсерриз, жегьил аскерриз секинвал кӀанзавач, женгерихъ, яракьар кардик кутунихъ, кьегьалвилер къалурунихъ къаних я.

НИНА. Ваъ, ваъ, гьа икӀ хъсан я… Авайвал лагьайтӀа, зав Дербентда рикӀин секинвал чӀурдай ванер агакьна. Илисудин султан, чи армиядин генерал хьайи Даниял-бег, Шамилан патал элячӀна, адан наиб хьайивили вири мягьтеларнава. Гила Даниялаз Шамилни адан муьруьдар Кьиблепатан Дагъустандиз, Ахцегьиз гъиз кӀанзава лугьуда. Им хъсан хабар туш.

МАРИЯ. Эхь, а хабар инани ава. Ина Самур ва Ахцегь вацӀарин кьерера авай хуьрера милицаяр акъвазарнава, мукъаятвал, игьтиятвал хуьзва… За дуьаяр ийизвайди я бедбахтвилер и чкайрив агат тавурай лугьуз… (Ван дегишарна, гуьгьуьлни ахъа хъхьанваз.) Квез чидани, прапорщик Алисултан Даниял-бегдин хтул я, адан вахан хва я. Даниял-бегдин вах, бубадални стхадал алукь тавуна, вич ва вичиз кӀан хьайи Къурбанали тӀвар алай са лезгидихъ галаз катайди я, лугьуда. Къурбанали урус гьукуматдин патал алайди яз хьана. Гьавиляй Даниял-бегдивай адалай кьисас къахчуз хьанач. Езнедикайни, вахакайни авай хъел гила генани къизгъин хьанва жеди. Адаз вичин хтулни урус къуллугъдал алайдакай хабар ава. Гьадазни ада, низ чида, исятда гьикьван гьелягьар кьазвайди ятӀа?

НИНА. Заз чидачир Алисултанан тарих. Аламатдин крар я. Адан диде викӀегь дишегьли я… Вичин муьгьуьббат патал я бубадин, я стхадин хенжелдикай, я чӀуру мецерикай кичӀе хьанач. (Мариядин ихтилатдик са вуч ятӀани квайди гьисснаваз, акъваз хьана.) Куьне Алисултанакай ихтилат вучиз куднай?

МАРИЯ (вилера экв аваз, хъуьрез-хъуьрез). Заз акуна ам куь гуьгъуьна гьикӀ килигзаватӀа…

НИНА (наз маса гуз). Зи гуьгъуьна килигдайбур гзаф авайди я. Дербентда заз са эфсер гзаф ширин, тавази гафар лугьуз алахънай. Ада заз чинебан чарни кхьена. За адаз «Заз ви гьиссер чӀалахъ жедай хьтинбур яз аквазвач, мад заз киххьимир» лагьана жаваб хгана.

МАРИЯ. Алисултана чарар бажагьат кхьида. Ада квез вичихъ галаз кат ая лагьайтӀа, я туштӀа, гваз катайтӀа, куьне вуч ийида?

НИНА (хъуьрена, ахпа мад наз маса гуз). Адаз манийвалдайбур тахьана жеч.

МАРИЯ. Мад вуж ава? Ина авай субай эфсеррини Алисултанакай вил къязава, абуруни адан рикӀе вахъди авай гьиссер кьатӀузва. Бажагьат абуру ина дагъвидин вилик пад кьадай жуьрэт ийида.

НИНА (гафарик сир кваз). Гьахьтин жуьрэт ийидайбурни тахьана жеч…

МАРИЯ (мягьтелвални гьейранвал какахьнаваз, са гьихьтин ятӀани гиман рикӀе гьатнаваз). Мирзе-Али тахьуй гьа?.. Къеледиз гьадан атун-хъфинни гзаф хьанва гьа… И багъдизни къвез аквада… Хъсан халу я. Алимни я, округдин къазини я, жерягьни я. Гзаф чӀаларни чида, урусдални рахада. Амма адан пудкъанни цӀуд йис я. Адавай Алисултанахъ галаз гьуьжетиз жедач, эгер ада вичин шиирралди куь кьил элкъуьр тавуртӀа. Ам чӀехи шаирни я, лугьуда…

Кьведни акъвазда ва ван ацалтна хъуьреда.

НИНА (вилера амалдар хъвер аваз). Ада вичин пабни рагьметдиз фенва, лугьуда… (РикӀивай.) Адан шаирвилин гьунардихъ галаз зун мукьувай таниш хьанва.

МАРИЯ (мягьтел яз). Квез шиирар кхьена ракъурнавани?

НИНА. Ада заз вичи кӀелна.

МАРИЯ. Мус? Гьина?

НИНА. Са гьафте инлай вилик. Вичин кӀвале… Чун, зи дахни, маса мугьманарни галаз, илифарнавай. Адахъ чӀехи ктабхана ава. Вичихъ авай виридалайни чӀехи девлет гьа ктабар я лагьана ада. Адаз Пушкинан, Лермонтован шиирарни чида. Ада и кьве чӀехи шаир жегьилзамаз кьена лугьуз гьайифарни чӀугуна. Ахпа ада вичиз подпоручиквилин чин гуниз, пагунар алай чергес-чухвадиз бахшнавай шиирни чӀехи кесердалди кӀелна ва ам гафба-гаф чаз урусдалдини хълагьна. За адан ктабар гъилелай авун адаз хуш хьанай, вири араб, фарс, туьрк чӀаларалди кхьенвайбур тир. И чӀалар адаз вичин дидед чӀал хьиз чизва, ада гьа чӀаларал вичин илимдин кӀвалахарни кхьизва, шиирарни туькӀуьрзава. Шииррал зи рикӀ алайди чир хьайила, адак лувар акатна: вичи заз шиирар бахшда лагьана гаф гана… Ахпа ам кьве йикъалай чахъ галаз Къурушдални атана. Чахъ Алисултанни, чи таржумачи эрмени Жамирзе, са шумуд милицани галай. Гьанай хкведай рекье ада захъ галаз кьилдаказ рахадай ара жагъурна, зав вичин шиирар вугана. Абур заз бахшнавайбур тир.

МАРИЯ. Жеч!

НИНА. Эхь. Сифте ада заз гьасятда гьанал туькӀуьрай кьилдин кьуд цӀар кӀелна, анай заз «пери», «гьуьруь» гафарин ван атана, ахпа чарчел кхьенвай шиир вугана. Ахпа ада зи шабалт чӀараринни цӀару вилерин тарифарна.

МАРИЯ (гьейранвилелди). Валлагь, гаф авач! Чида гьа кьуьзеказ дишегьливрив агатдайвал!

НИНА. За адаз зи дидедин диде, яни зи баде Дагъустандай тирди, ам зи чӀехи бубади-гуржиди Гуржистандиз гваз катайдакай лагьайла, Мирзе-Алиди вичи зи чӀехи бубадилай кьисас къахчуда лагьана. За хабар кьуна: «ГьикӀ?» Ада викӀегьдиз жаваб хгана: «За адан хтул-руш чуьнуьхда!»

МАРИЯ. Адан рикӀе ашкъидин цӀай гьатнавайди турус я. Гаф авач. Амай дагъвияр хьтинди туш: вичин гьиссер чуьнуьхиз алахъзавач.

НИНА. Ахпа ада зав заз хиве кьур шиир вугана. Амни заз, иниз хтайла, Жамирзеди цӀарба-цӀар таржума авуна. Муьгьуьббатдин къизгъин гьиссер къалурзавай чӀал я. Шаркь патан халисан шиират я. Адахъ чӀехи устадвал ава.

МАРИЯ. Валлагь, куь кьил элкъуьрнавай хьтинди я а шиирди.

НИНА. Ваъ. Шиирар заз хуш я, амма зи рикӀ акьван регьятдиз къачуз жедай къеле туш. (Яргъаз килигиз акъвазда.) Ингье ам вич къвезва…

МАРИЯ. Зун хъфида.

НИНА. Вучиз хъфида? Тавакъу хьуй, акъваз. За дах вилив хуьзвайди я, ада вич иниз къведа лагьанвайди я.

МАРИЯ. Зун аялар галай диде я. Абур гьикӀ аватӀа килигин… Куьн рахадай кас авачиз амукьдач. Сагърай.

НИНА. Сагърай. Ахквада чун.

Мирзе-Али къведа.

МИРЗЕ-АЛИ. Дубри-ден, хийирар, ханум! (Нинадиз гъил яда, адан гъилиз темен гуда.) Дуст ханумди вун гадарнани?

НИНА. Адаз кӀвалин-йикъан къайгъуйри эвер хъувуна.

МИРЗЕ-АЛИ. Пара хъсан ханум я. Ада дуьз кар авуна.

НИНА. Аквар гьалда, квез захъ галаз кьилди рахаз кӀанзава, гьуьрметлу эфенди. Багъишламиша, квез «эфенди» лагьайтӀа жедани? Вирида квез гьакӀ лугьузва.

МИРЗЕ-АЛИ. Вуна заз вуч лагьайтӀани, зун рази я… Эхь ваз лугьудай гафарни авай захъ. Гила, лугьуз кӀан хьайила, чӀални кьаз кичӀезва.

НИНА. Квез, гафарин устаддиз, кичӀезва?! (куркур хьиз, хъуьреда). Зун чӀалахъ туш. Куьне гьахьтин кьасар ийизва, эфенди.

МИРЗЕ-АЛИ. Туш, за рикӀивай лугьузва.

НИНА. Лагь, ви рикӀик вуч кватӀа.

МИРЗЕ-АЛИ. Алатай гъилера Къурушдилай хкведай рекье за ваз шиир багъишнай. Гьа шиирда авай гафар ваз урусдалди кхьин хьаначир. Гьабурни, гила рикӀяй са къатда авахьзавай чӀаларни ваз лугьуз кӀанзавай заз.

НИНА. А шиирда вуч аватӀа, заз чизва.

МИРЗЕ-АЛИ. ГьикӀ? Ваз чи чӀал чидач эхир…

НИНА. Заз зи дахдин таржумачи Жамирзеди а шиир цӀарба-цӀар урус чӀалаз элкъуьрна.

МИРЗЕ-АЛИ. Жамирзе эрмени я. Адаз чи чӀал са акьван хъсандиз чизвайди туш, шиирривайни ам яргъа я. Адавай вав зи рикӀ агакьариз бажагьат хьана.

НИНА. Зун гъавурда акьунва. Сагърай куьн. Куьне закай махарик квай гуьзел авунва… Жамирзедилай зи дах гзаф рази я. Гьелбетда, ам шаир туш, ятӀани адаз вичин кар хъсандиз чизва. Ада заз Къурушрин папаривай ван хьайи са шумуд манини сифте лезги чӀалал кхьена, ахпа абур урус чӀалаз вичивай жедайвал элкъуьрна. Заз абурукай сад гзаф хуш хьана. (Гъилевай ктабдин юкьвай чар акъудда, Мирзе-Алидал яргъи ийида.) Ма, кӀела. А мани гьикI лугьузватIа ван хьанайтIа кIандай...

МИРЗЕ-АЛИ (чар къачуна, кӀелда). Чидай мани я. Исятда за вун патал а мани лугьуз тада, ам чи рушаризни чидайди я. (Чар Нинадив вахгуда.)

НИНА (мягьтелни гьейран яз). ГьикӀ?!

МИРЗЕ-АЛИ. Исятда, ханум! АтIа рушар аквазвани, багъда хъчар атIузвай? За гьабурув лугьуз тада. (Рушариз эверда.) Я рушар, инал ша кван! Инал ша! Фад!

Рушар, регъуьвилериз-регъуьвилериз, къведа. Чинар бишмейрив кIевиз-кIевиз, «Хийирар хьуй, Мирзе-Али халу» лугьуда.

МИРЗЕ-АЛИ. Абат хийирар, рушар! Регъуьвилермир... Квел гьалтнавай са кар ава... И чи комендантдин рушаз са мани лагьайтIа, квез суваб жеда.

РУШАР (са сивяй, сада садаз килигиз). Вуч мани?

МИРЗЕ-АЛИ. Килисадай сейрдиз экъечӀзавай хашпара гададикай. Чидани квез?

1-РУШ. Вини хуьрера лугьудай мани я...

2-РУШ (3 ва 4-рушаз). Квез хъсандиз чизвайди я. Куьне кьил кутур, ахпа чунни экечIда.

РУШАР (мани лугьуда).

Килисадай сейрдиз къведа,
Хур ахъайна, эрмени, вун.
Ви Исадин хатурдай заз
Дуст хьанайтӀа декӀени вун!

Зи къужах ваз ахъайдай за,
Ви гарданда аруш жедай,
Чи уьмуьрдин гам мягькемдай
 Закай тӀарам каруш жедай.

Гьайиф, ви дин чаради я,
Вун чи диндал алаз кӀандай.
Мусурманвал кьабул ая,
Вун яр хьана галаз кӀандай.

Рушар, мани лагьана, хъуьруьнариз-хъуьруьнариз, катна хъфида.

3-РУШ (хъфиз-хъфиз, Мирзе-Алидиз). Мирзе-Али халу, матишкади ви кьил элкъуьриз тахьуй гьа!

4-РУШ. Чна ваз са лезги паб жагъур хъийида...

МИРЗЕ-АЛИ (кьил галтадда. Нинадиз). Куьгьне мани я им… Мусурман руш хашпара гададал ашукь хьанва… Муьгьуьббат вирина ава…

НИНА. Куьн пара кьван сагърай и манидай! Рушарни сагърай... Аферин абуруз! Абур зи патай «сагърай» кьванни къачун тавуна хъфена... Мани иерди я... Зи фикир и манида авай маса делилри желбзава... Жамирзеди лугьузвай, бес и чкаяр, михьиз Дагъустан эрменийринди тир. Инра хашпара дин авалдай. Куьне и кардиз вуч баян гуда, эфенди?

МИРЗЕ-АЛИ. Эгь, Жамирзе! Жамирзе! Адахъ галаз зун ахпа рахада… Гьал-кьиса масад я. Гьелбетда, Дагъустанда, Лезгистанда арабар къведалди чка-чкайрал хашпара дин кьабулнавай хуьрер авай. Къурушрин патав гвай Игъиррин хуьрни гьахьтин са чка тир. «Игъир» – им куь чӀалал «монах», чи чӀалал «девриш», амай дуьньядикай кьил къакъудна, кьилди, хашпара диндин са кӀватӀалда уьмуьр гьалзавай кас я лагьай чӀал я. Чи патара хашпара дин гвайбуруз «эрмени» лугьун хас я, вучиз лагьайтӀа къадим вахтара чи халкьдин гзаф паяр эрменийрив гвай хьтин хашпара диндал алаз хьана. Миллетдалди, ивидалди абур лезгияр тир. Месела, Миграгърин са паюнизни эрменияр лугьуда. Гьанани гагь-гагь чиликай цурун хашар алай инсанрин кӀарабар хкатда. Ахцегь вацӀун кьер кьуна Хинерин хуьруьз фидай рекье «Эрмени шехьай пел» лугьудай чка ава. Анилай булах авахьзава. Хинерилай винихъ Борч лугьудай хуьрни ава. Гьанагни хашпарайрин хуьр яз машгьур я. Абуруз гилани эрменияр лугьузва. Амма абур миллетдалди эрменияр туш… Амалдар Жамирзеди тарих вичин халкьдин хийирдихъ элкъуьрзава… Заз чизва, ваз ви иман ширин я, вун адал кӀевиз акъвазнава. Ви ишарадин гъавурда зун акьунва… ЯтӀани зун инал Жамирзедикай рахаз атайди тушир ман, ханум…

НИНА (хъуьреда). Гъил къахчу залай, эфенди. Тарихра къекъуьнал зи рикӀ алайди я, гьавиляй ихтилатдилай къерехдиз алатун хьана… Куьне Жамирзедивай куь рикӀ зав агакьариз жедач лагьанай… ЯтӀа куьне агакьара, эфенди.

МИРЗЕ-АЛИ. Гила ихтилат гьинлай давам хъийидатӀа жувазни чизмач…

НИНА. Куьне, Къурушдилай хкверла, зи япал кушкушай кьуд цӀар куькай тир? Жечни абур кӀел хъувуртӀа?

МИРЗЕ-АЛИ (руьгь акатнаваз). Вучиз жедач кьван. Яб це, ханум. (КӀелда).

Вун пери я, чӀалал текъвер пери я,
ЦӀийи вацран хъичирзава экв вуна.
Ваъ, гьуьруь я, вун женнетдин гьуьруь я,
КӀевнава заз женнетдиз фир рехъ вуна.

НИНА. Шиир цӀалцӀамди я. Зун анжах «пери» ва «гьуьруь» гафарин гъавурда акьуна. Амайбурун ваъ.

МИРЗЕ-АЛИ. За вун зи гъавурда такьазвай пери я лугьузва, вун женнетдин гьуьруь я лугьузва, гьа са вахтунда вуна зун женнетдиз финикайни магьрум ийизвайди къалурзава.

НИНА. Зун куь гъавурда акьунва, эфенди… Вунни зи гъавурда акьазвайди за гьиссзава… Пара кьван сагърай вун… Амма захъ суал ава: за квез женнетдиз фидай рехъ гьикӀ агалзава? Захъ ахьтин макьсад гьич авач эхир…

МИРЗЕ-АЛИ. Вуна ваз кӀан хьана агалзавайди туш, ханум. Гафаралди лугьуз тежедай ви иервили, ви къаматди, буй-бухахди, ви вилери зун, диндин къаравул, шариатдин къази, ислам динда аваз Аллагьдиз ибадат ийизвай кас михьиз къекъерай акъуднава. Зи кьарай квахьнава, сабур квахьнава. Арабрин «Сабур жамилун!» – «Сабур иер затӀ я!» ибара зи рикӀ алайбурукай сад я, амма зун адаз акси экъечӀзава. За ваз шиирар бахш авурдакай зи куьгьне дустариз хабар хьанва, абуру заз чеб залай нарази хьайивилин чарар ракъурнава, садбуру туьгьметар, садбуру тунбуьгьар ийизва, садбуру заз жегьнем хиве кьазва. ГьакӀ ятӀани, заз диндал кӀевивал авуналди къачудай женнетдикай гьяз амач. Заз вун алай чка гьа женнет хьиз аквазва.

НИНА. Куь гафари зун гьейранарни ийизва, яруни… Ваз зун гваз катиз кӀанзаваз тахьуй?

МИРЗЕ-АЛИ. Гьахьтин фикирни зи какахьнавай кьилиз татана авач.

НИНА. Куьне заз Къурушдал зи чӀехи бубадилай кьисас къахчуда лагьайди тир, зи рикӀел алама. Амма чи патара гваз катуниз чӀехи къимет гузвач. Чи патара ашукь касди кӀанидан гьуьрметдай чӀехи крар авун, гьунарар къалурун адет я.

МИРЗЕ-АЛИ. Ахьтин адетар чи патарани ава. Гьунарар кваз такьур береда ашукь бендеди вуч авурай, ханум?

НИНА (хъуьрез-хъуьрез). Шиирар кхьирай…

МИРЗЕ-АЛИ. За кхьизва… Заз вакай шииррин сагъ са ктаб кхьидай мурад ава. За ваз цӀийи шиирар гъанва. За абур урусдалдини элкъуьрнава вавай кӀелиз жеривал. (Жибиндай акъудна шиирар вугуда.)

НИНА. КӀела кван.

МИРЗЕ-АЛИ. Урусдалди?

НИНА. Ваъ. Жува кхьей чӀалалди. Заз халисан шиирдин везиндихъ, сесерин, кетигрин кадгъайвилихъ яб акализ кӀанзава. Сифтени-сифте Къурушдилай хкведайла куьне зав вугай шиир кӀелун тӀалабда.

МИРЗЕ-АЛИ. Башуьсте. (Фасагьатдаказ кӀелда.)

Гьейран ийиз вири алем, экуьн ярар къеледай,
ЭкъечIна ам, лацу чинал хъуьрез пIузар, къеледай,
Вилер цIару, вич къизилгуьл, гузвай парпар, къеледай,
Чилелай физ шабалат ранг алай чIарар, къеледай.
ЭкъечIда зун, са Межнун хьиз, Лейли аквар, къеледай.

А мубарак минарадай экъечIда ам рагъ хьтин,
Экуьн гарал наз гузавай, гьар пад дуьзмиш багъ хьтин,
Чин къалурна цIувад йикъан тамам вацран чагъ хьтин,
Гьар жуьредин цуькверивди дуьзмишнавай дагъ хьтин,
ЭкъечIда ам, вири дуьнья ийиз серсер, къеледай.

Лацу чинал хъуьрез-хъуьрез кьелечI пIузар – жегьреда,
На лугьуди лалидин нур гьатна вири къеледа,
Дуьньядавай гуьзелрин шагь-ханум хьиз ам къекъведа,
Иллагьиди халкь авунвай тек са гьадахъ элкъведа
Вири алем, умуд аваз: къведа сувар къеледай.

Бахш авуна, я Иллагьи, гуьзел ярдиз на камал,
Квахьна гьарнихъ зи сабурни, зи акьулни, зи хиял,
Эгер ам заз жез тахьайтӀа, заз дуьньядин кӀандач мал,
ГайитӀани женнетдин юкь, заз герек туш хьун анал,
Тур вуна зун и авай гьал, къвез серин гар, къеледай.

Ашкъид шайда хьана, Ребби, квахьнава хьи къе зи кьил,
Гъам-хажалат хьанва зи пай – куьхъ агакьрай мад зи гъил?
Кьисметна яр, ая тӀун шад Ахцегь Назиман гевил,
Сел хьиз чинай физва накъвар, зайиф хьанва зи кьве вил,
Заз акваз хьуй гьар юкъуз зи рикI алай яр къеледай.

КӀелна куьтягьна, Нинади лугьудай гафарал вил алаз акъвазда.

НИНА. Сагърай куьн. Куьне иердиз кӀелда. ЧӀехи шаир я куьн.

МИРЗЕ-АЛИ. А кардал зи шак ала, ханум.

НИНА. Квев дамах тахьуни куь чӀалар генани гуьрчегарзава… Авайвал лагьайтӀа, са суал авай захъ. Шиирдин эхирда куьне квез «Ахцегь Назим» лугьузва. Им квел алай маса тӀвар яни, вуч я?

МИРЗЕ-АЛИ. Чи патара эдебиятдал алахъзавай гьар са касдихъ вичин лакӀаб, тахаллус ава, за адаз «тахай тӀвар» лугьуда. За жуваз «Ахцегь Назим» хкягънава. «Назим» – гафар къайдада твазвай кас лагьай чӀал я. «Ахцегь» гафунини зун гьинай ятӀа къалурзава.

НИНА. Зун гьейранарзава ихьтин чирвилери… ЦӀийи шииррикайни кӀелайтӀа жедачни?

МИРЗЕ-АЛИ. Вучиз жедач кьван? Башуьсте, зи ханум! (КӀелда.)

Яр, ви чинин ранг акурдаз экуьн чӀаван ярар затӀ туш,
Магьи хьтин гардан авай чилин иер рушар затӀ туш.

Чиндин, Римдин пачагьар ви гуьзелвилин есир хьанва,
Лугьузва ваз: гьич ви патав Цезарарни Кирар затӀ туш.

Седефдин ви сарарикай хкатзавай хуш гафарин
Вилик, зи яр, я якъутрин, я мержанрин вацӀар затӀ туш.

Гьихьтин назик либасдивди чӀегирнава гуьзел беден,
Вуна гудай наздин вилик малайикрин гьунар затӀ туш.

Ашукь я вал Ахцегь Назим, гагь Керем жез, гагьни Межнун,
Вав гекъигиз я Эслидин, я Лейлидин тавар затӀ туш.

Са тӀимил ара гана.

Ваз Эслини Керем, Лейлини Межнун вужар ятӀа чидани?

НИНА. Чида, чида. Заз Тифлисда абурукай риваятар ван хьана. Абурун муьгьуьббат бахт галачирди хьана…

МИРЗЕ-АЛИ. Гьайиф хьи, гьакӀ я… Амма шиирда зи фикир масад я: зун гагь, Керем хьиз, цӀай акатна кузва, гагь, Межнун хьиз, кьил квахьна, чуьллера дили-дивана яз гьатзава лугьузва. Вун, лагьайтӀа, Эслидилайни, Лейлидилайни вине я, вун масад я лугьузва за…

НИНА (кьил агъузна, вуч лугьудатӀа течизвай хьиз). Пара кьван сагърай… Зун риваятрай туш…

МИРЗЕ-АЛИ. Вун вуж ятӀа са зи рикӀиз чида. Гьикьван иер гафар жагъурайтӀани, рикӀин сидкьи ахъайна лугьуз хьун мумкин туш. Гафарин кесерни къуват бес жедач... Мад яб це, ханум! (КӀелда.)

Къизилгуьлрин шагь, ша экъечI, ви цуькверин вахт я им,
Гуьлуьстанда сейрдай вахт я, чиг гьиссерин вахт я им,
Михекрннни беневшайрин хуш ниэрин вахт я им,
Ашукь хьанвай гьам билбилрин, гьам лиферин вахт я им,
Виридалай иер, гуьрчег, пак шейэрин вахт я им,
Гьар жуьредин кIунчIар кьадай мерд гъилерин вахт я им,
Регьим кIани ашукьбурун дар йиферин вахт я им,
Вуна къе зал хкана чан – ви вилерин вахт я им,
Зи рикӀ патал кемен хьанвай ви зилферин вахт я им,
Шад къушарин нагъмайринни хуш сесерин вахт я им…

Эй малаик, зун ви рекье дили хьанвай билбил я,
Марвар жагъай, амма кьисмет вич тахьанвай билбил я,
Хажалатдик цIугъ ийир кьван михьиз канвай билбил я,
Тай авачир ви киферин атир хъванвай билбил я,
Дерт чIехи яз, ви винизвал рикIел гъанвай билбил я,
Жуван пашман манийрикай рикI таханвай билбил я,
Жуван михьи ашкъи вири са ваз ганвай билбил я,
Таярилай вине авай, сес кадгъанвай билбил я...
Ви ашкъидиз чIал атIузвай ва атIанвай билбил я...
Муьгьуьббатдин нефес авай хуш бейтерин вахт я им.

Квахьнавай зи къастни акьул – ийир-тийир хьанва зун,
Ви къаматди чIурна зи тIул – ийир-тийир хьанва зун,
На кваз кьазвач факъир юхсул – ийир-тийир хьанва зун,
Гатфар хьиз тир заз къенин зул – ийир-тийир хьанва зун, –
Куьз ийизма мад ам зарул? – ийир-тийир хьанва зун.
Квел ви вилик я зун батӀул? – ийир-тийир хьанва зун,
Вуна тунва зи чанда фул – ийир тийир хьанва зун,
Зал вегьенва гъамари чӀул – ийир-тийир хьанва зун.
Акъатзава вахъди кьве ул – ийир-тийир хьанва зун,
Чпи чпиз кьве рикӀи гур шад экверин вахт я им.

Ви тай жагъич Халикьди халкь авурбурун арадай,
Къалура чин, алемдин нур, чилин женнет авадан.
Ви кьве ал пIуз, седеф сарар вилив такьуй чарада,
Хатадай ви чин акурди, ваз икрамиз, рахада.
Ваз икрамиз, рагъни, варзни гъетер цава зурзада.
И гуьзелвал чуьнуьх авун гунагь я, ваз аквада.
Зи ашкъидин гьасрет я вун и дуьньядин гьавада,
Малайикдин хьтин вилер карагиз, зун цIрада.
Чилин вири къизилгуьлер вун акваз кIанз кьурада,
Эй ашкъидин базардин бар, шадвилерин вахт я им.

А ви гуьзелвилин вилик а ви – вацран ишигъ туьхуьда.
Ви ашкъидик планетрин низам-къайда чкIида,
Ирид цавун юкьвай заз вун лап кьакьан цав яз чида,
Ви буй-бухах гекъиг жедай затI бажагьат жагъида,
Туьк хьиз, кьезил ви гуьрчегвал акурдан рикI ифида,
Вав кьадай са гаф тачагъиз, рахайдан мез галкIида,
Гьич са ширин шейни авач, вун хьиз, вун кьван верцIидай,
Зун лайихлу ятIа чидач – ви шуьрбет хупI ийидай...
Гуьлуьстандин вири цуьквер, вун акурла, алгъида,
Чна кьведа санал чIугвар гур кеферин вахт я им.

И Лейлидиз ялвар ийиз, закай Межнун хьанва хьи,
Генг къумлухра квахьна акьул, кефсузни зун хьанва хьи,
Завай жуван йисарин сан чуьнуьхна кьун хьанва хьи,
Эй ханум, зи карни кеспи вахъ дерт чIугун хьанва хьи,
Ви вилерин суьгьуьрдик зун михьиз юргъун хьанва хьи,
Куьтягь тежер шелдик, хвалдик зи рикI бархун хьанва хьи,
Ви ужагъра захъ пай атIай есирдин дун хьанва хьи,
Зун гъамарин хазинада яргъалди тун хьанва хьи,
Зун кьатIунриз табийзамач – зун ем ви цIун хьанва хьи,
Заз кIанда вун – пай къачудай зи дердерин вахт я им.

Зун икI сархуш ийизвайдан вуч я мурад? – Чидач заз.
Зи кIвачерал гьалдна зунжур – куьз я инад, чидач заз,
Гьиндистандин хал заз кьисмет жедатIа, мад чидач заз,
РикӀева цӀай, бес чандай фул мус хьуй акъат? – чидач заз...
Куьз авунва умуддин экв на заз кьегьят, чидач за,
ГьикӀ агудин, гьикӀ кӀватӀ хъийин хиялрин гад? Чидач заз.
Вун рекьелай алудзавай авани сад, чидач заз.
Вуж я завай къакъудайди ви муьгьуббат, чидач заз,
Эй михек, заз зи тахсирдин лагь гьакъикъат – чидач заз,
Вуч ятIа вун: дава ятIа, я мусибат, чидач заз,
Эхир нефес хьанва къе зи, бед бендерин вахт я им.

Вахъ галаз зун икьрар хьанай, гафни чIал сад авунай,
Ви цIал алай чепелукь яз, за жув шаддиз цӀа тунай.
Зи лувар цӀу кудач лугьуз умудни за кутунай,
Масадаз зи сир лугьумир за и дердер чIугунай.
Квахьна зи къаст, зи ягь, абур, гар хьиз, фейи дугунай...
Я Ребби, зун са вуна хуьх, ядайла ви сафунай,
Регьим ая за и чӀалар кхьинайни лугьунай,
И женнетдин гьуьруь-пери рикӀяй акъуд тахьунай,
Адан вилик зун девришдин гьалдиз-дундиз атунай,
Кьарай квахьай, ахвар атӀай дар мичӀерин вахт я им.

(Шиир кӀелун акъвазарда.) Им яргъи эсер я. За ваз маса гъилера кӀел хъийида.

НИНА. Вучиз. Кьиле кьван кӀела.

МИРЗЕ-АЛИ. Жедач. Ибур са вун патал кхьенвай цӀарар я, абур масадаз ван хьун герек туш. Ангье ви дахни Алисултан къвезва инихъ.

НИНА. Гъил къахчу, эфенди, зи тахсирдилай. За куь шиир Жамирзедив урусдал элкъуьриз вугун герек авайди тушир.

МИРЗЕ-АЛИ. Жуван рикӀиз тади гумир. Ам зи тахсир я. Урус таржумани жува авуна вугана кӀанзавайди тир…

НИНА. Вуна авунвай цӀарба-цӀар таржумаяр за кӀвале архаиндиз кӀелда. Гъавурда такьадай чкаяр хьайитӀа, за квевай хабар хкьада…

МИРЗЕ-АЛИ. За вилив хуьда.

Полковник Рот и Алисултан къведа.

ПОЛКОВНИК РОТ. Хийирар, чан руш! (Гагь са хъуькъвез, гагь муькуьдаз пуд темен туда.) Гъил къачу залай, геж хьана зун. Вун текдаказ гадарна… Куьтягь тежедай кӀвалахри энгеларна зун… (Мирзе-Алидиз.) Салам алейкум, гьуьрметлу къази.

НИНА (шад яз). Хийирар, дах!

МИРЗЕ-АЛИ. Ва-алейкум салам, жанаби полковник!

АЛИСУЛТАН. Хийирар хьурай!

НИНА. Хийирар!

МИРЗЕ-АЛИ. Абат хийирар, Алисултан.

НИНА. Зун тек хьанач, дах чан. Захъ чи са эфсердин паб Мария галай. Ахпа (Мирзе-Али къалурда) и аламатдин эфендиди вичин иер шиирралди зи ялгъузвал гуьзеларна. Заз сугъул жедай вахт хьанач.

ПОЛКОВНИК РОТ. Сагърай вун, Мирзе-Али. Ви регьим чӀехи я.

АЛИСУЛТАН (къаб алаз). Эхиримжи йикъара Мирзе-Али халудин шииррикай хуьре гзафбур рахазва… (Мирзе-Алидиз.) Вуч хьана, чан халу? Вун заз вилерал кӀвенкӀвер алаз килигзава хьи?

МИРЗЕ-АЛИ. Ваз гьакӀ аквазва, хва. Ваз зун вуч лагьана килиграй кьван? Низ килигдатӀа, заз чизва…

ПОЛКОВНИК РОТ. (абурун паркутрин гъавурда авачиз). И багъ Мирзе-Алидин рикӀ алай чка я, ам иниз вичин шаирвилин илгьамдик лувар кутаз къвезвайди я. (Сятдиз килигиз, Мирзе-Алидиз.) Хабарар хъсанбур къвезвач, къази. Дереда эцигнавай милицайри чпив артухан яракьар гице лугьуз гьаркь ийизва. Шамила и патариз атун патал гьазурвилер ийизва лугьузва. Чи штабдиз абурув яракьар вугун дуьз яз аквазва. Зунни гьа фикирдал ала. И карди, белки, муьруьдрин ифей кьилер къайи хъийин… Куь фикир гьихьтинди я?

МИРЗЕ-АЛИ. Милицайри гьа кар гьаркь авуни зак къалабулух кутазва. Абурухъ са гьихьтин ятӀани маса ният хьун мумкин я.

ПОЛКОВНИК РОТ. Вуч ният, къази?

АЛИСУЛТАН (Мирзе-Алиди жаваб гудалди, тадиз). Са чӀуру ниятни чкадин милицайрихъ авайди туш. Абурув гзаф яракь хьуни муьруьдрин камар кьулухъ яда.

МИРЗЕ-АЛИ. Милицаяр и чкадин инсанар я, жегьилар я. Абур вири къуват гьи пата аватӀа гьа патаз килигзавайбур я. Гагь и патахъ, гагь а патахъ ян гузвайбур я. Абурукай гзафбур Шамилални адан муьруьдрал гьейранвал ийизвайбурни я, жанаби полковник. Аллагьди яргъазрай, гьа яракьар гъиликдай вяде алукьайтӀа, а милицайри чпи чеб гьикӀ тухудатӀа килигна, гьа чӀавуз абурал артухан яракьар ихтибарайтӀа хъсан я.

ПОЛКОВНИК РОТ. Чна са фикирар хъийида. Лезги цӀарцӀел чи кьушунар бес кьадарда алазва. Шамил ахмакь туш, ада абурукай вил къягъун лазим я.

НИНА. Дяве жедани, дах?

ПОЛКОВНИК РОТ. Ваъ, ваъ, вири хъсан жеда, чан руш. Дяве жез хьанайтӀа, за ваз иниз эвердачир хьи…

АЛИСУЛТАН (Нинадиз.) Инрихъ вуж дяве кӀанз атайтӀани, чна чкадал ацукьарда. Ваз кичӀе жемир, Нина-ханум!

НИНА (Алисултаназ). Заз кичӀезва ни лагьана? Заз кичӀе туш. КичӀе тиртӀа, зун и патарив агатдачир. Амма заз са кар аламат я: чи жегьил эфсерри чпиз дяве авачиз сугъул я лугьузва, абур женгерихъ къаних я.

МИРЗЕ-АЛИ. Дяведихъ, ягъунрихъ къаних хьун яракьдивай я. Яракь гвай гьар садаз вич амайбурулай артуханди яз, кьегьал яз аквазва… Яракь гвачиз жув вуж ятӀа фикирна кӀанда. Яракьдалди гзаф месэлаяр гьялиз регьят я. Амма а чӀавуз гзаф къурбандар, барбатӀвилер жезва, ивияр экъичзава, инсанрин кьисметар хазва, уьмуьр гуьнгуьнай акъатзава… Вири месэлаяр яракь гвачиз гьялдай акьул кӀанда, сабур, намус кӀанда. Гьар са уьлкведихъ, гьар са халкьдихъ, гьар са гьакимдихъ, гьар са инсандихъ…

НИНА (гьейранвилелди). Куьн гьахъ я, гьуьрметлу эфенди. Квез гьавайда «кьилерин таж» лугьузвайди туш.

ПОЛКОВНИК РОТ. Зунни ви гъавурда акьазва, Мирзе-Али. Амма…

АЛИСУЛТАН. Яракь инсандин абур я. Яракь тахьайла, вавай ви хатур хазвайдаз, ви намусдик хкуьрзавайдаз жаваб гуз жедач… Яракь гвачиз хьайитӀа, нихъ чӀехи гъутарни тӀарам жукӀумар аватӀа, гьам вине жеда. (Такабурдиз Мирзе-Алидиз килигда.)

МИРЗЕ-АЛИ. Акьулни, намусни, сабур авайдаз гъутарни жукӀумар герек туш. Вун зи гъавурда акьунвач, чан хтул. Заз лугьуз кӀанзавайди сад я: инсанри чеб вири месэлаяр гъутарни яракьар галачиз гьялиз вердишарна кӀанда. Яракьни гуж авай чкада гьахъ жедач.

Алисултаназ са вуч ятӀани лугьуз кӀан жеда. Нинади кьасухдай адан гаф атӀуда.

НИНА. Килиг! Килиг! Жуну Кьасум къвезва. Дехьнен ам чи патавай алатна фейиди я.

МИРЗЕ-АЛИ. Са гунагьни квачир кас я. Сада вичиз са кар ийиз куьмек ая лагьайла, куьмекни гуда…

АЛИСУЛТАН. Абдал я ам. Касни авачир… Ялгъуз дидедихъ галаз уьмуьр тухузва. Вичиз са гьихьтин ятӀани ванер къвезва, вичихъ галаз са вуж ятӀани рахазва лугьуда…

НИНА. Ам ина-ана вучиз къекъвезвайди я?

МИРЗЕ-АЛИ. Ам вичин Бикеханумахъ къекъвезвайди я…

НИНА. Бикеханум? Ам вуж я?

АЛИСУЛТАН. Ам са руш я.

НИНА. О! Иер тӀвар я. АкӀ ятӀа, Кьасумахъ вичин муьгьуьббатдин тарих ава ман? (Мирзе-Алидихъ элкъвена.) Жедачни ахъаяйтӀа?

МИРЗЕ-АЛИ. Акьулдикай пай атӀанвай кас яз, садра тухуда ам хуьруьн гадайри чпихъ галаз Шалбуздагъдиз зияратдиз. Ана авай пӀирерал. ГьакӀ зарафат яз. Чпиз машгъулат патал. Дагъдин ценерив гьалтда ибурал маса хуьряй атанвай инсанрин кӀеретӀ. Абурукай са руша, гьа и Бикеханум лугьудайда, зарафат яз тӀалабда Кьасумавай вичив гвай пар пӀирерал кьван кӀулаваз тухун. «ТухвайтӀа, зун са ваз къведа, мад садазни!» лугьуда. Ялда язухди идав гвайди. Агакьайла, лугьуда Кьасума: «Бес чна мехъерар мус ийида?» Бикеханумди лугьуда: «Ваз зи пар ялна лугьуз, вири гьакӀ регьятдиз жедайди хьиз хьанайни? Зун тухун патал вуна маса кьегьалвилерни къалурна кӀанда». «Лагь, за ийида!» – лугьуда Кьасума. Бикеханумани адаз дагъда авай виридалайни зурба, кьакьан, вири патарихъай цӀалцӀам, чуьхвер хьтин са къая къалурда; «АтӀа къванцел акьахайтӀа, зун рази жеда». Акьван гагьда анал акьахиз жуьрэт авур садни авачир. Бикеханума Кьасумавай анал акьахиз жедач лагьана фикирнавай. Амма Кьасум акьахна. КукӀушдин кукӀни-кукӀвал! Эхвичайла, адаз Бикеханум къажгъанач. Гьинва Бикеханум? ВутӀ хьана Бикеханум? Садазни чир хьанач… Гьадлай кьулухъ Кьасум рушахъ къекъвезва. Гьа чӀавалай инихъ ада вичиз са гьихьтин ятӀани ванер къвезва, вичив са вуж ятӀани рахазва лугьузва…

НИНА. Пара иер кьиса я! Кьасум халис кьегьал я!

АЛИСУЛТАН. А къванцел зунни акьахайди я!

МИРЗЕ-АЛИ. Гила анал гзаф жегьилар акьахзава.

АЛИСУЛТАН. Вавай анал акьахиз жедани, Мирзе-Али халу?

МИРЗЕ-АЛИ. ЧӀехивиликайни рехивиликай дагъвидиз рахшандар авун кутугнавач, хтул.

НИНА (Алисултаназ). Вун гьи рушан хатурдай анал акьахайди я, Алисултан?

АЛИСУЛТАН. Зун гьакӀ акьахайди я. Жувавай жедани-жедачни чирун патал…

ПОЛКОВНИК РОТ (Алисултаназ). Мирзе-Алиди илимдани шииратда къачунвай кукӀушар а вуна лугьузвайдалай са кӀусни агъада авайди туш, прапорщик.

МИРЗЕ-АЛИ. Сагърай вун, жанаби полковник. Вун чӀехи камални регьим авай кас я.

Жуну Кьасум атана агакьда.

ЖУНУ КЬАСУМ (Нинадилай чарх ягъиз, адалай вилер алуд тийиз, Мирзе-Алидиз). Мирзе-Али даш, жагъизвач ман заз Бикеханум. Ваз акуначни, гьалтначни?

МИРЗЕ-АЛИ. Яда, за ваз са шумудра лагьайди я: вилеризни такур ам заз гьикӀ чир хьурай?

ЖУНУ КЬАСУМ. Ам и матишка кьван иерди я. Амма адан вилер чӀулавбур, яргъи киф галай, кьечӀем авай, кьилелни лацу генже алайди я. (Полковник Ротаз килигда.) Имни хуьрера къекъвезвайди я, файтунда аваз… Идазни акуначни? Хабар яхъ ман…

МИРЗЕ-АЛИ. Чизвач адаз.

ЖУНУ КЬАСУМ. Ваз хъсан я, Мирзе-Али даш. Ваз и матишка кӀанзавайди заз чизва. Ваз ам жагъанва…

МИРЗЕ-АЛИ. Акъваз, я Кьасум. Хьанач хьи.

ЖУНУ КЬАСУМ (полковник Рот къалурда). Хабар яхъ идавай.

МИРЗЕ-АЛИ. Хабар кьунвайди я. Чизвач адаз, Кьасум.

ПОЛКОВНИК РОТ. Ваъ, зал гьалтнач Бикеханум тӀвар алай руш. ГьалтайтӀа, за ваз хабар гуда, гьуьрметлу Кьасум.

Жуну Кьасум гъавурда акьазвач.

АЛИСУЛТАН. ГьалтайтӀа, вичи ваз хабарда лугьузва ада. Заз акуртӀа, за ам ви патав хкида… Ахлад кӀвализ. Хъвач. (Жуну Кьасуман далуда гъилер туна рум гуз алахъда.)

ЖУНУ КЬАСУМ (Алисултанан гъилер вичелай алудна). За вавай хабар кьуначир… (Садлагьана хъел акатнаваз.) Герек авач, вун адахъ къекъвемир. Вун жегьил я! Ваз ам акуртӀа, вун адал ашукь жеда! Вун ам гваз катда! Герек авач! Вун адахъ къекъвемир! (Кьил кьуна, инихъ-анихъ галтадда.)

НИНА. Язух! Бахтикъара!

ЖУНУ КЬАСУМ. Киса! Киса! Заз ванер къвезва! Захъ галаз рахазва!.. (Вири къах хьана акъвазда.) Ахцегь вацӀани Кьулан вацӀа яд яру жеда лугьузва! Пехъер алтӀуш жеда лугьузва! Чилни цав акахьда лугьузва! Гумни цӀай гьатда лугьуда! Ката вири инай, лугьузва! (Вири, рум гуз-гуз, са къерехдиз акъудда, вичи маса патахъ зверда.) Бикеханум, вунни ката! Гьинава вун? Гьинал алатӀани, ката! (Чукурна хъфида.)

Перде агал жеда.

Кьвед лагьай перде

Ахцегьрин къеле. Адахъ вад цал, вад пипӀелни вад бурдж-минара ала. Ана эфсерар ва абурун хзанар патал кӀвалер, аскерар патал къазармаяр, жебехана, лазарет ва килиса ава. Къеле Шамилан муьруьдри элкъуьрна кьунва. Ина вири гьерекатдик ква, теспача я. Шамилан патал элячӀ тавур ахцегьвийрин гзаф хизанризни ина кьилдин къазармада чкаяр ганва. Шамилан муьруьдри ягъай туп къеледа авай жебеханада акьуна, ам хъиткьинна. Гзаф аскерар кьена, хирер хьайибурни тӀимил авач. Вири ката-галтугда, теспачавиле ава. Гагь-гагь тфенгар ягъдай ванерни акъатзава.

Къеледин цлал Нина акъвазнава. Адан гъиле Инжил ава. Мирзе-Али къведа.

МИРЗЕ-АЛИ. Мукъаят хьухь, ханум. Къе секин ятӀани, буьркьуь гуьллейри лув тагана авач.

НИНА. И хьанвай мусибатар акурла, къеледин барутхана пад хьайидалай кьулухъ заз гуьллейрихъай кичӀезмач.

МИРЗЕ-АЛИ. Аферин! Вун бубадин руш я! Ви викӀегьвилел гьейран я зун! ЯтӀани мукъаятвал хвена кӀанда. Им дяве я.

НИНА. Муьруьдри дишегьлийрик кягъзавач. Чун инсанрай кьазвач… Абуруз чун патал гуьлле гьайиф я…

МИРЗЕ-АЛИ. Абуруз вун гьуьруь-пери, малайик тирди чизва жеди…

НИНА (сефилдиз хъуьрена). Эхь. Къе заз Даниял-бегдини вацӀун кьеряй гьарайдалди гьакӀ лагьана.

МИРЗЕ-АЛИ (мягьтел яз). Вахъ галаз Даниял-бег рахана? Ада вуч лагьана?

НИНА. И уьмуьрда чеб урусрал пехил я лагьана, вучиз лагьайтӀа абурухъ зун хьтин гьуьруьяр ава лагьана. Ахпа алава хъувуна: «Къайгъу авач. АтӀа дуьньяда урусар чал пехил жеда, вучиз лагьайтӀа чаз гьуьруь-перияр гьана гьатда!»

МИРЗЕ-АЛИ. Вичиз гьатдай са гьуьруь-перини авайди туш лагьана кӀандай…

НИНА. Вучиз?

МИРЗЕ-АЛИ. Вучиз лагьайтӀа ам женнетдиз фидайбурукай туш. Урусрин патал алайла, генералдин чин аваз, адакай са дуьзгуьн генерал хьайиди туш. Гила, Шамилан патал алайлани, ам са бегьем наиб туш. Са дяведани адавай виле акьадай кьегьалвилер къалуриз хьанач. И кар, заз ван хьайивал, Шамилан муькуь наиб, викӀегь Гьажимурада Даниял-бегдиз мукьвал-мукьвал къехуьнзава лугьуда.

НИНА. Гьажимурадни ина авани?

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь. Ам Шамила иниз атай гьа сифте юкъуз Къубадай къвезвай милицайрин рехъ кьаз ракъурна. Ада милицаяр чукурна, абурув гвай балкӀанарни къакъудна, са кьадар есирарни кьуна хтанва лугьуда. Амни Даниял-бег чеб чпив кьун тавун чун патал хъсан я. Къе абур кьведни чпин дестеяр галаз Артугинский къведай рехъ кьаз фенва. Абурухъ Кибит-Мегьамедни галай хьтинди я. Гьайиф, накь генералдивай Кьулан вацӀалай элячӀиз хьанач, муьруьдри муьгъ чукӀурна. Гила ам ЦӀехуьлрин муькъвелай элячӀна атана кӀанда. Маса рехъ авач.

НИНА. Самурда яд гзаф ава. Йигин сел ква… Квез гьикӀ аквазва? Яргъал фидани и дяве?

МИРЗЕ-АЛИ. Чкадин халкьдик кьве рикӀин хьанвайбур гзаф ква. Къуват гьи пата хьайитӀа, абур гьа патал элячӀда. За гьиссзавайвал, муьруьдривай Аргутинскийдин хура бажагьат акъвазиз жеда.

НИНА. Куь сивяй Аллагьдиз ван хьурай.

МИРЗЕ-АЛИ. Амин… (Ихтилат дегишарда.) Дахдин гьалар гила писзавач. Хер гьерен хамуна турдалай кьулухъ хъсан хъхьанва. Къе полковник кӀвачел ала. Кефи ахъа хьанва.

НИНА. Сагърай куьн. Куь гьуьрметар завай агакьар хъийиз жедатӀа, чидач ман…

МИРЗЕ-АЛИ. За и кар вуна гьуьрметар агакьар хъувун патал авурди туш. Ам зи буржи я.

НИНА. Куь ватанэгьли Алисултанни рикӀ чӀехи, викӀегь кас я. Гьадалайни зун гзаф рази я. Накь йифиз ам са суьруь хипер гваз хтана. Къеледа каш жедач. Зи дахдиз гзаф шад хьанвай.

МИРЗЕ-АЛИ. Шаркь пата Гьафиз лугьуз чӀехи шаир хьайиди я. Ада вичиз кӀан хьайи са рушан хъуькъвел алай халдихъ Самаркъандни Бухара гуда лагьайди я. Алисултана гъайи хипер ви халдихъ гуз гъайибур я, ханум. Захъ авай хипер зи шиирар я. Гила абур пашманбур жезва. КӀелдани ваз?

НИНА. Зун куь гъавурда акьазва, гьуьрметлу кас… Алисултаназ за Иса Месигьдикай ихтилатар ийизва, ам Месигьдихъ иман ийиз эгечӀзава.

МИРЗЕ-АЛИ. Шаркь пата Шейх Санан лугьузни са кас хьайиди я. Ам гуржи са таватдал ашукь хьана, ада вичин муьгьуьббат патал, ислам дин гадарна, хашпара дин кьабулна. (Рахшанддив.) Алисултан чи шейх Санан я жеди… Завай диндилай элячӀиз жедач, амай вири крар ийиз залай алакьда.

НИНА (ихтилат кьатӀна). Квез шиирар кӀелиз кӀанзавай ман…

МИРЗЕ-АЛИ (чар вугуда). Ма, им урус чӀалал и шиирдин мана я. (Шиир кӀелда.)

Гагь хъилекди, гагь гъайрадик ава хьи зун куз,
Масада ваз тавазияр ийизва лугьуз.
МичӀи, яргъи йифер текдиз акъудин за гьикӀ?
ГьикӀ сабурдив, теселлидив секинарин рикӀ?
Лянет хьурай ялгъузвилиз, уьмуьрдиз чкӀай,
Кьуьзуь кьилихъ зак ашкъидин кутунвай и цӀай!

Дарья къведа. Мирзе-Али хъфида.

ДАРЬЯ. Зун квехъ къекъвезвай… Куь цлал алаз акуна атайди я. За куь рахунар кьатӀнани?

НИНА (гъилевай чар Инжилдин юкьва твада). Ваъ, ваъ.

ДАРЬЯ. Вуч лугьузва агъсакъалди-арифди и вири крарикай?

НИНА. Вири хъсан жеда лугьузва.

ДАРЬЯ. Чаз кӀанзавайдини гьам я.

Каш-кашахъ текъвез кешиш атана акъатда.

КЕШИШ. Квез акунани (гъиле авай асадалди къеледилай къеце пад къалуриз) ана вуч къиргъин аватӀа?! Мад къузгъунар, чалагъанар хьиз, алтӀуш хьанва! (Хурал хаш чӀугвада.) Я Аллагь! Вуна хуьх чун!.. Алад, зи балаяр, килисадиз, дуьаяр ая! Дуьа атӀумир! Иса Месигьдиз дад-бидад ая! Вилерай такӀанвални хъел авахьзавайбурукай чун хуьх, чав куьмек агакьара лугьуз минетар ая! (Вич алатна фида.) И алукьнавай секинвал заз пайгарди яз аквазвач.

НИНА. Чна дуьар ийизва, буба. (Дарьядиз.) Аламат я, Шамилав гвайди вири кьвед-пуд туп я. Ягъай туп чи барутханадиз аватун аламат тушни бес! Къеледин Самур вацӀ галай пата авай цал ацахьнава. Мусибат я хьанвайди! 150 кас кьенвалда. Язух Мариядин гъуьлни телеф хьанва. Кьве бала етим хьанва… Залан хирерикди чандик квай вири аскеррин кьилихъ Инжил кӀелиз язух кешиш агакьзавач…

ДАРЬЯ. Вучда? Чи везифа жуван итимриз куьмек гун я. Эхна кӀанда. Кьурагьар галай патай атай Аргутинскийдин кьушунривайни Самур вацӀалай элячӀиз хьаначалда. Муьгъ муьруьдри чукӀурнава. Гила Аргутинский вацӀун а патай ЦӀехуьлрин муькъвел кьван фин мажбур хьанва. ВацӀай экъечӀ жедайвал туш – яд гзаф ава, адан сел йигинди я. Абур анай яна, иниз агакьдалди эхна кӀанда, лугьузва зи гъуьлуь. Ахпа чаз регьят жеда, чи гужар алатда.

Жуьмя мискӀин галай патай азандин ван акъатда.

НИНА. Куь сивяй Аллагьдиз ван хьуй… Шамилни Аргутинскийдин аскеррин рехъ кьаз фейитӀа, вучда? Квез аквазва, ада чкадин халкь саки михьиз вичин патал гъанва, ада инсанар таъсирдай гафаралди алцурарзава, чӀалал гъизва. Заз къеледин цлалай акуна, ам халкьдихъ галаз, вичин муьруьдрихъ галаз рахазвай саягъ. Вирида, суьгьуьрда тунвайбуру хьиз, сивер ахъайна яб гузва адаз, адан эмирар гьа лагьайвалди кьилиз акъудзава.

ДАРЬЯ. РикӀ кӀевиз яхъ. Им дяве я. Зун гъуьлуьхъ галаз ихьтин гьалара аваз шумудни са йис я. Вердиш хьанва. Вири хъсан жеда. Аллагь чи патал ала.

НИНА. Заз дахдин гьалдикай кичӀе я. Адал хьанвай хер духтурди чӀуруди я лугьуда. Мирзе-Алиди хата алатнава лугьузватӀани, заз бубадин гьал мад пис хъжез кичӀезва. Бубадиз вичи кваз кьазвач, ам аскер я.

ДАРЬЯ. Ви бубадин къайгъуда са духтур авач. (Вилера са гьихьтин ятӀани сир квай экв аваз.) ЧӀехи жерягь ва шаир Мирзе-Алиди полковник дири хъувун вичин хивез къачунва. Алисултанани гзаф кат-галтуг ийизва.

НИНА. Эхь. Мирзе-Алиди зи буба гьерен хамуна туна кӀанда лагьайла, накь ваъ, вилик квай йифиз Алисултан кьве балкӀанни гьер гваз хтана.

ДАРЬЯ. Алисултан, пеленг хьиз, зирек я. КцӀара авай гарнизондивни, Дербентдиз Аргутинскийдивни чи гьалдикай хабар агакьарайди гьам я… Накьни чи жасусрихъ галаз са суьруь хипер гваз хтанвай… И вири кьегьалвилер ада вучиз ийизвайди ятӀа чидани квез?

НИНА. Зун гъавурда акьазва… Исятда а ихтилатар герек яни чаз? Ша килисадиз фин, дуьаяр ийин.

Абуруз цлалай эхвичӀиз кӀан хьайила, духтур къведа.

ДУХТУР (каш кашахъ текъвез, наразивал кваз). Заз ван хьайивал, куьн мад килисадиз физвайбур я, тушни? Лазаретдиз алад! Ана хирер хьанвайбур гзаф я. Абуруз хирер кутӀуниз куьмек це, язухриз са чан-рикӀ ая, са теселли це. Дуьаяр – ахпа! АтӀа пата авайди (къеледилай къеце пад къалурда.) Чибурукай вуж ятӀани абурун гъиле гьатнава. Муьруьдри адаз жаза гуда.

Дишегьлияр цлалай эвичӀда. Къеледилай къецез килигай духтур къах хьана гьанал, муьруьдриз килигиз, амукьда ва са шумудра «Вагьшияр! Вагьшияр!» гьарайда, ахпа цлалай эвичӀда. Сегьнедал полковник Рот, капитан Новосёлов ва Алисултан къведа.

ПОЛКОВНИК РОТ (адан чапла къуьнелни гардандал бинтер алчуднава капитан Новосёловаз). Зун квелай гзаф рази я, жанаби капитан. Куьн халисан аскер я! Къеледиз чӀехивал авун, аскериз команда гун за куь хиве тунал зун гъалатӀ хьанач.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ (адан кӀвачелни хер ала, кьецӀивиал ийизва). Сагърай, жанаби полковник! Буржи кьилиз акъудиз зун датӀана гьазур я!..

ПОЛКОВНИК РОТ. Чи барутхана пад хьана, цал чкӀана, муьруьдар са куьникайни кичӀе тахьана рум галаз атайла, чи бязи аскерар кегькирвал акатна, кьулухъди гадар хьанай… Куь гъил зурзанач, капитан! Кьве кичӀерхъан вуна чкадал ягъна кьена! Амайбуруз виликди фин эмирна. Куьне чи жидаяр худда тваз туна! Квез чида, муьруьдриз гуьллейрикай кичӀе туширди, амма урус жидадикай кьван абуруз чпин Аллагьдихъайни кичӀедач.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Абуру чеб, шишинал як хьиз, жидадал акьалжун чӀехи айиб яз кьазва, полковник… Чи аскерар руьгьдал мягькем я… Абурув капитан Тизенгаузена мукьвал-мукьвал «Пачагь патал, пак Рус патал…» мани лугьуз тазва. Абур гьич!.. Алатнавай крар я! Аргутинский агакьдалди са кӀус эх хъувуна кӀанда… Гьамни чалай алакьда…

ПОЛКОВНИК РОТ. Мад вуч хабарар ава?

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Гьажимурадан дестеди Хазридин къеледа авай милицайрин гарнизон кукӀварна, михьиз пунай акъудна, есирарни кьуна хтанва. Гила, авай ванерай, Гьажимурадни, Даниял-бег, Кибит-Мегьамед Аргутинскийдин рехъ атӀуз фенва. Шамилани адан лезги гъилибан Мегьамед-Небиди халкьдик руьгь кутазва, абур женгиниз къарагъардай вязер ийизва. Иллаки жегьилрин кьилер элкъуьрзава. Виридалайни викӀегь дагъвидиз, вуж сифте яз къеледиз гьахьайтӀа, адаз куь руш Нина гун хиве кьунва, лугьуда… Аргутинский агакьдалди эх хъувуна кӀан жеда, полковник.

ПОЛКОВНИК РОТ. Гьайиф! Къеледин патав гвай муьгъ хуьн патал чун алахънач. ТахьайитӀа, Аргутинскийдин аскерар ина авайди тир.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Чавай хуьз жедайвал авачир, полковник. Шамила вири хуьрерай итимар, папар, аялар гъиз туна гьа муькъуьв акъвазарна, ахпа абурув муьгъ чукӀуриз туна.

ПОЛКОВНИК РОТ. Гьайиф! Икьван крар заз такуна алатна… Заз Нинадикай намус ава. Герек авайди тушир за адаз иниз эверун. Жув кьиникай заз кичӀе туш, зун аскер я. Рушан язух я… Зун адан вилик тахсирлу я…

Сегьнедин са патай Мирзе-Али пайда жеда.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. РикӀик кьамир, полковник! Куь руш хуьдайбур ина гзаф ава. Ам кьегьал руш я! Адаз вирида «дагъларин руш» лугьузва. Куьне куь руш виридалайни гзаф викӀегьвилер къалурай аскердиз гуда лагьай гафуни чи аскеррик руьгь кутунва… (Алисултаназ килигда.) Са аскеррик ваъ, шаиррикни… (Гьеле чпив агакь тавунвай Мирзе-Алидиз килигиз.) Куь гьал исятда гьикӀ я?

ПОЛКОВНИК РОТ. Писзавач. Кьве югъ инлай вилик михьиз чӀуру тир. За кешишдизни эвериз тунай…

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Аллагьди яргъазрай, полковник…

ПОЛКОВНИК РОТ. Зун Шаркь патан тӀебибиятди хиласна. Мирзе-Али хьаначиртӀа, зун исятда чи мейитар кӀватӀнавай тевледа жедай. (Разивилелди, вилера алхишдин лишан аваз Мирзе-Алидиз килигда.) Ада сифтедай зи хире кӀватӀ жезвай ирин къене тӀвек авай кӀарабдин куьмекдалди мукъаятдиз фитӀинна, анаг са пис ни галай, кудай са шей янавай пекиналди михьиз, ахъа хирен къене гьерен тумунин пи тваз, хер алай чка таза хамуна туна кутӀуниз, къапарив-къажахрив ванер акъудиз таз, зав ахвариз вуганач. Ахпа, зун, ахварихъ къаних яз михьиз гьалдай фейила, яргъалди ксуз хьана. Гьа икӀ ада зун са шумуд йикъан къене кӀвачел ахкъулдна. Гила за жув хъсандиз гьиссзава. Аллагьдиз шукур! (Мирзе-Алидиз.) А кудай, ни галайди вуч затӀ тир, гьуьрметлу зи хиласчи?

МИРЗЕ-АЛИ. Кьифрен дарман, жанаби полковник.

Алисултан хъуьреда. Амайбуру ада хъуьруьн ван тахьайдай кьада. Мирзе-Али адаз чапдаказ килигда.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Духтур гьейран хьанвай Мирзе-Алидал. Ада вичихъ куьн сагъ хъхьунин умуд авайди тушир лугьузвай… (Мирзе-Алидиз.) Вун Авиценна я лугьузвай…

МИРЗЕ-АЛИ. За полковник Ибн-Синадин, гьа куьне лугьудайвал, Авиценнадин «ТӀиб» ктабдин куьмекдалди сагъар хъувурди я… ГьакӀ хьайила, Шаркь патан чӀехи жерягь ина чахъ галаз ава лугьун таб жедач.

ПОЛКОВНИК РОТ (Мирзе-Алидиз). Куьне куь алакьунар Авиценнадин тӀварцӀихъ чуьнуьхмир, гьуьрметлуди. Чи духтурдин гафар гьахъбур я. (Капитан Новосёловаз.) Мирзе-Алиди и дяве жедалди виликамаз заз милицайрив артухан яракьарни патрумар вугумир, абурукай гзафбурукай игьтият хьухь лагьана меслятнай, за, гьайиф хьи, а гафар япалай авуна. ЧӀехи пай а патрумар гила чун авай патахъди акъатзава… (Са вуч ятӀани рикӀел хтайди хьиз.) Зун Алисултаналайни гзаф рази я. Ада гьер гъаначиртӀа, зун къе квез кӀвачел алаз аквадачир. Ада а чӀавуз кьве балкӀанни гваз хтанай. Чна чи балкӀанар тӀуьна куьтягьнавай.

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Алисултан викӀегь, кӀвачел кьезил прапорщик я. Гаф авач. Адан кьегьалвилер заз женгина аквазва. Ада чаз суьрсет жагъурдай рекьерни аквазва. Накьни ам Аргутинскийдин патав, тади ая лугьуз, чун суьрсетдин рекьяй кӀеве ава лугьуз фенвай. Адахъ гуржи капитан Букчиев, чкадинбурукай тир Агъасини Гьасан галай. Йифиз абуру къеледиз муьруьдри чеб патал хуьрерай кӀватӀнавай хиперин суьруьдин са пай хканва. Гила чаз каша азаб гудач.

ПОЛКОВНИК РОТ. Аферин ваз, Алисултан!

МИРЗЕ-АЛИ (Алисултаназ). Бес Гьасан квехъ галаз хтанач хьи? Ам вутӀ хьана? Ам зи хтул я, зи рикӀ чкадал алач…

АЛИСУЛТАН. Йифиз, циф аваз, чун чавай квахьна. Чидач, ам гьинихъ алатнатӀа. Мумкин я ам муьруьдрал ацалтунни…

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Исятда абур вуч ятӀани секин хьанва...

МИРЗЕ-АЛИ. Шамил гьакӀ акъваздайди туш. Ада чкадин халкь мадни гзаф вичин рекьел гъун патал гзаф пердеяр акъуддайди я. Рахунрин устадвилелай гъейри, адахъ пердеяр къалурдай устӀарвилерни авайди я. Ада вичиз пайгъамбардихъ галазни рахаз жедай уламар чида лугьуда, аламатар къалуриз алахъда. Муьруьдар адан чӀалахъ жезва. Абуруз маса рехъ авач. Къара жемятни гьакӀ я, гьамни имамдин «аламатри» хъуьтуьларзава. Накь, йиф алукьдайла, заз дурбуйрай акуна: Шамила вич «кучукиз» туна. Ада са кьуьруьк акъудзавайди я. Аргутинский инив агакьун хьайитӀа, халкь вичикай кат тавун патал, вичин терефдарар артухарун патал акъудзавай са уюн я… Аргутинский энгел хьайитӀа, адан рекьер кьун хьайитӀа, чаз амукьдайди чи полковникди кьабулнавай къарар я...

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Къеле инсанарни аваз къеняй пад авун, чан аламаз жув муьруьдрин гъиле тун тавун тушни?

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь.

ПОЛКОВНИК РОТ. Маса рехъ амукь тавуна, крар гьахьтин саягъда кьиле финни мумкин тирдакай куьне инавай чкадин инсанриз лагьанвани? Абурук виликамаз къеледай экъечӀна хъфиз кӀандайбур авани?

МИРЗЕ-АЛИ. Авач. Зун виридахъ галаз раханва. Амма ахьтин гьалдал гъана виже къведач. Къеле ва инсанар хуьн патал са улам жагъурна кӀанда. Шамилахъ галаз рахана кӀанда.

Звериз-звериз духтур къведа.

ДУХТУР (каш кашахъ текъвез). Муьруьдри чибурукай садаз жаза гузва…

МИРЗЕ-АЛИ (аян хьанваз). Гьасан… Гьасан яз тахьуй?

ДУХТУР. Гьам ятӀа лугьуда за… (Чукурна хъфида.)

МИРЗЕ-АЛИ. ИкӀ туна виже къведач, полковник! Чи патай кьенвайбур чна кӀватӀ хъийизва, са гьилле мумкинвал хьайила, сад-кьвед кучукзава, амайбур чилив вугуз агакьзавач. Къеледилай къецени, кьуд патахъай, цларив, муьруьдри атӀанвай хандакӀда, шахарикай къянавай яцӀу жагъунрални кваз гзаф муьруьдрин мейитар гьакӀ гадарна алама. Иесийривай абур къахчуз жезвач. Къахчуз кӀан хьайибурузни къеледай гуьлле гузва. Кьуд пата ял гьатнава. Куьн аскерар я, мейитрихъ галаз вердиш хьанва. Амма халкьди вуч авурай и мусибат аквазвай?! Аялри? Дидейри, папари, вахари вучрай?! И шикилди абуруз чун генани гзаф такӀанарда. ИкӀ туна виже къведач. ЧӀагъаринни пехъерин, чалагъанрин лужар элкъвезва… Агь, Гьасан! Гьасан! За ваз мукъаят хьухь лагьаначирни?! (Фида.)

Капитан Тизенгаузен къведа.

КАПИТАН ТИЗЕНГАУЗЕН (полковник Ротаз). Жанаби полковник! Муьруьдрикай къеле галай патахъди балкӀанраллай са шумуд кас къвезва. Яракьар гвач.

ПОЛКОВНИК РОТ. Лацу пайдах гвани?

КАПИТАН ТИЗЕНГАУЗЕН. Ваъ. Абур меслятар ийиз ваъ, регьим тӀалабиз къвезвайбур я.

ПОЛКОВНИК РОТ. Атурай. Варар ахъая. Килигин абурув вуч хабар гватӀа.

Капитан Тизенгаузен фида. Мирзе-Али хкведа.

МИРЗЕ-АЛИ (михьиз кӀватнаваз, рикӀ ханваз). Абуру зи хтул, хеб хьиз, тукӀуна. Кьил галудна, беден гулунал кӀвач кӀиринихъ вегьена куьрсарнава… Агь, вагьшияр!.. Гьасан!.. Гьасан!.. Жанаби полковник, заз ихтияр це Шамилан патав фидай. Адаз кьве гаф лугьудай. И йикь-шуван, икьван ивияр куьз герек я, вуч паталди я?.. Вичин муьруьдарни галаз ахлад инай лугьуда… Ада иниз итимар ракъурнава. Гьабурухъ галаз фида зун.

ПОЛКОВНИК РОТ. Ада ваз яб гудани?

КАПИТАН НОВОСЁЛОВ. Куьн ам патал хаин я. Килиг гьа, ада вазни жаза гуда, гьуьрметлуди. Адахъ инсаф авайди туш.

МИРЗЕ-АЛИ. Ахьтин викӀегьвал адалай алакьдач.

Капитан Тизенгаузен Шамилан наиб Юсуф ва мад са шумуд муьруьд галаз хкведа.

ПОЛКОВНИК РОТ (виликди фена). Заз вун чир хьана, наиб Юсуф! Чун Салтадин патав хьайи женгина чин чинал гьалтайди я. РикӀел аламани? (Адав гъил вугуда.) Лагь, вуч мурад аваз атанватӀа.

ЮСУФ (гъил ягъна). Зазни вун чир хьана, сагьиб. Вун чидайвиляй Шамила зун ракъурайди я… Куь барутхана пад хьана, чак руьгь акатнатӀани, Аллагьди гъалибвал квез, магълубвални чаз багъишна, ам и гъилера куь патал хьана. Куь патайни, чи патайни кьейибурун кьадар авач. И йикъара дагъвийрин дехмейра хендедаярни етимар гзаф хьанва. Дидейрини папари чпин хур гатаз, чӀарар чухваз, кифер атӀуз, гьикӀ шелар-хвалар, йикьер-шуванар ийизватӀа, гафаралди лугьуз жедач.Чун куь патав са тӀалаб гваз атанвайбур я. Чав шариатдин шартӀар чӀуриз тамир. Чна чи кьенвайбур чилив вугун энгеларзава. Чаз абур кӀватӀ хъийидай, эл-адетдив кучукдай мумкинвал це.

ПОЛКОВНИК РОТ. За квез ихтияр гузва. Зи са аскердини квез а кар ийиз манийвалдач. Анжах са шартӀ ава: куь патай мейитар кӀватӀ хъийидайбуру абурал алай яракьар хутах тавурай ва ийизвай кар няналди куьтягьрай.

ЮСУФ. Сагьиб, ваз течиз туш: дяведа кьейи мусурман хенжел галачиз кучукна виже къведач.

ПОЛКОВНИК РОТ. Хенжелар къахчу, тфенгар алайвал тур. Абур гьакӀни чи милицайрив гвайбур тир… Зи аскерар къеледин цлалай куьне чи шартӀ гьикӀ кьилиз акъудзаватӀа килигда… (Ван дегиш хьана, ихтибардивди.) Вуна захъ галаз са пата аваз женг тухванайтӀа кӀандай заз, Юсуф.

ЮСУФ (сир кваз). Зазни гьакӀ кӀандай, сагьиб… (Мирзе-Али акуна, ван алаз). Имамдиз вакай гзаф хъел ава, эфенди…

МИРЗЕ-АЛИ. АватӀа, яд хъурай. Зазни адакай тӀимил хъел авач!

ЮСУФ (кьил галтадда. Алисултаназ). Ви халуди вичин гъилелди ви хам алажда лагьанвайди я, Алисултан…

АЛИСУЛТАН. Ада сифте вичин хамунин къайгъу чӀугурай.

ЮСУФ. Вуна ина Иса Месигьдиз дуьаяр ийиз чирзава лугьуз ванер ава…

Алисултан жаваб гуз агакьнач.

Тади кваз са аскер къведа. Адахъ Жуну Кьасумни гала.

АСКЕР (полковник Ротаз). Жанаби полковник, вич и меслят ийизвайбурухъ галайди я, вич Мирзе-Алидин патав къвезвайди я, лугьуда. Аскерривай им акъвазариз хьанач…

ПОЛКОВНИК РОТ. О, ам зи куьгьне таниш я! Атурай, атурай! Адак хата квайди туш, адан ниятар михьибур я.

ЖУНУ КЬАСУМ (Мирзе-Али акуна, хвеши хьанваз). Мирзе-Али-даш! Вун аваз хъсан хьана!

МИРЗЕ-АЛИ. Яда, вун иниз гьикӀ акъатайди я? Ни ракъурайди я?

ЖУНУ КЬАСУМ. Зун атӀа вацӀун кьере авайбуру ракъурайди я ман. Ана абур гзаф ава! Тфенгар, турар гвайбур-е! Кьенвайбурни гзаф ава-е… (Юсуфни адахъ галайбур къалурда.) Ингье ибурни гьабурукай я! Зун абурувай Бикеханум акунани лугьуз хабар кьаз фейиди тир. Абуру «ина папар авайди туш, папар къеледа чуьнуьх хьанва, Бикеханумни гьана ава» лагьана Мирзе-Али-дашахъ галаз. Заз хвеши хьана ман… Ваз ам жагъанвай хьиз хьана, атайди я-е.

МИРЗЕ-АЛИ (кьил галтадда). Ина Бикеханум тӀвар алай руш авач, Кьасум.

ЖУНУ КЬАСУМ. Бес ам гьина ава?

МИРЗЕ-АЛИ. Чидач.

Мария атана, алатна фида. Адан чӀарар чкӀанва. Адал яргъи лацу булушка ала. Жуну Кьасума адан патав зверда. Адалай чарх ягъиз адаз килигда. Дишегьлиди и кардиз фикир гузвач, ам гьа физвайвал физва. Са арадилай гъиле Инжил аваз Нинани атана акъатда.

ЖУНУ КЬАСУМ (Мирзе-Алидин патав хтана). Ваъ, им ам туш. Им заз атӀа багъда акурди я.

МИРЗЕ-АЛИ. Язух дишегьли! Адаз эсер янава! Адан итим кьенва. Аялар кӀвале шехьиз ава. Им, эсер яна, вичиз вичикай хабар авачиз, къеледа къекъвезва. (Къултухдай акъудна, къалабулух кваз сятиниз килигда.)

ЖУНУ КЬАСУМ. Бес вучиз ада чӀулавбур алукӀнавач? Вучиз чӀарар атӀанвач? Хуьре авай гзаф папар чӀулавра гьатнава, парабуру кифер атӀанва! Заз Бикеханума, зун кьенвай хьиз хьана, киф атӀуз кичӀезва ман… (Садлагьана кьил кьада). Заз ванер къвезва. Зав рахазва! Квез виридаз бесрай лугьузва! Ягъ-ягъунар акъвазра лугьузва! Бес я!.. Бес я!.. (Кьил кьуна варар галай патахъди катда.)

ЮСУФ. Жунуди я…

МИРЗЕ-АЛИ. Жунуди ам туш, жуну хьанвайбур и къиргъин, и дяве акъуднавайбур я. Вири и кьиникьар я Аллагьдиз, я инсанриз герек авачир къурбандар я! (Юсуфаз.) Хъша, зун квехъ галаз хкведа!

ЮСУФ. Имамдивай тахсиррилай гъил къахчу лугьуз кӀанзавани?

МИРЗЕ-АЛИ. Ваъ. Заз адахъ галаз меслят ийиз кӀанзава.

ЮСУФ. АкӀ ятӀа, вун татайтӀа, хъсан я. Ам вахъ галаз рахадач.

МИРЗЕ-АЛИ. Рахада.

ЮСУФ. ГьикӀ жедатӀа, жув килиг.

Юсуфни адахъ галайбур варарихъди фида.

ПОЛКОВНИК РОТ (Новосёловазни, Тизенгаузеназ). Алад, аскерар гъавурда тур… Чи кьенвайбур кучудизни тади ая. (Мирзе-Алидиз.) Вуна хъсандиз фикирнавани, гьуьрметлу Мирзе-Али?

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, жанаби полковник. Шамила къеле хъиткьинарун паталай чиликай тӀеквенар эгъвезва, цӀийи гьужумдиз гьазурвилер аквазва. А кас чкадин халкь михьиз къирмиш тахьанмаз акъваздайди туш. Ам акъвазарна кӀанда. Гафуналди, меслятдалди. (Сятиниз килигда. Нинадин патав фида.) Сагърай, ханум. Вун ина авачиртӀа, Шамила и къеледин пенпе цавуз акъуднавайди тир. (Поковник Ротаз.) Ви рушан иервили, жанаби полковник, ви аскеррин кьегьалвал са шумудра артухариз туна, ам къеледин цларилай акур муьруьдар, чеб женнетдиз аватай хьиз жез, кегькир жезва. Гьавиляй и къеле инал аламайди я.

ПОЛКОВНИК РОТ. Пара кьван сагъ хьуй вун, зи дуст, ихьтин чими гафарай… Бес вучиз вуна, чун михьиз чара жезвай хьиз «сагърай» лугьузва?

МИРЗЕ-АЛИ. ГьакӀ акъатна сивяй. Чидач… Даниял-бег, Гьажимурад, Кибит Мегьамед Аргутинскийдин кьушундин вилик пад кьаз фенва. Амма Шамилан муьруьдар анжах дагълух чкайра дяве ийиз вердишбур я, дагъларай къванер авадариз. Абурувай Самур вацӀун дуьзен кьере урус аскеррин хура бажагьат акъваз жеда. Заз ина куь аскерар акуна. Халис кьегьалар я. Куь рикӀик жемир… Квев куьмек агакьда… Заз жуван халкь авамдаказ урус жидайрин хуруз ракъуруникай хуьз кӀанзава.

ПОЛКОВНИК РОТ. Чна вун элкъвена хтун вилив хуьда. Ваз хъсан сят хьурай!

НИНА. Вун Аллагьди хуьрай. За куь паталай дуьаяр ийида. Мукъаят хьухь.

МИРЗЕ-АЛИ. Куьнни Аллагьди хуьрай! (Хъфида.)

Капитан Тизенгаузен и капитан Новосёлов муькуь патахъ фида ва сегьнедихъай урус аскерри лугьузвай манидин ван акъатда.

За Царя, за Русь Святую,
Под призывный барабан
Соберем семью родную
Крестоносцев-ополчан.

Неприятель грабит села,
Бьет он женщин и детей,
Не щадит ни лет, ни пола,
Ни Господних алтарей.

Но смотреть на дело злое
Сердцу Русскому невмочь,
Так и рвется ретивое
Беззащитному помочь.

Полно жить нам во покое,
Вот наш дом – шатер небес.
Ну, живей, топор за пояс
И ружье наперевес.

Настает пора благая,
Барабан сыграл поход,
И уж песня удалая
На веселье нас зовет.

Будет время, эту песню
Пропоем мы впереди,
Чтобы каждому солдату
Было весело идти.

А придется, что ж, ведь воля,
Мы, отвагою горя,
Все поляжем головою
За Отчизну, за Царя!

Перде агал жеда.

Пуд лагьай перде

Шамил акъвазнавай чка. Шамилан патал алай ахцегьвийрин кьил Мегьамед-Неби ва муьруьдар чпин вилик имам экъечунал вил алаз акъвазнава.

МЕГЬАМЕД-НЕБИ (гъалаба кваз). ЭкъечӀзавач хьи... Яраб вуч хьанатIа?

МУЬРУЬДРИ КАЙСАД (рикӀсекин тушиз). Мегьамед-Неби-эфенди, вун чкадин итим я, Шамила ваз гзаф ихтибарзава. Накь ам сура гьахьунин мярекатни ада вахъ галаз меслят авуна. Ада вав вич сура тваз туна. Адан ял кьунваз тахьуй гьа?! Вуна сур михьиз агалайди яни? Ана гьикӀ хьайиди тиртӀа, лагь кван!

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Шамил-эфендиди заз накь вичин патав эверна лагьана: «Вуч ятӀани Аллагьди чи пад кьазвач. Ада чав са гъапавай инсанар чуьнуьх хьанвай муг кьван авай са къеле кьаз тазвач. Чакай шагьидар хьана кьенвайбурун кьадар авач, Аллагьди гьа карни кваз кьунвач», – лагьана. Ахпа сур атӀун эмирна, вич, кафан галчукна, гьаниз эвичӀна. Ахпани, винелай кьулар эцигна, винелай накьвни вегьена, сур агал хъийиз туна.

1-МУЬРУЬД. Кафан кьецӀил бедендал алчуднавайни?

2-МУЬРУЬД (кьил галтадиз). Гьаваяр чими я кьван, затӀни жедач адаз.

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Ваъ, кафан чергес-чухвадин винелай алукӀнавайди я. Гапурни хенжел алуднавай. Къамчини къецел тунвай.

1-МУЬРУЬД (секин хъхьана). Вуна сурун сиве са фер хьайитӀани тунвани?

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Тунва, тунва. Гьава адаз бес жеда.

Чукурна са 3-муьруьд къведа.

3-МУЬРУЬД (нефес-нефестихъ текъвез). Имамди сур ахъая лугьузва!.. КӀаникай кьулар гатазва!..

Мегьамед-Неби ва са кьадар муьруьдар зверна фида.

4-МУЬРУЬД. Къвезва! Имам къвезва! Ада, кафанар алудна, вичин гапурни хенжел алукӀзава.

Шамил атана акъатда, адахъ галаз Мегьамед-Небини хкведа. Абурухъ са жерге муьруьдарни гала. Вири кис жеда.

ШАМИЛ. Мусурманар! Дуьз имандал алайбур! Накь нянихъ за квез лагьанай, къени тикрар хъийизва. Чавай гъалибвал къачуз тахьунин беябурчивили зи руьгь къарсурзава. Вучиз и гъвечӀи гъуьргъуь муг (Къеле къалурда.) инал аламайди я?! Адал вегьена физвай, чпел чӀулав къармахар алай чи дагъларин лекьер тӀимил яни? Ваъ! Зайиф яни? Ваъ! Бес вуч хьанва? Яргъи сятера зун накьан югъди Аллагьдин вилик метӀерал акъвазна, чин чилиз ягъиз хьана, амма Ам заз акунач. За имамриз эверна, гьабурузни зи ван атанач. За чаз къаюмвалзавай Омаразни Алидиз дад-бидаддалди эверна, гьабурни кисна. Вуч я, Аллагь кафиррин патал элячӀнавани? Чи Мугьаммед Ярагъиди вичел кпӀар-дуьаяр авур пак Шалбуздагъни киснава!.. Дуьз имандал алайбур! Накь зун квез акваз-акваз суруз гьахьнай. Аллагьдилай гъейри маса аллагь авач! Адаз вичин лукӀарин язух атана ва зи патав малаик ракъурна. Чна са хейлин ихтилатарна. Адан гафари зи руьгь кана. Зун йифди шехьиз ва дуьаяр ийиз хьана. Аллагьдиз чакай атанвай хъилен кьадар зурбади я кьван! Малаикди вичин лувараллаз зун цаварал хкажна. ЧӀехи пайгъамбарди чаз регьим авуна. Къе экв жедай кьиляй ам вичин цӀай кӀвахьзавай балкӀандал алаз завай гвягъна фена ва квез гьакъикъат гьихьтинди ятӀа лугьун эмирна. Куь гунагьррин кьадар гзаф я, гьавиляй куьн душманди вичин цларив агудзавач. Халкь Аллагьдин къуватдихъ агъазвач. Квез вахт ганва, ам куьне куьн хилас авуниз серф ая, куь кьилел Азраил ала – ам квез аквазвач, заз аквазва… Гунагьар хиве яхъ, абурукай михьи хьухь, абурукай азад хьухь, пуд юкъуз сивер хуьх эй бахт атӀанвайбур!.. Пайгъамбарди заз къе чун гъалиб жеда, къаних хьанвай чил душманрин ивидалди дигида лагьана гаф ганва. Женнетдин варар ахъа хьанва, къе бахт жагъидайбур гзаф жеда... Исятда зи тӀалабуналди Азраил дуьаяр ийиз хъфенва, ам Шалбуздилай цаварал хкаж хъхьанва. Куь гунагьар за жуван хиве твазва. Абурай гана кӀани жазани исятда за жувал къачуда. Куь вилик заз яхцӀурни цӀуд къамчи вегь!

Чукурна наиб Юсуф къведа.

ЮСУФ. Имам, вун сагърай, цӀийи хабарар ава. Чаз къеледа авайбуру мейитар кӀватӀ хъийидай вахт ганва.

ШАМИЛ. Абур вири къе кучука. Чи цӀийи гьужумда чна чи шагьидрилай кам вегьидайвал тахьуй. Чилин кӀаникай къеледихъди эгъвезвай чинебан тӀеквенарни куьтягьна, барутдив ацӀура.

ЮСУФ. А кӀвалахар вири галай-галайвал кьиле физва, имам.

ШАМИЛ (Мегьамед-Небидиз). Дангъуз Аргут акъвазариз фенвай Даниял-бегалай, Гьажимурадалай, Кибит-Мегьамедалай хабарар авани?

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Гьелелиг ваъ. Анай къведай хабарар писбур тахьун лазим я, имам. Абуру Дангъуз Аргут инив агакьардач!.. Даниял-бегди ви вилик вичин чин чӀулавардач лагьана гаф ганва. Абуру чпин кьилин сенгерар Мискискарин хуьруьн патав эцигнава. Анлай инихъ урус кьушун къведач!

ЮСУФ (Шамилаз муштулух гузвай хьиз). Зав мад са цӀийи хабар гва, имам.

ШАМИЛ. Вуч хабар я?

ЮСУФ. Чахъ галаз къеледай Мирзе-Алини атанва. Адаз вахъ галаз рахаз кӀанзава.

ШАМИЛ (вичик и хабарди кутур туьнт гьисс къалур тавуна). Ам захъ галаз куькай рахада? Гьи чин алаз рахада? Ахъая инихъ.

Кьве къвалал муьруьдар алаз Мирзе-Али къведа.

МИРЗЕ-АЛИ. Ас-салам-алейкум, имам Шамиль! (Шамила салам кьунал вил алаз акъвазда. Такьурла, давамда.) Зун вахъ галаз меслят ийиз, Самур дереда исятда авай гьаларикай вахъ галаз веревирдер ийиз атанвайди я.

ШАМИЛ. Заз вахъ галаз рахадай я вахтни, я гуьгьуьлни авач.

МИРЗЕ-АЛИ. Зазни авач. Зун халкьдин паталай рахаз атанвайди я.

ШАМИЛ. Вун урусри ракъурнавайди яни?

МИРЗЕ-АЛИ. Ваъ, зун жуван хушуналди атанвайди я. (Наиб Юсуфаз килигда.)

ЮСУФ (вичивай Мирзе-Алидиз и лагьай гафар дуьзбур тирди тестикьарун кӀанзавайдан гъавурда акьуна). Эхь, эхь, имам. Мирзе-Али-эфендиди дуьз лугьузва. Ам вичин хушуналди атанвайди я. Урусри адаз фимир лугьузвайди тир…

ШАМИЛ. АкӀ хьайила, гъаргъардал алай къеледай катнава ман вун… Хам хуьз чида ваз…

Мегьамед-Неби ва са шумуд муьруьд хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ. Течидай гафар лугьумир, имам. Зи ниятар Аллагьдиз аквазва. Къеле гъаргъардал алайтӀа, ви муьруьдри ам къачудай. Урусри чеб чан аламаз ви гъиле твадач. Куьмек агакь тавуртӀа, къеледа авай вирибуру, чкадин инсанрини рейсадвилелди чпи чеб къелени галаз хъиткьинарда лагьана гаф ганва.

ШАМИЛ (ягьанатдив). АкӀ хьайила, вун гьавиляй катнавайди я ман?

Муьруьдар хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ (секиндиз). Ваъ, Шамил. Зун катнавайди туш. Зун, лугьудай гафар лагьана, элкъвена къеледиз хъфида.

ШАМИЛ (сир кваз.) Низ чида вун къеледиз хъфидани-хъфидачни?

МИРЗЕ-АЛИ. Аллагьди гайитӀа, хъфида.

ШАМИЛ. Матишкадин патав кат хъийиз кӀанзавани? Ван хьана заз вуна комендантдин рушаз бахшнавай муьгьуьббатдин шиирар. Амма ам ваз гьатдач. За ам сифтени-сифте къеледиз гьахьай муьруьддиз хиве кьунва.

МИРЗЕ-АЛИ. Рушан бубадини ам къеле хуьзвайбурукай вуж гзаф викӀегь хьайитӀа, гьадаз гуда лагьанва.

ШАМИЛ. АкӀ хьайила, рушан бубадин вилик викӀегьвал къалуриз кӀан хьана, атанва ман вун зи патав?

Муьруьдар хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ (секиндиз.) Ваъ, Шамил. Къалуриз жери кьван викӀегьвилер къеледа авайбуру къалурнава. Рушан бубадиз езне хкягъиз четин жеда. Акварвалди, руша вичи хкягъда… Шамил, за ваз тавакъу ийизва, ша гьакӀ гафарай тӀеквенар акъудмир, заз яб це.

ШАМИЛ. Заз ваз яб гуз кӀанзавач. Вун хаин я. Вун ви халкьдин душманрин патал элячӀна. Ви гъавурда авайди Аслан хан тир. Вич урусрин тумухъан тиртӀани, ада вун Кьурагьа са хъуьтӀуьз къубуда тунай. А чӀавуз вун Сурхай хандин, ви халкьдин патал алай. Къубуда турла, вун урусрин патал элячӀна. Гила мад вун къубуда хтуна кӀан жеда, чи патал хтун патал. Ви кьил чкадал хтун патал.

Муьруьдар хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ (сабурдив). Аслан-хандиз закай авай хъел за Сурхай-хандиз шиирар бахш авурла атайди ваз чир тахьана жеч, Шамиль. Аслан-хандиз за вичикайни шиир кхьена кӀанзавай. За кхьенач. За чпикай шиирар кхьена кӀан хьайи гьакимар гзаф я, исятдани ава (Шамилан вилериз килигиз акъвазда), амма ахьтинбур патал зи рикӀ агалнава… Шиирар лайихбур патал зи чӀалар чеб завай хабарни такьуна къвезвайди я, Шамил.

ШАМИЛ (ягьанатдив). Гила ви шиирар, вавай хабарни такьаз, са матишка патал авахьзава… КӀелна за вуна адаз бахшнавай ктаб… (Мегьамед-Небидиз килигда.)

МИРЗЕ-АЛИ (Мегьамед-Небидихъ элкъвена). Куьн зи кӀвалера къекъвена ман?.. Итимар туш куьн!..

МЕГЬАМЕД-НЕБИ (яншахдиз хъуьрез, Мирзе-Алидиз). Вуна Хуьруьгрин хуьруьн мулкар Ахцегьрин хийирдиз акъудай ихтилат ахъая чи имамдиз… (Шамилаз.) Ам шииррилайни хъсан кьиса я.

ШАМИЛ. Ахъая кван…

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Са гъилера Хуьруьгринни Ахцегьрин арада чилерин паталай, кьве хуьруьн мулкарин часпар гьинай физватӀа тайинарун паталай гьуьжетар жеда. Къведа жемят идан патав (Мирзе-Али къалурда), чӀехи алим я лагьана. Ида лугьуда: «Гьуьжет алай чка Ахцегьринди я». Хуьруьгар рази жедач ва лугьуда: «Гьа икӀ я лагьана, вавай Кьуркьандал кьин кьаз жедани?» Ида лугьуда: «Жеда». Ида фена гьа чкадал, Кьуркьандал гъил эцигна, лугьуда: «За кьин кьазва хьи, и зи кӀвачерик квай накьв Ахцегьринди я». Вири рази хьана. Гьуьжет куьтягь хьана. Амма гуьгъуьнлай хабарар акъатна: «Бес Мирзе-Алидин шаламра Ахцегьрин чилелай къачунвай накьв авай ва ада кьур кьинни гьа накьвадиз талукьди тир кьван»… Гьахьтин къази я ам, имам.

Муьруьдар хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ (сабур хвена, Мегьамед-Небидиз). Абур вун хьтинбуру акъудай ванер тир… За шаламар алукӀна ваз мус акурди я?

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Шаламар тахьуй, кух галай чекмеяр хьурай. Тафават авач.

МИРЗЕ-АЛИ. Кух галай чекмейра накьв туна, абур алукӀна къекъвез жедатӀа килиг садра… Эхь, за а чӀавуз Кьуркьандал кьин кьунай. Гуьгъуьнлай заз Хуьруьгринни Ахцегьрин арада а чилин паталай кутӀуннавай икьрар жагъанай. За гьамни хуьруьгвийриз къалурнай… Вазни и кар хъсандиз чизвайди я, Мегьамед-Неби… Регъуь туш ваз… (Мад Шамилахъ элкъведа.) Вуна, Шамил, зав зи фикир лагьана куьтягьиз туначир… Урусрин патал зун, Аслан-ханди къубуда турла, фейиди туш.

ШАМИЛ (ван алаз, хъел кваз). Урусри вун маса къачуна! Пулдихъ! Къуллугъдихъ! Мажибдихъ! Чиндихъ! Гила вун абурун подпоручикни я гьа!

Муьруьдар хъуьреда.

МИРЗЕ-АЛИ. Ваъ. Шамил. Зун садани маса къачунвайди туш.Гзаф фикирар, веревирдер авурла, халкьдин гьалар тупӀалай авурла, зун урус гьукуматдин патаз элячӀайди я. Жуван халкь хуьн патал элячӀайди я… Анжах зи гаф атӀумир. Тавакъу я. Сабур хуьх… Дагъустан гъвечӀи уьлкве я. Чи халкьарин кьилел тахьайди амач. Иранар, арабар, туьркер… Диндин стхаяр я лугьуз, абуру чи халкьдин кьилел тагъайдини амач… Абурукай чи халкьдин къайгъу чӀугвазвай сад кьванни хьанани? Ваъ! Гьарда вичивай жедайвал къанихдиз халкьдин иви хъваз хьана.

ШАМИЛ. Урусриз чи халкьдин иви хъваз кӀанзавач ман? Абуру иви хъвазвачни? Идалайни гъейри, абур хашпараяр я.

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, Шамил, абур хашпараяр я. Амма халкьдин иви хъвадайбурун арада, абурув гвай имандилай аслу тушиз, са тафаватни авач. Абур вири сад я. Авайди са кар я: вирида, гьам мусурман, гьам хашпара гьакимар чпи хъвазвай иви диндалди гьалал ийиз алахъзава… Иман пак затӀ я, ам инсанриз чпин къенепатан алем иерун, ацӀурун, гуьнгуьна тун патал, фикирар, ниятар михьи авун патал ганвайди я. Иманди инсанрин рикӀер буьркьуь ваъ, экуь авун лазим я. Диндалди инсанар буьркьуь авуна, абур жуваз кӀандайвал къугъурун дуьз туш, Шамил. Имандикай дяведин яракь авун генани гьалал кар туш. Гьакимри, вилик-кьилик квай ксари, савадни илимар гвайбуру халкьдив имандин майваяр дуьздаказ иливариз тазвайтӀа, вири инсанрикай – стхаяр, и дуьньяни михьиз женнетдиз ухшар жедай… Вунани имандалди инсанрин кьилер элкъуьрзава. Кьил элкъвена алатда. Чан аламаз хьайитӀа, инсан вич вичел хкведа. Аквада адаз, арадал атай затӀни авач, рикӀиз са регьятвални хьанвач, вири гьа авайвал ама: гьакимри дуьнья незва-тарашзава, халкь гьа хьайивал зулумдик, азиятдик кума. Туьркерин султан чи кьилел хьайитӀани, гьакӀ жеда, Ирандин шагь атайтӀани, гьакӀ жеда. Халкьдиз са динжвални, ферикъатвални, аваданвални жедач. Шамилакай Дагъустандин эмир хьайитӀани, гьакӀ амукьда. Авам инсанрин кьилер элкъуьрун регьят кар я, абурун рикӀера экв тваз, абуруз умуд гуз, абурун рикӀера экуь мурадар тваз алахъна кӀанда, абурувай дуьньядин крарай чпивай кьил акъудиз жеривал… Килиг вун, Шамил, ви муьруьдри чеб гьикӀ тухузватӀа. Исятдани абуру хуьрерин жемятривай чпиз тӀуьн патал хипер, балкӀанар къакъудиз иниз гъизва. И кар вунани гьалалди яз кьазва… За урус рушаз шиирар кхьена лугьуз зал паркутар гьалчай шаир, алим, ваз рагьметлу Мегьамед Ярагъидин медресада акур Рухун Алиди чи чилерал пайда хьайи сифтегьан муьруьдрикай вуч лагьанатӀа чидани ваз? Абур гьар са хуьре, халкьдивай къакъудиз, са яц ва я са гьер недайбур, хендеда акуртӀа, кьил квахьна, адан гуьгъуьна звердайбур, руфун тух тежедайбур я лагьанва. Абур гилани гьахьтинбур я, идлай кьулухъни гьахьтинбур яз амукьда. Чи иманда нефсиниз «шейтӀан яшамиш жезвай кӀвал» лугьузва. Кьуркьанди нефсинал гъалиб хьайидаз женнет хиве кьазва. Вуна нефсинал гъалибвал къачуз кӀан тийизвайбуруз женнетар хиве кьазва.

ШАМИЛ. За вуч ийизватӀа, заз хъсандиз чизва… Урусри вири дуьз ийизва, тушни?

МИРЗЕ-АЛИ. За абуру вири дуьз ийизва лугьузвач. Абуру чи диндик хкуьрзавач. Абуру чаз суд-дуван шариатдалди ийидай ихтияр гузва. Абурухъ санаи ава, зурба кьушунар ава, илимар ава, абуру чаз мектебар эцигда лугьузва, чи аялриз алай аямдин илимар чирда лугьузва. Урусият зурба уьлкве я. Вуна умудар кутазвай Туьркиядини, Ирандини адахъай вил къязава. Абурувай урус пачагьдин хура акъвазиз жедач. ГъвечӀи тарцивай зурба тарцин хура дурум гуз жедач. ЧӀехи тарци гъвечӀиди вичин хилерик кутуна акӀажарда, чӀехидан зурба дувулар деринриз фида, яд вири хъваз, гъвечӀидан дувулрив яд агакьар хъийидач. ГъвечӀи тарцин тум терг тахьун патал, адан кӀалам чӀехидаз ягъна кӀанда. Ада, чӀехи тарцин са хел хьана, вичин майваяр гъида... Мусурман са уьлкведивайни Урусатдин хура акъвазиз жедач. Хура акъвазуни, дяведи халкьар терг ийида, иллаки чун хьтин гъвечӀибур. Чун хушуналди Урусатдик экечӀни, чи кьил кьур ксари тарихдин тежрибадикай дуьздаказ менфят хкудайвиляй, авунвайди я.

ШАМИЛ. Чи гьахъвал – чи иман ислам хьун я. Адалай гьахълу иман авач. Урусар кафирар я. Абуруз чакайни чеб хьтинбур ийиз кӀанзава.

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, гьабурузни, чаз хьиз, чпин дин ширин я, адал кӀевиз акъвазиз алахънава. Амма са диндини муькуь диндиз я манийвал, я душманвал ийизвайди туш. Абурун арада мидявал твазвайбур инсанар я… Аллагь сад я. Мусурманрини, чувудрини, хашпарпайрини гьа са Аллагьдиз икрамзавайди я. Абур вири са дагъдиз, са кьакьан кукӀушдиз хкаж жезвайбурув гекъигиз жеда. Садбур анихъ кефердихъай, садбур, кьибледихъай, садбур рагъэкъечӀдай патай, садбурни рагъакӀидай патай физва. Гьибур гьинихъай физватӀа, вирибуруз чизва, амма вирида, са чпелай гъейри, амайбур дуьз рекьяй тефизвайбур яз гьисабзава. Гзафбур, сакӀани агакь тийиз, амма чеб агакьнавай хьиз жез, ценерив гьа са чкадал чархар ягъиз амукьзава. Гьахьтинбурукай Аллагьди хуьрай! КукӀушдив агакьайбур бахтавар я! Ахьтинбур, гьайиф хьи, тӀимил жезва. Агакьайбуруз аквазва хьи, вири гьа са Аллагьдиз мукьва хьанва. Агъада хьайи шаклувилер, сада садакай авур фикирар дуьзбур туширди абуруз чир жезва… Вун гьа кукӀушдив агакьнавач, Шамил. Гьикьван авам жегьилар вуна, женнетар хиве кьаз, гуьллейрин хурук кутуна, жидайрал акьалжиз туна? Абуруз акӀ жезва хьи, къе гъазаватда кьейитӀа, пака абур женнетдиз аватдай хьиз. Ангье, абурун мейитар, ни ацалтна, къузгъунри кьилелай гьарайиз, гадарнава къеледин цларив. Жагъанани абуруз женнет? Женнетдиз вуна ракъурзавайди туш, Шамил! Вуна тухузвайдини гъазават яни-тушни гьуьжет алай месэла я. Жидайрал кьейибуруз женнет хиве кьаз вун вуж я? Ам Аллагьдин гъиле авай кар я. Къияматдин юкъуз, вири кьенвайбур сурарай къарагъайла, абурун дуван авурла, гьа чӀавуз чир жеда вуж гьиниз аватдатӀа. Эхь, шагьидар хьайибур сурун азабрикай азадда, абурун гунагьрилай гъил къахчуда, лугьузва. Амма женнетдиз абур Къияматдин гьахъ дуван хьайила аватда. Амма Къияматдин югъ мус жедатӀа, са Аллагьдиз чида. Кьейи инсанар сурун ахвара аваз гьикьван вядеда жедатӀа, чаз, инсанриз, чизвач. ЦӀуд йисуз, виш йисуз, агъзур йисуз, агъзур-агъзур йисуз… ГьакӀ хьайила, жегьилрив чеб вахт тахьанмаз рекьиз тунихъ вуч метлеб ава? Тухурай абуру чпин уьмуьр и чилел! Чиррай чпиз и дуьньядин агъузвилер-винизвилер, хъсанвилер-писвилер, верцӀивилер-туькьуьлвилер, каламар-илимар, сифте и дуьньядин сирерай кьил акъудрай, ахпа – атӀа! Къияматдин юкъуз чпив вугудай суалриз жавабар гуз чир хьурай. Авамдаказ, са куьникайни хабар авачиз кьейила, Къияматдин юкъуз абурувай, бегьемдиз кьве гаф галкӀуриз тежедайбурувай, чпиз гудай суалриз вуч жавабар гуз хьурай? Абуруз жегьнем гьихьтинди ятӀа и дуьньядал гзафбуруз аквазва, амма абуруз и дуьньядал женнетни гьихьтинди ятӀа халисандиз къалурайтӀа, пис жедани? И чилел ганвай уьмуьр яргъи жедайвал авун, ам инсанвилелди, намусдалди, михьивилелди тухун хъсан тушни гьар са касдиз? ТахьайтӀа, уьмуьр инсандиз Аллагьди вуч лагьана ганвайди я?.. И жигьетдай зи фикир ихьтинди я: гьакимри инсанриз чилелни женнет жагъурдай мумкинвал гун герек я. Жуван рикӀяй халисан Аллагь жагъайдаз къецяй женнет жагъида. Амма вуна къе вири халкь, Ахцегь вацӀун кьерекай жегьнем авуна, гьа жегьнемдиз кӀватӀнава. Вуна инсанар буьркьуь авунва! Абур дин-имандин иервилинни паквилин, деринвилинни кьакьанвилин гъавурда акьунвайбур туш. АкьунвайтӀа, абур иниз къведачир… Абур буьркьуь я. Вуна сифте абурун вилер ахъая…

ШАМИЛ (вуч лугьудатӀа течиз). Чаз ви вязер герек туш. Вун муртад я, хаин я…

МИРЗЕ-АЛИ (Шамила ян гузвайди гьиссна, викӀегьдаказ). Заз вуна ви гьерекатар квелди куьтягьдатӀа акунайтӀа кӀандай… (Секиндиз.) Акъваз, Шамил, акъваз… За вири лагьанвач. Зун валай яшдиз чӀехи я, са кӀус сабур хъия. Масадбуруз яб гузни чир хьухь! Сабур джамилун! Сабур иер затӀ я! Заз вуна накь сура йиф акъудайди чизва, вуна инал авур ви вязерин ванни хьана… Вибур гьакӀан уюнар я. Вун малаикдин лувараллаз чи пайгъамбардин патав вуч лагьана ахъаяйди я? Ам мумкин кӀвалах туш!.. За ви рикӀел хкин Майраман хва Иса. Цаварал хъфидайла, ам кьуд лагьай цава акъвазарналда. Вучиз лагьайтӀа адан парталрик са бицӀи раб кваз хьана кьван. Раб чилихъ галаз алакъада авай затӀ хьуниз килигна, Иса кьуд лагьай цава акъвазарнай… Вун, гапурни, хенжелни, къамчи алуднатӀани, амма чухвадал гимишдин везнеяр алаз, пайгъамбар авай цавуз гьикӀ ахъайна? (Шамилаз килигиз, са ара гуда, имамдиз лугьудай гаф авачирди акурла, давам хъийида.) Къугъунар ийимир, Шамил! Ваз вунни са пайгъамбар хьиз къалуриз кӀанзава. Бес я ви тапан пайгъамбарвилер!.. Гьакъикъатдиз килигна мез ахъая. Ваз чизва агъадихъай Аргутинскийдин кьушун къвезвайди. Къеледа авайбуруни чеб ви гъиле тван тийидайдини ваз акунва. Вуна са тахсирни квачир халкьдик, гунагьар ква лугьуз, кичӀерар кутаз, абуру вуна лагьай вуч хьайитӀани авун патал алцурзава. ДатӀана чпин са кап фан къайгъуда авай, гунагьар ийидай мажал авачир инсанрик гунагьар гьинай акатрай?.. За ваз гузвай меслят ихьтинди я. Аргутинский атайла, вунни, ви наибарни, ви муьруьдарни гьа атайвал руг кьилеллаз кат хъийидайди я. Жегьилар, халкь ина амукьда. Урус аскерри вири чпин хъел халкьдилай алудда. Ваз и кар чизвани? Чин ви далу патазни ийизвайди я, Шамил! ЯтӀани вуна кьилиз ялзава! Ваз чи халкьдин къайгъу авайди туш, ваз авайди ви къайгъу я!.. Ви кьуру такабурвилин къайгъу я!.. Инсанрив секиндиз нефес къачуз гице. Ахлад инай, халкь саламатдиз амукьдайвал! Бес я са метлебни авачиз ивияр авадарай кьван!

ШАМИЛ (цӀай акатнаваз). Вуна заз эмирар гумир!.. (Муьруьдриз.) Яхъ ам, кутӀуна! Хунзаха авай дустагъдиз хутах!.. (Мирзе-Алидиз.) Вун яшдиз залай са югъ кьванни гъвечӀи тиртӀа, за ваз, ви хтулдиз вуч авунатӀа, гьам ийидай!.. Хаинди заз эмирар гузва!.. Халкь зи патал алайди я! Ви халкьди закай мани лугьузва! Ваз ван хьаначни? Лугьуз тадани вун патал?

МИРЗЕ-АЛИ. Герек авач. Заз ван хьана. А мани таб квайди хьанва! Ам ви гъилибанри туькӀуьрнавайди я, халкьди ваъ. Манида вуна къеле къачуна лугьузва. Амма къеле вавай гилани къачуз хьанвач.

ШАМИЛ (хъел кваз Мегьамед-Небидиз килигда. Муьруьдриз). Твах ам!

Муьруьдри Мирзе-Алидин гъилер кутӀунда. Сада цӀилин кьил вичин гъиле кьада. И береда, вич кьаз кӀанзавай муьруьдар инихъ-анихъ гадариз, Жуну Кьасум атана акъатда.

ЖУНУ КЬАСУМ. Мирзе-Али-даш, ваз абуру вучзава?

МИРЗЕ-АЛИ. Алад, Кьасум. КӀвализ хъвач. Заз абурувай са затӀни ийиз жедач.

ШАМИЛ. Им вуж я?

МЕГЬАМЕД-НЕБИ. Хуьруьн абдал я.

ЖУНУ КЬАСУМ (Мегьамед-Небидив агатна). Вуна заз Бикеханум къеледа авана лагьана тапарар вучиз авуна, кьей хва?

Мегьамед-Неби вуч лугьудатӀа течиз амукьда. Муьруьдар хъуьреда.

ШАМИЛ (муьруьдриз, хъел кваз, Мирзе-Али къалурна). Им инал вучиз аламайди я? Хутах ам Хунзахиз! Дустагъда тур!

Муьруьдри Мирзе-Али ялна тухуда.

МИРЗЕ-АЛИ (Шамилаз, секиндиз). Гьайиф, вун зи гъавурда акьунач… Са тавакъуни авай захъ, Шамил. Зи хтул Гьасанан мейит иесийрив гахце… Ви рикӀел хкидай са карни ава: вуна къе ваз вегь лагьанвай яхцӀурни цӀуд къамчини вав агакьариз тун рикӀелай алудмир. Са гьакьванбур алава хъувуртӀа, генани хъсан жеда. (Муьруьдди ялзавай цӀилинихъ галаз фида).

ЖУНУ КЬАСУМ (Шамилав агатна, мягьтелдаказ). Вун вуж я-е? Ихьтинди? (Шамил кваз такьуна, муьруьдрихъ элкъвена, хъел кваз.) Ахъая Мирзе-Али-даш, кицӀин рухваяр! Куьн вужар я ам кьаз? Ам Мирзе-Али-даш я! Ам зи дуст я!

МЕГЬАМЕД-НЕБИ (Жуну Кьасум къалурна). Имни квадра инай!

Муьруьдри Жуну Кьасум кьуна са патахъди ялда.

ЖУНУ КЬАСУМ (вич вичел аламачир саягъда, муьруьдри галчӀуриз-галчӀуриз). Квез инай квахь лагь лугьузва! Ахлад инай лугьузва! Бес я халкь тергай кьван лугьузва! Вири дере мейитрай ацӀуда лугьузва! Халкь жидайрал хкажда лугьузва!

Шамила юкьвал кьван парталар алудда, са муьруьддив къамчи вугана сегьнедилай хъфида. Сегьнедихъай къамчияр вегьидай ванер къведа. Са пай муьруьдар сегьнедал алама. Ахцегьвийри гьа йикъара туькӀуьрнавай мани, са-са бенд сифте итимри тамамариз, ахпа дишегьлийри тикрар хъийиз, лугьузвай ванер сифте явашдиз, ахпа къвез-къвез гурдаказ хкаж жеда. Са пай муьруьдарни а мани лугьуник экечӀда. Ана авай гафар ихьтинбур я:

Атана-тана
Шамил атана,
Шамилан кьушун
ТӀимил атана.

ТӀимил кьушунди,
Суьрсет атӀана,
Алчах душмандин
Нуьсрет атӀана.

Ахцегьиз-тана
Къеле къачуна,
Залум пачагьдин
Зегьле къачуна…

Перде агал жеда.

Кьуд лагьай перде

1850-йисан гатфар. Къеледин патав гвай багъ. Ам са йисни зур инлай вилик хьайи дяве себеб яз михьиз пунай акъатнава. Цлар галачир къапни са патахъ алгъанва. Тарар садбур ханва, садбур атӀана, кӀанчӀар ама. ГьакӀ ятӀани алукьнавай гатфари вичикай хабар гузва: тарари цуьк ахъайнава, багъдин чиле къацу векь ава, тӀебиат секин я, иер я. Яргъай кьилел жив алай Шалбуздагъдин кукӀушар аквазва. Къеледин кешишва духтур багъда сейрда ава.

ДУХТУР. Вуч иер тушни кьуд пад! Гатфар, цуьквер, къушарин манияр, михьи гьава, дагъларин кукӀушар, къацу чуьллер, вацӀарин ширшир! Цаварай тади квачиз физвай цифер! Абурун лацувал аку тӀун! Ихьтин йикъарни ахвада кьван! Женнет гьа ина ава, пак буба!

КЕШИШ. Женнет цавараллайди я, зи хва.

ДУХТУР. Эхь, вун, гьахъ я, пак буба. Йисни зур ина хьайи эхирзамандилай гуьгъуьниз заз инагар женнет хьиз аквазва. Вири цӀийидаказ, авайдалай гуьзелдаказ. Гуя зун цӀийи кьилелай дидедиз хьанва!

КЕШИШ. ГьакӀ я, зи хва. Аллагьди чун синагъра твазва, чи руьгьер, рикӀер Вичелди экуь ийизва, цӀийи ийизва. Вун Аллагьдиз мукьва хьанва, Гьамни ваз.

ДУХТУР. Я жеди… Къеледа ва адан патарив акур мусибатрилай гуьгъуьниз масакӀа фикириз жедач… Гила фикирайла, жуваз кичӀе жезва. Жуван уьмуьрда гьикьван аскеррин кӀвачер, гъилер атӀана за… Абурун уьмуьр хуьн патал… За жув вердиш хьанвайди я лугьузвай… Амма и къеледа хьайи мусибатдин вахтунда, гьар операция ийидайла, заз жувакай хабар авайни-авачирни лугьуз жедач завай. Зи гъил са ни ятӀани тухузвай, идара ийизвай… Маса къуват галачиз, зун агакьдачир, зун кегькир жедай, жув жувавай квахьдай.

КЕШИШ. Ваз Аллагьди куьмек гана…

ДУХТУР (кешишдин гафарал рази яз, кьил юзурда). Полковник Ротан туьтуьнал гуьлледин хер хьайила, адан уьмуьр акьалтӀнава, адаз жедай куьмек авач лагьана фикирзавай за…Ваъ, гьамни кьенач. Ам дири хъувур Мирзе-Алидин гъилни таквар са къуватди идара ийизвай…

КЕШИШ. Аллагьдиз адан рушан дуьайрин ванни хьана. Ада йифиз- юкъуз дуьа ийизвай: вичин бубадин паталайни, чи виридан паталайни…

ДУХТУР. Абур хтанва лугьузва… Ваз акунвани?

КЕШИШ. Эхь, абур исятда ина ава. Полковник Ротни… Ваъ, гила адакай генерал хьанва… Генерал Ротни, Нинани, Алисултанни ина ава. Алисултана хашпара дин кьабулнава, адан тӀвар гила Николай Николаевич Беннет я. Капитан Беннет…

ДУХТУР. Николай Николаевич Беннет? Ам вуч тӀвар я.

КЕШИШ. ТӀварни бубадин тӀвар чи пачагьдин тӀварцӀелай къачунвайди я, лугьуда. Фамилия гьинай ятӀа, заз чидач. Нинадизни Николаяз мехъер къеледа ийиз кӀанзава.

ДУХТУР. Язух Мирзе-Али! Адан рикӀ пад жедачни, ихьтин хабар агакьайла? Адан умудар авайди тир руш вичиз жеда лугьуз…

КЕШИШ. Ви умударни аданбурулай гъвечӀибур тушир… Заз руша ахъайзавай вичин рикӀе авай велвеладикай… Вазни ам ви чӀалал гъиз кӀан хьайиди аквазвай…

ДУХТУР. Эхь, пак буба. Са валай гъейри, Нинадал къеледа авай вири ашукь хьанвай. Вуна гъил къахчу, зи гаф са тӀимил шитди яз акуртӀа… Зани адаз жуван гьиссерикай лагьайди я… Завай адан рикӀ къачуз хьанач…

КЕШИШ. Зун ада къеледа Иса Месигьдиз авур кьван дуьайрал ашукь хьанвай…

ДУХТУР. Зунни ада хирер хьанвай аскеррин хирер кутӀундайвилел, гъилер-кӀвачер атӀанвайбуруз теселлияр гудайвилел гьейран хьанвай. Халис малаик я ам.

КЕШИШ. Мирзе-Алидиз Нинади чӀехи гьуьрмет ийизвай… Адан гьиссеривни гьакӀ эгечӀзавай…

ДУХТУР. Мирзе-Алиди хашпара дин кьабулнайтӀа, Нина адаз фидай лугьуз кӀанзавани ваз, пак буба?

КЕШИШ. Ам Аллагьдиз хъсан чида… Завай лугьуз жедач. Мирзе-Алидин гьиссер, ниятар михьибур тир… Чи диндикайни адаз дерин чирвилер ава. Ам арифдар я. Шаир я. Адаз гьар са хажалат эхиз ва алудиз регьят я. Адан рикӀе Аллагь ава. Ада Шамилаз лагьай гафар халкьдин сиве гьатнава, виридаз тарс хьанва лугьуда…

Яргъай Жуьмя мискӀиндай язавай азандин ван къведа.

ДУХТУР. И йикъара Мирзе-Алини ахъайнава Шамилан дустагъдай. Чибуру есирда кьур Даниял-бегдихъ галаз дегишар хъувуна ам…

КЕШИШ. Акуна заз ам. Виликра хьиз, и багъдиз къвез-хъфида. Са тӀимил агатнава. Йисалайни гзаф Хунзахин дустагъ чӀугуна ада, зарафат туш… Инай Хунзахиз, балкӀандин тумунал гъилер кутӀунна, яхдаказ тухвана ам залумри…

ДУХТУР (мягьтелвилелди ва гьейран яз). Жеч!

КЕШИШ. Заз Мирзе-Алиди вичи ахъаяйди я.

ДУХТУР. Даниял-бег адан хтул Алисутанан, яни Николаян тӀалабуналди ахъаяйди я. Жегьил дагъвиди къеледа къалурай кьегьалвилерай чи гьакимри адан гаф чилел вегьенач. Гила Даниял-бегдихъ чи патал хкведай, вичин генералвилин чин къахчудай ниятар ава, лугьуда.

КЕШИШ. А ванер зазни хьана… Николаянди халис хашпаради ийидай кар я.

ДУХТУР. Аламатдин крар я… Секин уьмуьрда гьич кьилизни текъведай, фикирдизни гъиз тежедай крар я… Эхь, Мирзе-Алидал вири гьейран хьанва… Алисултанахъ… Николаяхъ галаз кьил кьунач ада, гьуьжетнач. Адаз чир хьана: къеледа, Самур дереда хьайи кьван мусибатрилай гуьгъуьниз руш ина акъваз тийидайди…

КЕШИШ. Мирзе-Али жегьилвилин хура акъвазнач… Ам гьа вичин муьгьуьббатдин хатурдай къеледай экъечӀайди я. Вичихъ вуч кӀантӀани хьуй лагьана. Вичиз Шамила жаза гуникайни кичӀе тахьана!.. Муьгьуьббат вичин рикӀе хуьн патал. Алисултананни, Нинадин арада гьахь тавун патал. Адаз чизвай: жегьил дагъви Алисултан вичин муьгьуьббат патал Иса Месигь кьабулиз гьазур я. Мирзе-Алиди и жигьетдайни адан рехъ кьунач, мийир лагьанач. Алисултана вичин муьгьуьббатдихъ гузвай къимет Мирзе-Алиди зурбади яз кьабулна. Адан рикӀ чӀехи я… Идалайни гъейри, халкьдиз хьанвай кьван бедбахтвилерилай гуьгъуьниз шаирдиз, арифдардиз муьгьуьббатрикай фикир авун кутугнавач.

ДУХТУР. Адаз вичин муьгьуьббат гежди тирди чир хьана.

КЕШИШ. Муьгьуьббатдиз фад-геж авайди туш Мугьуьббат – муьгьуьббат я…

ДУХТУР. Куьрелди, Мирзе-Алидин муьгьуьббат Пушкина лагьай хьтинди хьана, пак буба. (Шиир кӀелда.)

Заз вун кIандай: мумкин я, зи кIанивал
Хкахьнавач руьгьда гелни амачиз;
Къуй ада мад тагурай ваз манийвал;
КIан туш заз ви рикI хаз алаз-алачиз,
Заз вун кIандай – кисна, умуд эксикдиз,
Гагь регъуь яз, гагь гъайрадик ргаз чан;
Заз вун кIандай ахъа рикIив, назикдиз,
Къуй масадаз кIан хьурай вун гьа заз кьван.

КЕШИШ. Аллагьди авурвал хьанва, хва.

ДУХТУР. Ангье, атӀам гьам тушни иниз къвезвайди? Мирзе-Али?

КЕШИШ. Гьам я… Хъша хъфин. Чна адаз фикирар ийиз манийвал тийин. Ихтилатри, рикӀел хкунри адан хирер цӀийи хъийида… Адаз вичин дарман вичиз хъсандиз чизвайди я.

ДУХТУР (Мирзе-Али къвезвай патахъ килигиз). Садрани такьур кекӀецни гва. Муьгьуьббат патал женг чӀугвазмач ада. Гьайиф!.. Вун гьахъ я, пак буба, ша хъфин… АтӀанихъай генерал Ротни къвезва, рушни галаз… Алисултан… Э-э, Николай галач хьи?..

КЕШИШ. Ша, ша! Абур Мирзе-Али акваз къвезвайбур я… (Тадиз хъфида.)

Кешишн и духтур хъфида. Мирзе-Али къведа. Са тӀимил геж хьиз генерал Ротва Нина атана акъатда.

НИНА (зверна, Мирзе-Али къужахда твада). Хийирар! Хийирар! (Мад са гафни лугьуз тахьана, шадвиляй адан хурал шехьда.)

МИРЗЕ-АЛИ (рушан далудал назикдиз гъил эцигиз-къахчуз). Шехьмир, ханум! Шехьдай йикъар алатнава. Гила шадвилердай бере я.

НИНА (Мирзе-Али къужахдай ахъайна). Ибур шадвилин накъвар я…

МИРЗЕ-АЛИ Шадвилиз накъвар герек авай туш. Шадвилин накъварикни сефилвал квайди я, ханум… Къала са хваш-беш ийин! Вун хтурай, рагъ хтурай, азиз бике! (Рушан гъилиз темен гуда.) Вунни хвашгелди, жанаби… (Генерал Ротан къуьнериз килигда.) генерал! Зун пара шад я куьн сагъ-саламатдиз акунал! Мубарак хьурай квез цӀийи дережа! (Генерал Ротаз гъил яда, ахпа ам къужахда твада.)

ГЕНЕРАЛ РОТ (Мирзе-Али къужахда туна). Хийирар, гьуьрметлу Мирзе-Али! Играми дуст!.. Сагърай, сагърай!.. Куьн акунал зун гзаф шад я. Куьн куь къазивилин кӀвалахал хъфенвайдини заз чида… Къеледин цӀийи комендантни квелай рази я. Самур дереда вири крар хъсан хьун лазим я… Чаз чизвай куьн иниз къведай чӀал…

МИРЗЕ-АЛИ. Зазни чизвай куьн иниз къведайди… Чи рикӀяй рикӀиз рехъ ава.

ГЕНЕРАЛ РОТ. Эхь, гьакӀ я, играми дуст! МасакӀа хьун мумкин туш. Санал авур шадвилерини санал чӀугур хажалатри чун, архаяр хьиз, мукьва авунва… Куьне залай гъил къахчу, гьуьрметлу дуст, куьн дустагъдай акъудун са кьадар яргъал фена… Шамил чӀалал къвезвачир… Эхирни Даниял-бег вахгуда лагьайла рази хьана. Чи гьакимриз Даниял-бегдин дуван ийиз кӀанзавайди тир – чаз авур хаинвиляй. Шамила куьн са гьадахъ дегишарда лагьана. Чун квехъ гьихьтин хьайитӀани эвез гуз гьазур тир, азиз дуст!

МИРЗЕ-АЛИ. Сагърай, зи дуст! Заз чизвай куьне зун гадар тийидайди.

НИНА (вилера гьайиф аваз). Квез абуру гзаф азабар ганани?.. За куь паталай гзаф дуьаяр авуна…

МИРЗЕ-АЛИ. Сагърай вун, ханум. Ви дуьаяр вири Аллагьдив агакьдайбур тирдахъ зун фадлай агъанва… Дустагъдикай вуч лугьун?.. Ана къулайвилер жедайди туш. ЯтӀани за рикӀ кӀевиз кьуна. Заз Аллагьди вири эхдай къуватар гана. Шукур хьурай Адаз! Заз ана са кар чир хьана: гьикьван кӀеве гьатайтӀани, жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда.За жув гьакӀ вердишарна. (Са ара гана, рушан вилериз килигиз.) Заз гьахьтин бахтлу легьзейри куьмек гана, ханум… Гена чарни къелем къакъуднач завай…

ГЕНЕРАЛ РОТ. Зун агъанва хьи, Шамилаз вичикай куьне шиирар кхьин патал турди я квев чарни къелем.

МИРЗЕ-АЛИ. Зани гьакӀ фикирзава… Амма ам зи шиирдиз лайих туш! Ада зи кӀвал муьруьдрив тарашиз туна, зи дафтарар, шиирар куз туна.

НИНА. Гьайиф! Абурулай гьикӀ алакьна?!

МИРЗЕ-АЛИ. Гьахьтин «алакьунар» авайбур я абур…Гьикьван са закай рахада?.. Куьн гьикӀ ава? Тифлисда, Петербургда вуч хабарар ава?

ГЕНЕРАЛ РОТ. Вири хъсан я. Пачагь квелай гзаф рази я… Ада квез вичин патай чими саламарни алхишар лагь лагьанва.

МИРЗЕ-АЛИ. Сагърай вич! Чунни гьамиша пачагьдин къуллугъда гьазур я…

ГЕНЕРАЛ РОТ. Вуна Шамилаз лагьай гафарикайни чна адаз ахъайна – ам гьейран хьанвай. Куь гьа гафар себеб яз Ахцегьрин жемятдин чӀехи пай Аргутинскийдин кьушунрин рехъ кьаз феначир…

МИРЗЕ-АЛИ. Гьайиф, амай хуьрерин агьалийрив а гафар агакьнач… Заз Аргутинскийди Шамилни адан наибар инай чукурай вакъиайрикай вири хабарар хьана. И кардихъ галаз алакъада авай са месэладикайни заз лугьуз кӀанзавай. Вуна зи фикир пачагьдив агакьарнайтӀа, генани хъсан жедай.

ГЕНЕРАЛ РОТ. Пачагь куьне лагьай гьи месэла хьайитӀани гьялиз гьазур я. Лагь ам вуч месэла ятӀа, за ам пачагьдив агакьарда.

МИРЗЕ-АЛИ. А месэла – гъалибвал гьисснавай кьушунрин сарбазрихъни аскеррихъни инсаф тахьун я… Шамилни, Гьажимурадни, Кибит-Мегьамедни абурухъ галай муьруьдар, чпивай Мискискарин хуьруьн патав хьайи акьунра Аргутинскийдин хура акъвазиз тежедайди, Даниял-бегни есирвиле гьатайди чир хьайила, кьулухъди чпин дагълариз кат хъувурвал заз чида. Амма урус аскерри чпин хъел Мискискарин хуьруьн патав кӀватӀ хьанвай маса хуьруьнвийрилай, иллаки жегьилрилай алудайвиликайни заз ванер хьана. Адакай къени инсанри хаф ядай ихтилатар ийизва…

ГЕНЕРАЛ РОТ. Дяве я ман…

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, дяве я, амма дяведани сабур герек я! Заз чида, Шамила халкьдин кьил Мискискани элкъуьрайди. Ада зи гафариз яб ганач. Ана ада кьуьзуь папар, дидеяр кӀватӀна лагьаналда: «Играми, регьим чӀехи дидеяр! Куь рухвайри, дагъларин лекьери хьиз, залум душмандихъ галаз дяве тухузва. Куьне абуруз рухсат це! Куьне, ян тагана, куь вири рухваяр женгиниз рекье тур! Чпин чанар гайи рухваяр исятда женнетда ава! Амайбурни гьаниз фида!» Эхь, гьамишан вичин лагълагъар авуна, катна хъфена ам. Чарадан рухваяр кьин адаз вуч я кьван?.. Гъалибвал чпин патаз къвезвайди гьисс авур, хвешивиляй къапарай акъатнавай урус аскерри са тахсирни квачир, амма чпин авамвиляйни буьркьуьвиляй кӀватӀ хьанвай, са яракьни гвачир инсанар жидайрал хкажна. Аргутинскийди – вичи! – цӀувад йиса авай са миграгъви гада жидадал хкажна! Вучиз лагьайтӀа язух аялди гьалчай къван генералдин неривай гвяна фена кьван!.. ИкӀ инсаф тахьун дуьз яни?.. Им я Аллагьдин, я инсанрин, я гьукуматдин къанунрив кьунвай кар туш эхир!.. Пачагьдиз лагь, адан аскерри ихьтин вагьшивилер тавурай…

ГЕНЕРАЛ РОТ (намус хьанвай хьиз). Лугьуда за… Дяведа инсанвилер хьун мумкин яни, гьуьрметлу къази?

МИРЗЕ-АЛИ. Дявеяр чеб тежедайвал авуна кӀанда… Халкьди къуват авай патаз ваъ, гьахъ, инсаф авай патаз гьуьрметда, ам гьа патал элячӀда.

НИНА (и залан суьгьбет акъвазарунин мураддалди). Куьн гьахъ я, гьуьрметлу эфенди!.. Бес куьне лагьаначирни: «Жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда». Ша чна а бедбахтвилер рикӀел хкин тийин…

МИРЗЕ-АЛИ. Зун рази я, ханум…

НИНА. Петербургда вуч хьанатӀа чидани? РикӀел хтайла, хъверни къведа, хъелни. Мариинский театрда Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьуникай тамаша эцигна. Аниз пачагьни атанвай. Ина хьайи мусибатрикай гьич са гафни ана авачир. Къеледа авайбурун тӀварарни масадбур хьанвай, крарни. Сегьнедин юкьвал чӀехи пуд стол алай. Садал чехир авай птулкаяр, муькуьдал хирер кутӀундай пинеярни духтурди гъиликдай алатар, пуд лагьайдал лацу суфра алай. Анал хирер алайбур гъиз, хирер гуя кутӀунзавайди тир. Вири инихъ-анихъ звериз-хквез, накьакьан гьараяриз авай. Кьуьлер, манияр, тфенгар, тупар ягъунар! Герек авачир къал-къил гзаф тир! Дагъвийрикай къеледа авай садни къалурнавачир. Абурун кьегьалвилерикайни са гафни авачир… Шамилни, алчухдик кваз, къваларал хеси авунвай итимарни алаз, Шаркь патан са падишагь хьиз, гьяркьуь шалварарни алаз къалурнавай… Аламат я, тамашачийриз хуш хьанвай. Пачагьни рази тир…

МИРЗЕ-АЛИ. ЧӀехи ариф ва шаир Омар Хайямахъ ихьтин цӀарар ава:

Гзаф чӀавуз чуьнуьх жез Ам, гагь-гагь къведа виликни,
Чи уьмуьрдал вилер алаз, ийида чун гъиликни.
Аллагьди чи азабралди рикӀ аладриз вахт рекьиз,
Вичи кхьиз тамашаяр, эцигзава, килигни.

Гъавурда акьунани? Аллагьди чакай, инсанрикай, тамашаяр вичи кхьинни ийизва, вичи эцигни ийизва, вич килигни ийизва… Гьа тамашайрилай гьакъикъибур авач. Абурув агакьдайбур садавайни я кхьизни жедач, я эцигизни, ханум…

НИНА. Эхь, гьакӀ я… Дерин камал квай, гьакъикъи чӀал я… Мадни пашман ихтилат жезва ман… (Ара гана. Шаддаказ). Зини Алисултанан мехъерар жеда къеледа.

МИРЗЕ-АЛИ. Им шад хабар я! Мубарак хьурай! Алисултан вич гьинава? Адан тӀвар гила Николай я кьван? Пачагьдин тӀвар. Чамраз кутугай тӀвар я! ТӀварцӀел къадим хьурай!

НИНА (гьейранвилелди). О, квез адан цӀийи тӀварни чизва!.. Хабарар чалай фад агакьзава… Ам вичин дагъви дустариз мехъерик эвериз фенва. Гьа гила-мад хтун лазим я… (Са ара гана, «лугьудани-лугьудачни?» суал рикӀе авай хьиз) Гьуьрметлу шаир, куьне заз куь ктаб гуда лагьайди тир ман?..

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, ханум, за вакай ктаб кхьида лагьайди тир… Гьайиф, завай гайи гаф кьилиз акъудиз жедач… Кхьиз эгечӀай ктаб, куьтягь тахьанмаз, муьруьдри кана. Ам цӀийи цикӀелай кхьин хъувун патал, а чӀалар кхьинин себебарни цӀийи кьилелай тикрар хъхьана кӀан жеда… Амма ам жери кар туш… А чӀавуз зи рикӀ жегьил тир, гила ам рехи хьанва… Рехи рикӀяй акъатзавай шиирар ваз лайихбур туш. Сефилбур я… Вун ви Николаяхъ галаз бахтлу хьурай…

НИНА. Пара кьван сагърай! (Вилера хъвер аваз, Мирзе-Алидин гафар тикрар хъийида.) «Жувавай вири сефилвилер, дердер, хажалатар чукуриз, анжах хъсан, шад, хвеш гъидай крарикай фикирна кӀанда…» (Шадвилелди.) Ангье, зи Николай къвезва! (Чукурна Николаян вилик фида, хъуьчӀуькай кьуна ам галаз хкведа.)

НИКОЛАЙ. Хийирар, хийирар!

МИРЗЕ-АЛИ. Хийирар, Алисултан!.. Николай!... Хвашгелди, чан хва!

НИКОЛАЙ. Сагърай, Мирзе-Али халу! Зун пара шад я вун акунал. (Генерал Ротазни Нинадиз.) Заз ихтияр це Мирзе-Али халудихъ галаз кьилди кьве гаф рахадай. (Мирзе-Али са патахъ тухуда.) Ваз закай хъел амани, чан халу?

МИРЗЕ-АЛИ. Икьван мусибатар санал алудна, хъилер ийиз жедани, я хтул? Зунни пара шад я чун чаз ахкунал. (Нина галай патахъ килигна.) Ваз мубаракрай, хва! Вуна къеледа гзаф кьегьалвилер къалурна! КӀани руш патал вуна диндилайни гъил къачуна! Им нелай хьайитӀани алакьдай кар туш! Зун шариатдин къази хьиз и кардихъ галаз рази туш, амма, алим, шаир хьиз, зун гьейран я. Вун Жуну Кьасум акьахай къванцелайни кьакьан кукӀушдал акьахна!

НИКОЛАЙ. Агь, чан Мирзе-Али халу, гафарин кӀватӀ я гьа вун!.. Вуна Шамилаз жуьреба-жуьре динар гвайбур вири са кукӀушдихъ физвайдакай авур ихтилатди вири гьейранарнава… Вун гьахьтин кукӀушдал агакьнавай кас я, халу чан!

МИРЗЕ-АЛИ. Камалдивайни яшаривай, гьикьван абур гзаф хьайитӀани, жегьилвилинни терсвилин хура акъвазиз жедач. Я акӀ ийиз алахъун герекни авач. Вири гьа хьайивал хъсан я. Аллагьдиз гьакӀ кӀан хьана. Ви Иса Месигьдиз гьакӀ кӀан хьана… Ви Нинадиз гьакӀ кӀан хьана. Мубарак хьурай ваз ам! Дуьньяда авай кьван вири бахтар гурай квез!

НИКОЛАЙ (Шадвилелди Мирзе-Али къужахда кьуна хкажна-эхцигда). Пара кьван сагърай вун, чан халу! Чи мехъерик къведани вун? За эверзава ваз.

МИРЗЕ-АЛИ. Вучиз къведач кьван? Къведа!

Кьведни генерал Ротанни Нинадин патав хъфида.

НИНА (зарафатдив). Квез чакай чуьнуьхдай сирер авани?

НИКОЛАЙ. Чаз ахьтин са сирни авач, чан. Куьруь рикӀел хкунар авуна. Мирзе-Али халудиз чи мехъерик эверна.

НИНА (Мирзе-Алидиз). Чун шад жеда, куьн атайтӀа. Куьн къведани?

МИРЗЕ-АЛИ. Къведа, ханум! Къведа. Лап са кьуьлни ийида.

НИНА (шадвилелди). Ура! (Николаяз.) Куь патара сусаз кьуьлердай ихтияр авайди яни? Зани гьуьрметлу шаирдихъ галаз са кьуьлдай!

НИКОЛАЙ (Нинадин суалдикай гьяз авачиз). Чи патара сусаз вичин мехъерик кьуьлердай ихтияр авайди туш…

Вири кис жеда. Хъчар атӀуз багъдиз атанвай рушари гьарда санихъ ялиз-ялиз, абурукай катзавай Жуну Кьасум атана акъатда. Рушари адакай зарафатарзава.

1-РУШ. Я Кьасум, вучда вуна Бикеханумакай? Зун къведа ваз! Зун твах!

2-РУШ. Зун къведа ваз, Кьасум!

3-РУШ. Ви Бикеханум низ чида нихъ галаз катнавайди ятӀа! Бесрай адахъ къекъвей кьван! Зун твах жуваз! За ваз афарарда!

4-РУШ. КӀандатӀа чун кьудни санал къачу жуваз, яда!

ЖУНУ КЬАСУМ. Алат залай! За куьн икьванбур гьина ксурдайди я? Зи дехме гъвечӀиди я. Са Бикеханумазни заз бес жеда. Куьн заз герек туш! Алат залай, я кьейбур! (Рушарин гъилерай экъечӀда.)

Рушар хъуьруьнариз-хъуьруьнариз хъфида. Жуну Кьасум Мирзе-Алидин, генерал Ротан, Нинадин ва Николаян патав къведа. Абурулай чархар ягъиз, са гафни талгьуз, са-садан чинриз килигда.

ГЕНЕРАЛ РОТ. Чаз тади кӀвалахар ава, гьуьрметлу Мирзе-Али. Квез аквазва… Гьелелиг сагърай!..

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь, эхь, зун гъавурда авазва. Сагърай куьн… Куьне залай гъил къахчу, зи дуст, жанаби генерал, завай куьн кӀвализ илифариз жезвач. КӀвал мугьман кьабулдай гьалда авач. Муьруьдри кӀур гана, ам михьиз акӀадарнава.

ГЕНЕРАЛ РОТ. Чаз чизва, зи дуст…(Мирзе-Алидиз гъил хъияна, хъфиз кӀан жеда.)

ЖУНУ КЬАСУМ. Акъваз! Акъваз! (Вегьена Мирзе-Али къужахда твада.) Вунни хтана аквада кьван вилериз!.. Чан Мирзе-Али-даш!.. Вун дустагъда тунвайни а турманри?.. Зи Бикеханумни гьабуру чуьнуьхнатӀа? Ваз чидачни? Акуначни анра? Виридалайни иерди! Ракъариз, варцариз къалур тежедайди? (Нина къалурда.) Игье и матишка кьван иерди я-е.

МИРЗЕ-АЛИ. Ваъ, гьалтнач, акунач.

ЖУНУ КЬАСУМ (генерал Ротаз, Нинадиз Николаяз). Куьнни Урусатрай хтанвайди я лугьуда… Квезни анра акуначни зи Бикеханум?

НИКОЛАЙ. Ваъ, акунач чаз ви Бикеханум… Вач къекъуьгъ, жагъида ваз.

НИНА. Акунач.

ЖУНУ КЬАСУМ (генерал Ротаз). Вун Тифлисрани жезвайди я. Ваз гьанани акуначни?

ГЕНЕРАЛ РОТ. Акунач, Кьасум.

ЖУНУ КЬАСУМ (Николаяз. Нина къалурна). Вуна идан хъуьчӀуькай вучиз кьунвайди я?

НИКОЛАЙ. Ам зи свас я.

ЖУНУ КЬАСУМ. Вуч?! На вуч лагьана?

Мирзе-Алиди генерал Ротазни, Нинадизни Николаяз гъилелди «ахлад-ахлад» лагьана ишара ийида. Абур тадиз хъфида.

МИРЗЕ-АЛИ. Абурук тади ква, Кьасум. Хъфирай. (Кьасум кьуна акъвазарда).

ЖУНУ КЬАСУМ (хъфейбурун гуьгъуьна). Ам ви свас туш! Ам Мирзе-Али-дашаз кӀанзавайди я. Мирзе-Али-даша ам патал къеледиз хенжелар гвай дилибур ахъаяйди туш! Ам патал Мирзе-Али-даш дустагъда ацукьайди я! Адаз Мирзе-Али-даша шиирар кхьейди я! Инихъ ая а матишка!

МИРЗЕ-АЛИ. Секин хьухь, Кьасум. А ханум гьа жегьилдин свас я. (Жуну Кьасум цлар галачир къапак тухвана ацукьарда. Вични ацукьда.)

ЖУНУ КЬАСУМ. Гъиле гьатайди, вуна ам вучиз ахъайна, Мирзе-Али-даш? Гила жеда вун адахъ къекъвез, зун Бикеханумахъ хьиз (Шехьда.)

МИРЗЕ-АЛИ (кьил галтадиз). Агь, Кьасум, Кьасум… Шехьмир, яда! Вун итим я!

ЖУНУ КЬАСУМ. Бес ваз ам кӀанзамачни? Бес ваз кӀан хьаначирни? Лагь. Авайвал лагь.

МИРЗЕ-АЛИ. Лугьун за ийида. Вун гъавурда акьадатӀа чидач ман, Кьасум.

ЖУНУ КЬАСУМ (шехьиз-шехьиз). Лагь, чан даш, лагь.

МИРЗЕ-АЛИ. Уьмуьрда хъсанвилихъ дегишвилер жедайла, рикӀ жегьил хъжеда, Кьасум, хура цӀийи мурадар, эрзиманар куькӀуьда… Эхь, Нина-ханумдикай зи рикӀин мурад хьана. Зи рикӀ жегьил хъхьана… Амма уьмуьрдин татугайвилери заз лагьана: муьгьуьббатдин гьуьл вун хьтин лахлахар патал дерин я, вавай анай гевгьер акъудиз жедач…

ЖУНУ КЬАСУМ (вич гъавурда акьазвайди хьиз къалуриз). Ахпа?

МИРЗЕ-АЛИ. Жегьил чӀаван ахмакьвилер гагь-гагь акьуллубурун камалдилайни гзаф къимет авайбур жеда. Яшар хьайила ийидай, амма чпик жегьилвал квай крар, хъсанбур, экуь мурадар галайбур ятӀани, гзафбуруз ахмакьбур яз аквада. Зав Аллагьди кьуьзуь кьиляй жегьилвилин ахмакьвилер ийиз тунач. Шукур хьурай Адаз. ГьакӀ хьайила, зи къедда авай итимдиз амукьзавайди сабурдин емишар нез ацукьун я. Абурулай ширинбур жедач, Кьасум.

ЖУНУ КЬАСУМ. А емишрикай дарман жедани?

МИРЗЕ-АЛИ. Са чӀехи алим хьана арабрихъ, Кьасум. Адан тӀвар – Ибн Хазм я. Ада лагьана: «Муьгьуьббат – гьалдай ракъурдай азар я, гьа азарди вичин кар аквазвай кьван гагьда ада вичи вичин дарманни арадал гъизва. Ам ширин азар я, эрзиман тӀал я. ТӀал алай касди вич сагъ хъхьун мураддач, азабдик квайдаз вич адакай хкатна кӀан жедач».

ЖУНУ КЬАСУМ. Вун гьавиляй шехьзавач ман?

МИРЗЕ-АЛИ. Эхь.

ЖУНУ КЬАСУМ. Туш. Ваз шехьиз кӀанзавайди я. Вун дустагъда шехьна-шехьна, ви накъвар кьуранвайди я.

МИРЗЕ-АЛИ. ГьакӀ лагьайтӀани жеда, Кьасум.

ЖУНУ КЬАСУМ. ЯтӀа зун шехьда ви паталай. (Къагьардалди шехьда. Ахпа садлагьана, цӀай галукьайди хьиз, къарагъда.) Заз ванер къвезва! Бикеханум Шалбуздагъдиз физва лугьуда! Ада заз гьа зун акьахай къванцин патав ша лагьана лугьузва! Садра гьанал акьах хъувуна, вичиз эвера лагьана лугьузва! Бикеханум! Бикеханум! Зун къвезва! (Зверна фида.)

МИРЗЕ-АЛИ (къарагъда. Кьил галтадиз-галтадиз). Бахтавар! Бахтавар! (Хъфида.)

Хъчар атӀузвай рушар къведа. Абурув чантаяр гва.

РУШАР (мани лугьуда.)

Шамил авай гъазаватда
Зи кӀани яр хьайиди я.
Са касдини лагьанач хьи:
«Ам вуч патал кьейиди я?»

Къеледив кьей ярдин хенжел
ВацӀун кьеряй жагъана заз.
«Сух вуна зун жуван хуруз!» –
Ядигарди лагьана заз.

Кьисмет тахьай кӀани рикӀер
Гьисабналди, сан жедани?
«Са чарая!» гьарайналди,
Сад Аллагьдиз ван жедани?

Сад за лугьуз, сад на лугьуз,
Лугьуникай дад авани?
Кьулан вацӀа дердияр чи
Тухудай кьван яд авани?

Перде агал жеда.