Айгъурдин иви
ТIагьиран рикI ик къалабулух акатнава. Им пудлагьай сеферда адан япарихъ Мишкадин гьир – гьирдин ван галукьнавай. Чидач, яргъай агакьзавайвиляй тирни, тахьайтIа, рикIе къалабулух гьатайвиляй, гьакI аквазвайни – балкIандин гьарагьун адетдинди тушир.
– Идахъ вуч хьанва хайратдихъ? Маса балкIанрал расалмиш хьанани? – хияллу яз ХандакIар галай патахъ килигзава ам.
Са геренда икI акъвазна, ТIагьира вичин пер гъиле хкьуна. Са вад кепкешни адан перцивай къачуз хьанач, мад сеферда балкIандин ван акъатна.
– Фена килигна кIанда, – лагьана ада перцин тумунихъ галаз рахазвай тегьерда, – себеб авачиз ада гьарайдайди туш.
Пер таран тандивай винелди эцигна, ам чуьлдиз, ХандакIар галай патахъ физ рекье гьатна. БалкIанди гьир – гьир ийидайди, идахъ себебар хьун шартI туширди ТIагьираз чизвай, адан хияларни гьа ихьтинбур тир, амма рикIе гьатнавай къалабулухди ам абурухъ инанмишарзавачир, къарши яз, мадни шаклу ийизвай.
Ракьун рекьелай элячIна, тамук акатзавай арада, ХандакIрай тфенгдин ван акъатна. Мад садра къамп авуна. ТIагьиран кIвачера зурзун гьатна, адан кьилел ифин акьалтна, пелез гьекь акъатна.
– БалкIан – им къуьр туш, адал гъуьрч ийидайвал, маса ничхирни туш, гьуьрчехъандин хурук акатна лугьудайвал, – рахазвай адав хиялар. Гьа са вахтунда абуру рикIив агатнавай къалабулухни артухарзавай. – Ви Мишка пара туьнт гьайван я. Ам гзаф дамах гвай, хъелни шадвал чидай, къуват хьиз, гьиссерни авай аламатдин балкIан я.Ам эхиримжи вахтара аял – куялдихъ галтугзавай, итимрални кваз тепилмиш жезвай, – тикрар жезвай ТIагьиран келледа.
* * *
Виликан совхоздин маларин фермайра ачухнавай тахта чIугвадай цехри худда кIвалахзавай. Абурун иеси Бедир тир, вичиз вич кьадарсуз бегенмиш, чанда ял гьатнавай, кьамал як акьалтнавай жегьил кас. КIвалахзавайбурун кьадар а вацралай и вацра артух жез, ина гзафбуруз кьил хуьдай рехъ жагьанвай. Чебни саки вири жегьилар тир: гъилера къуват авай, рикIера Бедирахъ агакьарунин ният авай. Амма Бедир иеси тир, абур адаз кIвалахзавайбур. И тафаватдин гьавурда акьаз, жегьилрикай садбур катиз, абурун чкадал масадбур къвезвай.
– Заз вуж хьана, ни кIвалахна вуч я кьван? – инанмиш тир вичихъ Бедир. Хуьруьнбур татайтIа, за абур масанай гьида. Лап Урусатдай. Аллагьдиз шукур, чи уьлкведа кар – кеспи амачир вара – зараяр бул я.
Бедиран крарал пехилбурни авай, чпин веледриз ам чешне яз къалурзавайбурни тIимил тушир. Пехил жедай крар адахъ самбар авай. Са куьналдини амай хуьруьнвийрилай тафаватлу тежез кьил хуьнал машгъул тир аялар бул авай хзандай ихьтин бизнесмен акъатун алай девирдин крарай кьил акъудиз чир хьана, абурув вердиш хьана цIийикIа фикирзавайбуру, дамахдай хьтин агалкьун яз гьисабзавай. Тек са Бедиран вичин ваъ, вири хуьруьн. Са цIуд йис идалай вилик куьгьне пилорамадилай башламишай ада гила ахьтин станокар эцигнавай хьи, винелай килигайла гьа маларин тевлеяр яз аквазмай и цехра Самурдин тамун ужуз кIарасдикай абурун куьмекдалди багьа имаратдин хаммал гьасилзавай. Бедиран бизнес дерин ва гегьенш жезвай, адан гьал – агьвал артух, мал – девлет артмиш жезвай. Самурдин ятарин йигинвал кьатIуз жедай, гьуьлелай къарагьай серин шагьвар атана агакьдай тепедал эцигнавай пуд мертебадин ва вири патарихъ айванар галай кIвалерни, ХандакIрилай башламишна са шумуд гектарда цIийиз кутунвай ципицIлухарни гьа цехрин гьунарар ва бегьерар тир. Са гафуналди, Бедирикай цIийи девирдин халис игит хьанвай. Гьавиляй адан гаф ише, кар вилик физвай. Гьавиляй адан гафунал гаф эцигдай, адан эхьдиз ваъ лугьудай ксар хуьре сад – кьвед хьана мад авачир. Иллаки цехрин патав ачухнавай кафедин кIвалах идара ийизвай дишегьлидихъ галаз адан алакъайри и кар тестикьарзавай.
Герекмаз субай дишегьли тушир. Адаз гъуьл авай, аял авай. Гъуьлуьн далудихъ стхаяр галай. Са стхади, Марата, Нарикахъ галаз Бедиран цехда кIвалахзавай. Герекмазан патахъай абурун арада мукьвал – мукьвал къайи рахунар арадиз къвезвай, абур кикIиз – къакъатиз амайбурузни аквазвай. Пака хуьруьз рахунар акъатиз, сиве тIеквен авай кьванда тикрарзавай. ЯтIани Нарикани Марата Бедиран цехда кIвалах авун давамарзавай. Бедиранни Герекмазан алакъаярни, къвердавай ачух жез, чуьнуьхиз хъжезмачир.
Югъ нисинилай алатнавай береда вичин чIулав джипда аваз Бедир хтана. Ам , цехдиз гьахьдалди вилик, кафедиз фена. Дезгедихъай къаншардиз Герекмаз атана. Ам, гьамиша хьиз, цуькверин кIунчI хьиз, чIаганвай. Вилериз хкадардай чинин иервал авачиртIани, ам гьар са итимдин темягь алкIидай дишегьли тир. Сирлу деринвал авай чIулав вилери абур акур касдив хуш секинсузвал агуддай. ЯцI квай дуьм – дуьз пIузари, куьк туширтIани, цIалцIамвал алай хъуьквери къумралвилин тав алай чиниз кьетIен таъсирлувал гузвай. Ам сифте сеферда акур касдин вилер гьавиляй яргъалди чинал алкIана амукьдай, анжах ахпа адан дишегьливилин амай шартIарал эвичIдай. И патахъайни адак синих кутун четин тир. Хур – кьил, къалчах – ятур чкадал алай ва артухан парцик квачир. Са гафуналди, Герекмаз къадирлу гьар са итимдин рикIин мурад хьтин дишегьли тир.
– Обедар ийизвани, чIехиди? – чIулав вилера аламатдин хъвер аваз хабар кьазва къаншардиз атай Герекмаза.
– ЧIехибур чна девейриз, филериз лугьудайди я, – жавабдиз хъуьрезва Бедирни.
– Девейризни филериз за обед гудач. Вуч неда вуна?
– Вахъ вуч аватIа, вири.
– Лап вири?! – ван акъудна хъверзава Герекмаза.
– Лап вири! Амма ина ваъ! Михьи гьавадал.
– Заз инани гьава михьи я, – пIузарар чеб чпивай къакъудна, чин цавалдна, нефес чIугвазва Герекмаза.
– Заз ина гьава залан я. Ина мишеррин ван ава...
– Ваъ, Бедир, акваз – акваз вахъ галаз экъечIна гьикI къведа зун? – чина авай шадвал туьхуьрзава Герекмаза.
Гьамиша къвезвайвал. Къачу недай – хъвадайни. Пакамалай затIни гьатнавайди туш.
– Ихьтин кафеяр вун фейи чкайра авачирни?
– Кафеяр – ацIана, вун хьтин халаяр авачир, – нефс ацукьна, гъил вегьез кIан хьана Бедираз. Амма Герекмаз тарпна дезгедихъ ахкъатна.
– Вагьшивилер ийимир! – ажеб хъвер хтана адан вилериз. – Зун ваз хала хьана ман?!
– ЦIуд минутдилай герек вун машинда жен, зун цехдиз фида, – экъечIна Бедир кафедай.
Гьамиша хьиз, Бедиран джип цехрин гьаятдиз гьахь хъувунмазди, Маратан кьарай квахьнавай. Ада, кIвалахни акъвазарна, ам гьиниз фидатIа, гьинай экъечIдатIа гуьзетзавай. Гьелбетда, цехар хьиз, кафени Бадиранди тирди, анани вири ихтиярар адав гвайди Маратазни течиз тушир. Амма адан рикIи стхадин папахъ галаз Бедиран алакъаяр икьван мукьва хьана кьабулзавачир. Гьавиляй ада абурун гьар са кам чириз чалишмишвал ийизвай, вичин веревирдер авурдалай кьулухъ, яшдиз ам чIехи тиртIани. Нарикал вичин кIуф элкъуьрнай.
Ингье адаз акваз – акваз Герекмаз кафедай экъечIна. Кьве гьилик кьве пакет кваз, ам Бедиран машинда ацукьна. Са шумуд декьикьадилай патав гвай цехдай Бедирни экъечIна ва машинда ацукьна. Гьа икI адан стхадин свас чара итимдихъ галаз гьиниз ятIани фена.
– Акъвазра станок! Акъвазра! – Нарикан япал гьарайна Марата.
Ада яб тагайла, станок вичи хкудна Марата.
– Вун кIвалах тийиз къекъвез вучиз авайди я? – наразивилелди хабар кьуна Нарика.
– Зун ви иапахъ къекъвезвайди я? Алат зи япалай! – вилерилай
– Зи папахъ вун вучиз къекъвезвайди я? хтIунай айнаяр алукI хъийизва Нарика.
– Ибур хтIуна, ви вилер гьакIни буьркьуь хьанва! – айнаяр яргъал хьиз гадарзава Марата.
– Кьей стха, ви кьил за гьа и станокдик кутада! – хъел акатзава Нарикак. – Вун вуч лугьуз гьавалат хьанва зал?
– Йикь лугьуз гьавалат хьанва! Зи кьил ваъ, папаз ашнавал ийизвай Бедиран кьил кутур!
– Бедирни кьий, вунни. Алат залай, кьей хва, виридан хъел за валай къачуда! – стха ядай шейинихъ къекъвена Нарик.
– Яда, ам акьахна фенва машиндаваз! Чи кьведан виликай! Гъуьлуьнни гъуьлуьн стхадин! Бес гьиниз физва, вучиз физва лугьудачни? Завай эхиз жезмач, вуна гьикI эхзава? Ам ви паб я, Бедиран паб туш!...
Нарика, кнопкадал тIуб илисна, станок кардик кухтуна.
– Ваз кичIе ятIа, зун фида абурун гуьгъуьниз! За рекьида абур кьведни! – ажугълу яз, ийир – тийир хьана Марат.
Нарика чилелай айнаяр хкажна, абур вилерал гьална, кIвалах башламиш хъувуна.
– Кьий вакай жедай итимни! Кьий вакай жедай гъуьлни! За а къагьбедиз ийидайди ийида!
Марат цехдай экъечIна. Са кьадар вахтунда инихъ – анихъ къекъвез вич секинариз алахъна, ада Бедиранни Герекмазан гуьгъуьниз фин кьетIна. Абур Самурдин чамар кьатIуз жедай тепедал, гьуьлуьн шагьвардин хура эцигнавай лацу рангунин тавханайра жедайди адаз рагь алай югъ хьиз чизвай.
* * *
Джипдиз вар Сефера ахъайна. Акурди акунач, ван хьайиди хьанач лугьуз, уьмуьр физ, яшар пудкъадалай алатнавай и кас, Бедиран яргъал мирес, ХандакIрин кьиле, Самур вацIуз мукьва тепедал эцигнавай кIвалерин ва цIийиз кутунвай ципицIлухдал къаравул тир. Бегьердал татанвай тегьенгар чуьнуьхдай кас жедачиртIани, гьар са затI эцигна туькIуьрнавай кIвалера авай шей – шуйдиз темягь ийидайбур кими жедачир. Хуьре тахьайтIани, хуьруьнбуру гигена къеценбуруни чуьнуьхун мумкин тир. Ихьтин хаталувал авайдакай рахайбуруз Бедира тагькимардай: – Къуй сухрай чпин кьил аниз, кьил галамачиз рахкурда чеб Сефер имиди.
Дугъриданни, Сефер ими кичIебурукай я лугьуз жедачир. Самурдин вацIа, и патай а патаз экъечIдайла, акIана, я туш ярхар хьунин ва селди тухунин къурхуллувилик акатайбур хьайила, тадиз Сефераз хабар гудай. КичIедачир касдиз селдихъай. КIизриди хьиз вегьедай вич адан хуруз ва хатабаладик акатун мумкин тирбуруз кутугай улам къалурдай. Мадни лугьудай хьи, вилик вахтара, машинар ва тракторар кьит тир ва колхоздин крар яцаринни балкIанрин хиве авай чIавара адан гереквал артух тир. Хам жунгавдикай гардандал вик эцигна яц авун, хам тачIчадикай кьилел залпанд гьална, далудал пурар хкажна балкIан авун гьар садалай алакьдай викIегьвилер тушир. Сеферда ибур садрани – кьведра ваъ, вишни садра авур крар тир.
Вичин Сефер ими хуьруьз хквез хъфин патал, йикъа садра кьванни мал – лапагдин кIуфукай ракьун сетка яна кIевирнавай ципицIлухдал ада цIар чIугун патал, Бедира къаравулдив улакь вуганвай. Амни секин къилихдин ва рехи чIарчIин хвар тир.
– Нисинин хийирар, Сефер ими, – машиндин рак ахъайна, салам гана адаз Бедира.
– Абат хийирар, – жаваб гана ада машин галай патахъ килиг тавуна. Завай кIани – такIан авани?
– Ви чандин сагъвал, чан Сефер ими. Зун няналди ина амукьда, вавай кIвализ хъфена хтайтIа жеда, – Машиндай эвичIна рахана адав Бедир.
– Хьурай ман, чан имидин. АкI хьайила, за фена жуван хвар хкьада.
Сефера варцин а патал хьиз ракьун тIваларикай туькIуьрнавай чахчахрал вегьенвай кьенерар къачуна ва ам, хвар хкьун патал, ХандакIар галай патахъ рекье гьатна.
– Завай герек затI, хуьряй хкидай затI аватIа, лагь гьа, – са вад – цIуд камуниз фейила, чин кIвалерихъ элкъуьрна ада.
Чидач ван хьаначтIани, я туш жаваб гун лазим акуначтIани, Бедира са гафни лагьанач. Сефераз акуна хьи, вичи гьасятда шак авурвал, Бедир тек туш, адахъ эхиримжи вахтара иниз мукьвал – мукьвал къвез рехъ ачух хьанвай Герекмазни гала. Герекмаза машиндай вугай пакетар Бедира къачуна ва абур кьведни винел мертебадиз рекье гьатна.
– Хъсан крар жезвач, мирес Бедир, – лагьана ада чин вич физвай патахъ элкъуьр хъувуна. – Гьич кутугай крар жезвач...
Сефераз балкIанри гьина незвайтIа чизвай. ХандакIар са акьван чIехи мулк тушир ва ана, гьайванди зиян гудай ник – сални, багь – бустанни авачир. Нехирдикай катай малдини, ида – ада кIвалахдикай хкудна ахъаяй ламра ва балкIанди гьа и чIурариз тади ийидай. Сефераз абур хьиз, адан вичин хварни квай балкIанрин дестедиз амни акунвай хьтинди тир. Вири гьайванар кьилер хкажна инерин патахъ килигзавай.
– ТIагьиран дилидини иниз акъатнава хьи, – рахазва вич вичив Сефер. – Ада зав хвар кьаз тадайди яни?
Сеферан рикIел са шумуд югь идалай вилик хьайи са агьвалат хтана. Пакаман кьиляй фу – яд къачуна кIваляй иниз хтай адаз лацу кIвалин патав ТIагьиран Мишка гваз акунай. Ам вичивай вич кьуна акъвазариз тежезвай гьалда авай. Хваралай пурар хутIунзавай арада, Мишкади кьулухъ кIвачерал хкаж жез, вилик кIвачер цава къугъуриз, ажеб ванер – сесер акъудиз хьанай. Гена патав агатначир ам. Сефераз адан къилих чизвай, ам пара туьнт, муьтIуъгъ тежер ивидин балкIан тир. Гьайванрин тIул хъсандиз чидайвиляй, ада ТIагьираз са меслятни къалурнай. Амма ам рази хьаначир.
– Я чан Сефер, ахта авур балкIандал гьикI лагьана акьах хъийида зун, ам вуч гаф я вуна заз лугьузвайди. – бейкеф жезвай амалар авунай ТIагьира. – БалкIандин хъсанвал адан туьнтвал тушни мегер? Ам лам туш, хьи, балкIан лагьай тIвар алачни...
– Яда, ам итимрални кваз тепилмиш жезва, аялрихъ галтугзава. лугьузва. Килиг, ада сад акъудда гьа.
Уьмуьр балкIанар вердишариз акъатай вазни адахъай кичIезваз тахьурай гьа, – хъуьренай ТIагьир.
Хварни кьилелай кьенерар алатнамазди, Мишкадинкъаншардиз катнай. Сефер яргъалай килигиз, и кьве гьайванди ахьтин чеб чпел элкъуьнар башламишнай хьи, гуя абур кьуьлуьник квай жегьил рушни гада, чамни свас тир. Бадамжан тав акъатнавай чIулав чIарчIин ацIай ятуррини гарданди цIарцIар гуз, Мишкади Сеферан хвараз вичин вири лайихлувилер къалурзавай. Хвар лагьайтIа, чIар кьери тум тади кваз галтадиз, са вуч ятIани квахьнавай тегьерда, гьа са чкадал элкъвезвай. Сефераз абуру чпи чеб гьикьван гуьзлемишзавайтIа, и гуьруьшмишвили абуруз гьихьтин бахтаварвал багъишнавайтIа, вичин вилералди аквазвай. Ада инлай баштан авун кьетIна. Амма инсандин шагьидвал гьайванризни герек аквазвачир, абур, кьведни ажеб чамарда гьатна, ХандакIир галай патахъ катнай. Та пака нисинлай вегьедалди, Сефераз абур ахкуначир. Вичин хвар хкьун патал хандакIраз фейилани, Мишкади ам чпин патарив агудкачир. Пурх ягъиз, зурба жендек кьулухъ кIвачерал хкажиз, гьир – гьир ацалтна гьарагъиз, ада чпиз мукьва жемир, агатмир лагьанай. Гилани, балкIанриз мукьва жердавай, Сефера а шикил тикрар хъхьунин къурху аннамишзавай.
– И хайратди зал вегьеда гьа, – риб хьиз акьунай адан мефтIеда. – Са лаш кьванни гвач зав.
Бирдан Мишкадидили гьир – гьир авуна. Ам алай чкадал йигинвиле гьатна. Сефера адан амалриз фикир тагун кьетIна. Хвара вичин иесидин къаншардиз са шумуд кам къачуна. Мад сеферда тикрар хъхьай Мишкадин гьир – гьирди ам акъвазарна. Амма вичивай вич хуьз тежез зурзазвай балкIан секин хъхьанач, ам, кIур цавуз акъудиз, Сеферан къаншардиз атана.
– Валлагь, идан амалар дилиданбур я, – тагькимарзава Сефера. – КIурарик кутуна рекьинни мумкин я ихьтинда.
Сефера кьулухъди чIугуна. Ам фена а патал хьиз алай таз къавахдин сериндик ацукьна. Чидач, рикIел вичи жегьил вахтара авур викIегьвилер хтанани, чидач, вичин хваран муьтIуыьвилик умуд кутунани, ам къарагъна балкIанрин патав рекье гьатна. Икьван вахтунда ишлемишиз, Сефера са лакIабни гун тавур хвар адаз килигзавай ва аста камаралди къаншардиз къвезвай.
Сефер акуна, Маратак квай хъел тIимил хьанвачир. Къарши яз, ада фикирзава: ингье, имни инра ава, Бедирни Герекмаз – лацу кIвале. Зи явакьан стхадиз аникай гьич къайгьуни авач. Амма ТIагьиран Мишкадин пурхар галаз акъатай гьир – гьирди Марат и хиялрикай хкудна. Аквазва адаз, ХандакIрин чIурун юкьвал, вич туна иесидин патав физвай хвараз килигиз, балкIандик зурба къалабулух ква. Ам ийир – тийир я. Бирдан ада вичин жендек кьулухъ кIвачерал хкажзава, ахпа кIаняй винелди беден къуткъунарна, ам рехъ квахьай чамарда гьатзава. Инихъ физва туьнтвал мадни къизмиш жезвай балкIан, анихъ физва, зарбдиз атана, хваран виликай рехъ атIана, ада чамарар давамарна. Са геренда акъвазна, балкIандин чамардиз вилни ягь тавур хвар Сефераз мукьва жезва. Мишкадихъ сабурлувал амач, адавай вич хкьаз жезмач, ада гьар гьикI хьайитIани хвар вичин патав тун кьетIзава. Тепилмиш жезва ам адан иесидал. Дили яз вичелди къвезвай Мишка акуна, Сеферан чанда зурзун гьатзава, ада балкIандин хурукай катун кьетIзава. Атана агакьзава адахъ чIулав зурба хъен. Вилик кIурарив яна, ярхарзава балкIанди руьгь фенвай Сефер.
Марат вилерин чIалахъ жезвач. Низ акур, низ ван хьайи крар я ибур? И жуьреда, икьван зулум ийиз балкIанди инсандал вегьин? Аннамишиз жедай кар яни? Амма ваъ, Маратан вилери таб ийизвач, ТIагьиран Мишкади, вилик кIвачер цавуз акъудиз гьалч хъийиз, Сефераз инад кьазва. Катзава Марат куьмекдиз. Яргъа аматIани, катзава. Вилер абурулай алат тийизвайвиляй, алукьиз къарагьзава ам. Мишка Сеферан чандилай алатзавач. Гила ада хваран иеси кIаса кьаз чилелай хкажзава, инихъ – анихъ са шумуд сеферда галтадна, чилел хъивегьзава. КIураривди кьуьл хгана, мадни вичин мидя кIасаривди хкажзава, и патахъ, а патахъ галтадна, чилел гьалчзава. БалкIан дили я, адан гьар са чIарчIин кьилел гьекьедин стIал ала, кешериз каф акъатнава, нерин чIафчIафар дакIуна, датIана пурх язава.
– Мишка! МишкаI – гьарайзава мукьва жезвай Марата. – Алат, хайрат! Рекьида вуна ам.
Маратан кIвачер са квехъ ятIани галкIизва, ам чинихъди алукьзава. КилигайтIа, шуькIуь симерин кьатIар галай руькуьн я. Къачузва ам Марата ва Мишкадал гьужумзава.
Чидач, балкIандиз руькуьндихъай кичIе хьанатIа, чидач, ада вичин кар кьилиз акъудна лагьана кьулухъ чIугунатIа, ам Сефералай алатна ва гагь и кIвачер, гагь а кIвачер цавара къугъуриз, кьуд кIвачелни къудгаз, ават хъийиз, вичин гъалибвилин ашкъидин чамарда гьатна.
Сефер юзазмачир. Нефес къачузмайтIани, адан бедендин гьар са жалгъа къакъатнавай, адан чин дегьреди гатанвай якIун тике хьиз аквазвай. БалкIандин патай ихьтин инсафсузвал сифте яз акунвай ва чарадан зулумди и гьалдиз гъанвай инсандин кьисметдизни икьван гагьда килиг тавур Маратаз вуч хъийидатIа чизвачир. Инихъ фена, анихъ фена, са шумудра Сеферан тIвар кьаз эверна, адан рикIел лацу кIвале Бедир авайди хтана. Катна Марат кIвал галай патахъ.
Бедирни Герекмаз, и вакъиайрикай бейхабар яз, чеб иниз атунин метлебрал машгъул тир. Абуру сада садаз хуш къведай ихтилатар фадлай хъийизмачир. Идан чарасузвал вич амачир. Вучиз лагьайтIа абурун чинеба эгечIай алакъаяр чеб чпелай уьквебабуруз элкъвенвай. Сада садаз хиве кьунар, кьинер гунар, кIанивилерикайни вафалувилерикай ширин гафар лугьунар абуруз лазим амачир. Абуруз лазимди акурла, гьалтайла, хиялдиз атайла, хура куькIуьзвай рикIин цIай кьведани санал кьин тир. И кар абурулай регъятдиз алакьзавай. Къени алакьнавай.
Къвердавай мукьва жез агакьзавай гьарай – эвердин ванери абурун хуш секинвал чIурна.
– Валлагь, Мератан сес я, – кичI акаткаваз лагьана Герекмаза.
– Вуна ам иниз къведа лугьузвани? – дикъетлу хьана яб гузва Бедира.
– Адаз чи алакъайрикай виридалай вилик аян хьайиди я, – дакIардин жалюзидин арадай ХандакIар галай патаз килигзава Герекмаз. – Гьар сеферда вун инай – анай хтайла, ам станокни акъвазарна, чна вучдатIа акваз, къаразрал алайди я.
– Ваз гъинай чида? Нарика лагьанани?
– Нариказ анрикай гьич къайгьуни авайди туш, – элкъвена хтана Герекмаз. – Сифте вахтара гьарай – вургъай хьана, кьве лапIашни захъ галукьна. Ахпа кисна. КIвалах гъиляй акъатиз кичIе хьана, заз чиз.
– Вун гьиляй акъатайтIани, жеда. ГьакI тушни?
Маратан ван патавай агакьзава. Гьавиляй Герекмазан кичIевал артух жезва.
– ЭкъечI, яда, ам иниз татурай! Зун гьи чин алаз за адаз къалурда?
Бедира ваъ лагьанач, ам къецел экъечIна. Гьаятдиз эвичIай адан кьил акунмазди, атана варцив агакьнавай Марата гьарайна:
– АтIа ХандакIра Сефер кьенва!
Бедиран япариз и гафарин ван хьанач, ада Маратаз маса суал гана:
– Ваз ина вуч герек я, Марат? КIвалахни гадарна, вун зи гуьгъуьниз вучиз атанва?
– Сефер кьенва, Сефер!
– Ахмакь ихтилат ийимир, хъфена жуван кеспи ая, Марат. Ваз лазим тушир чкайра тIуб экъуьрмир.
Варцел абур чеб – чпел расалмиш жезва. – Вун и арайра гьахьмир, Марат, – адан рехъ кьазва Бедира.
– Куь Сефер ими кьенва, вун гъавурда акьазвачни? – кьулухъ кам
къачузва Марата.
– Исятда инлай фейи Сефер ими рекьидани? Гьинва ам?
– АтIа ХандакIра.
– Ви адав вуч гвай? Герекмаз захъ галайди я, адахъ ваъ!
– Герекмазни кьий, вунни! Куьн рекьин тийизвай зи стхани кьий! БалкIандин муьгьдарда, Мишкади эхнач. Вичихъ галай хвар хутахзавай Сефер кIур гана, кIас гана кьена.
– Сефер ими Мишкади кьена? – мягьтел жезва Бедир. – Вуна закай ягьанатар ийимир, Марат. Алатна ахлад вун захъ сабур амаз.
– За ваз лагьана кIанзавай гафар вуна заз лугьузвани? Вунани зи сабур алцумзавай хьтинди я. За вун кицI хьиз рекьида, чарадан кIвал чIурзавай угъраш! Ша, лагьанай за, ам чан кумаз санихъ хутахин.
Бедира сабур хвена. Вичихъ далу элкъуьрна, ХандакIар галай патахъ рекье гьат хъувур Маратан гуьгьуьниз са шумуд кам къачуна, ам тади кваз машиндал фена. Кьулухъ пата ацукьзавайбур агалтзавай хъуьцуьганар виликди ялна, аникай тфенгар хкудна, Бедирани гьерекатна.
* * *
Сеферак гьеле чан кумай. Гъил – кIвач юзурзавачиртIани, рикIи кIвалахзамай, нефес къачузмайди чир жезвай. Бедирни Марат адан ивиди рчанвай чиниз килигиз серсер хьанвай.
– Гьала машин, духтурдин патав тухун. – лагьана Марата.
– Духтурди вуч хъийида?..
Бедира вичин «Винчестер» тфенгар кIвачиз акъудна. Ам машин галай патахъ ваъ, ХандакIрин а кьилиз рекье гьатна.
– За чирда а Мишкадиз! За хъсан чирда! – гьарайна ада.
Мишкадиз чеб галай патахъ къвезвай Бедиракай гьасятда аян хьана. Кьил цава кьуна, ада са шумудра пурх яна, нерин чIафчIафар дакIуриз, нефесар чIугуна, артух ван акъуд тавуна, гьир – гьирна. Бедирак балкIанриз мукьва жердавай тади ва ажугъ акатзавай. Мишкади кIурар авуна, инлай анал, анлай масанал физ, гъвечIи чамарар ийиз, Бедираз вуч кIанзавайди ятIа, чириз, вил эцигна. Кьил цава кьуна вичин къаншардиз къвезвай Мишка акуна, Бедира «Винчестердин» къундах къуьне акIурна, шейтIандихъ тIуб галкIурна. БалкIан, хак ягъайди хьиз, акъвазна ва са легьзедилай кьулухъ татаб хьана, амма кIвачерал аламукьна. Бедира кьвед лагьай сеферда яракь кIвачиз акъудна шейтIандихъ тIуб галкIурна. Раган ккIалар хьтин, мурцIар алай чIехи къирмеяр са шумуд санал келледани хура гьатнавай Мишкадин жендек кьулухъди фена, ам тентес кьенваз чиле акьуна. Адаз кIвачер акIуриз ва къахрагъиз кIанзава, амма чалишмишвилер кьилиз акъатзавач, ам вичин ихтиярда амач. Бедираз балкIандин чалишмишвилерикай хуш къвезва.
– Итим рекьидайла, хъсан тирни? – гьарайзава Бедира мад сеферда кIвачиз акъуднавай яракь гваз Мишкадал элкъвез.
БалкIан адаз вилер чпин кIалубрай акъатдайвал экъисна килигзава. Аквадай гьалда, адаз вичихъ галаз и касдин гьихьтин мидявал аватIа, вучиз ада вичин
келледани хура гуьллеяр тунватIа чириз кIанзава. Амма са куьнайни кьил акъат тийиз, ам вичин гуж – къуватдив ацIанвай жендек кIвачерал хкаж хъувунин къайгъуда ава. Ада я гьир – гьирзавач, я пурх язавач, ам анжах мягьтелвилинни тажубвилин гьавизар хьана, къвердавай гегьенш ва чIехи жезвай вилерай яракь гваз ва вуч ятIани гьарайдалди лугьуз вичел элкъвезвай Бедираз килигзава. Бирдан адан гьеле чилихъ галукь тавуна инихъ – анихъ галтагзавай келледин и патай фена а патай эхиз тежер тIал акъатна. Бедира пуд лагьай патрумда авай кьуркьушумдин тикеярни аниз ахъайна. Мишкадин кьил гардандиз муьтIуьгь амукьнач, ам чилел аватна, ял акатна дакIур чIафчIафрай, пад хьайи целцяй хьиз, ван галаз гар акъатна, абурун дакIунни элекьна, балкIандин зурба жендек юзун хъувунач.
И шикил акваз, Бедиракай вичиз авай хъилер са шумуд къат артух жез акуна, Марата кьил баштанзавай, амма Бедира ам акъвазарна.
Вун гьиниз катзава? – гьарайна ада. – За машин гьалда, куьмекдалди эхцигна, Сефер ими хутахин.
ТIагьир тамукай хкатна ХандакIрин агьа кьилиз агакьзавайла, Бедиран джип патахъ хъфенай. Адак пара тади квай, хвални фур талагьиз, и чуьлдихъ галай къулайсуз рекьяй ам руг цавуз акъудна вилерикай квахьнай.
– Хва текьей касдиз я регъуьвал, я кичIевал амач, – вичи вичиз арза ийизвай ТIагьира. – Шумудра и патахъ атайтIани, чарадан паб галаз ам и рекьерани рукара аваз аквада. Кьей хва Нарика гьикI эхзаватIа, чидач.
ХандакIрин юкьвални ТIагьир агакьна, амма я балкIанар, я маса гьайванар адаз акунач. Эхирни ада гьарайна:
– Мишка! Мишка!
Аквазва ТIагьираз, таз къавах алай тIулалай инсанди вичиз гьил юзурзава.
– Марат я, – рахазва ам вич вичив. – Им ина вучиз авайди я? Бедир идахъай катзавай жал? Маратахъ тфенгар жеч эхир. Маратнавай ахьтин жуьрет ийиз жеч эхир. Яраб Бедир янатIа, тахьайтIа Герекмаз?
И хиялрик кваз Тагьир Маратан патав агакьзава. Амни кIвачел аламач, са квел ятIани ацукьнава. ТIагьиран кIвачера зурзун гьатна, ада Марат ацукьнавай чкадилай балкIандин кIалубар кьатIана.
– Мишка! – гьарайна ТIагьира. – Зи Мишка!
КIвачер яргьи хьана ва руфун, са къвалал ярх хьанвайвиляй, хъиткьиндайвал ял акатна, юзан техйизвай балкIандин нур гудайвал цIалцIам тир яцIу ятурдал ацукьнавай Марата гьич кьилни хкажнач. Ада гьарагъунар давамарзавай ТIагьираз, гъил туькIуьрна, балкIандин келледай ва хурай фена винел каф аламаз векьерал лахта хьанвай иви къалурна.
– Ни? Вучиз? – гьарайна ТIагьира.
Ам вичел тепилмиш жез акуна, Марат балкIандин ятурдилай къарагъна.
– Бедир я! Ада кьенвай Сефер хутахна! – вуч лугьудатIа течир жуьреда рахазва Марат.
– Сефер вучтинди я? Мишка вучтинди я?
– Марат вучтинди я? ГьакI лагь, я ТIагьир, – вич вичяй акъатиз эгечIна Маратни. – Эхь, зун Бедиран гуьгъуьниз атайди тир. Амма зи рикIелай вири алатна, вучиз лагьайтIа ви Мишкади заз аламат къалурна. Вичин хвар хутахиз атай Сефер ада кIурни кIас гана кьена. Эхь, балкIанди! Чаз фагьум – фикир авачиз, ягь – намусдикай пай авачиз аквазвай гьайванди!
ТIагьирни Марат хамунилай гъуз авахьна чилел агакьдалди рекъиз, амма зурба бедендикай хкатна куьтягь тежезвай ивидиз килигиз яргъалди ацукьна. ТIагьиран вилерал са шумудра накъвар къвез кьурана. Марата са шумудра вичин хзандин намусдик хкуьрнавай Бедираз гьелегьар кьуна.
– ТIагьиран айгъурдин ивидикай тухвана кутур жуван стхадин жасатдик! – вич вичив рахаз, тикрар жезва Маратан хиялда.
Маратан хиялрин ван ТIагьираз къвезвачир, гьелбетда. Амма, низ чида, белки адан хиялрини лугьузвай жеди:
– Твах зи Мишкадин ивидикай жуван стхадиз, Марат. Эркекдин эркеквал гьихьтинди жедайди ятIа, дадмишрай фагъирди.
Чпин хиялар абуру сада муькуьдаз раиж авунач. Анжах ТIагьира хьайи кардин гьайиф чIугуна:
– Язух Сефер! Са хуьруьк квай итим тир. Жуван балкIанди а касдиз инад авуна, зун жемятдин чиниз гьикI килиг хъийида?..
