Papaninin retkikunta
K A T K E L M I A R O M A A N I S T A
Liiton pieniin tiloihin oli ahtautunut kolmisenkymmentä ihmistä. Suomalaiset, jotka muodostivat kirjailijaliiton enemmistön, istuivat eturiveissä ja keskellä salia. Venäläiset pysyttelivät takana. Iivana Remsu aluekomiteasta pyöritteli tärkeän näköisenä päätään eturivin keskellä. Hänen läsnäolonsa ja aloituspuheenvuoronsa merkitsivät sitä, ettei tämänkertainen kokous ollut kirjailijaliiton sisäinen asia. Remsun liituraitapuvun housunlahkeet oli tungettu pieksujen varsiin merkiksi karjalaisesta kansanomaisuudesta. Huovinen istui vasemmalla ikkunan vieressä. Hän nojaili rennosti tuolin karmiin ja ojensi pitkät jalkansa etummaisen tuolin alle. Paperossi savusi hänen suupielessään. Puvuntakki levällään ja kädet housuntaskuissa Teppo muistutti Majakovskia. Keskellä eturivissä huomasin Hugo Lehmusvuon, joka oli hiljattain saanut lähtöpassit teatterista.
Hän pyyhki yhtä mittaa hikeä punaiselta kaljultaan ja pyöritti päätään, aivan kuin solmio olisi ollut liian kireällä. Oikealla seinävieressä istuivat Kallio ja Aili Valkonen sivuttain puheenjohtajan pöytään. Kallion harmaa pujoparta tärähti, kun Mäkinen lausui fataaliset sanansa. Valkonen ei näyttänyt piittaavan koko kokouksesta. Hänellä oli yllään mustat vaatteet, jotka korostivat hänen tukevan vartalonsa ylvästä ryhtiä. Selkä suorassa hän katsoi poissaolevana eteensä ja piteli polvillaan mustaa käsilaukkua. Huomasin Kallion puristavan Ailin kättä. Mieleen tuli Kallion salaperäinen vaimo, jota kukaan ei tuntenut. Olikohan sitä edes olemassa?
Kokoussalin pienet tuuletusikkunat olivat auki, mutta ilma oli silti tunkkainen hien hajusta, hengityksestä ja tupakansavusta. Silmiä kirveli ja hapen puute haukotutti, vaikka jännitys oli valtava. Vieressäni istuvan kustannustoimittaja Risto Kiviniemen piippu savusi yhtä mittaa. Yritin suojautua Riston puhaltamilta savupilviltä polttamalla omaa Belomoriani, mutta se ei helpottanut tilannetta. Vasta puoli tuntia kestäneen kokouksen jälkeen salissa ei kerta kaikkiaan voinut hengittää.
Vihreän sarkakankaan peittämän pöydän takana istuivat Mäkelän lisäksi Kieleväinen ja liiton vastaava sihteeri Gornov, jonka ohut tukka oli huolellisesti kammattu sivulta kaljun päälaen yli. Mäkelä koputti piipun varrella vesikarahvia ja sanoi:
”Toverit, tässä ilmapiirissä on mahdotonta jatkaa kokousta. Ensinnäkin pyytäisin hiljaisuutta. Asia on vakava, ja meidän on tehtävä tänään tärkeitä päätöksiä. Toiseksi sovitaankin niin, että käydään tupakalla ulkona eikä polteta salissa enää. Täällä tukehtuu.”
Esimerkkiä näyttäen Mäkelä tyhjensi piippunsa ja pisti sen nahkapussiin. Kieleväinen ja Gornov tumppasivat paperossinsa. Muu väki alkoi liikkua etsiessään jonkinlaista astiaa. Lopulta ikkunoilla seisoneet kukkaruukut muistuttivat piikkisikoja.
”Ensi alkuun pyytäisin kirjailijaliiton puoluesihteeriä toveri Mikko Kieleväistä kertomaan vähän kysymyksen taustoista”, Mäkelä sanoi ja taputti kääntyessään Kieleväiseen päin.
Salista kuului muutama kämmenten läpsähdys. Kieleväinen nousi seisomaan, oikoi takkia ja tuijotti saliin pienillä verestävillä silmillään:
”Toverit! Liitossamme on muodostunut huolestuttava tilanne, eikä se ole mikään uutinen. Muistatte varmaan, etta vain puolueen valppauden ansiosta heräsimme unestamme viime maaliskuussa. Silloin onnistuimme paljastamaan ja erottamaan liitosta porvarillisen nationalistin Eemeli Saarisen sekä torjumaan viime hetkellä vakoilijan Taisto Pirkkalan juonet kansanvihollisromaaninsa julkaisemiseksi kustannusliike Uudessa Kirjassa. Lipunkantajan päätoimittajana olin itsekin likinäköinen ja muun toimituksen välinpitämättömällä suostumuksella sallin julkaista Pirkkalan romaanin ensimmäiset luvut lehdessä. Vain obkomin puuttuminen asiaan pelasti meidät pahimmilta virheiltä.” Eturiveistä kuului hajanaisia myötäileviä repliikkejä tapaan: ”kyllä niin on” ja ”hyvä kun ajoissa huomattiin”. Toiset vääntelehtivät kiusaantuneina tuoleillaan ja vilkuivat vierustovereitaan.
”Kesäkuussa puolueaktiivin kokouksessa erotimme kansanviholliset Pirkkalan ja Saarisen puolueesta, jatkoi Kieleväinen haroen lyhyttä siilitukkaansa. — Emme halunneet pitää puoluejärjestömme riveissä sellaista saastaa. Meidän oli puhdistettava sovettikirjailijoiden kommunistinen maineemme. Teimme oikein ja ajoissa: pian sen jälkeen niin Pirkkala kuin Saarinenkin pidätettiin ja vangittiin nationalistisen järjestön perustajina ja amerikkalaisina spiooneina.”
Kieleväinen katsoi kirjailijoita tiukasti kuin varmistaen, ettei joukossa ollut saman järjestön jäseniä ja muita vakoojia. Sotilastakin rintataskussa välkähteli kulta-Parker. Hänen värittömät silmäripsensä räpyttivät tiuhaan.
”Erotimme puolueesta myös trotskistit Santeri Torvisen ja Rudolf Backmanin, koska porvarillisten tekeleittensä vuoksi he eivät kuuluneet enää kirjailijalittomme riveihin. Kaikki nämä niin sanotut kirjailijat, tai suoraan sanoen fasistisen Suomen neuvostovastaisen propagandan äänitorvet, eivät enää tule häiritsemään meidän rakentavaa työtämme sovettikirjallisuuden saralla. Mutta joukossamme on vielä sellaisia hämäräperäisiä olioita, joiden todellisista kasvoista meidän on otettava selvä.” Kieleväinen rykäisi muutaman kerran virkayskää ja otti pöydältä paperin. Hän varmasti muisti, mistä piti puhua, mutta paperista lukeminen oli tarkoitettu vakuuttavammaksi. ”Olemme jo monesti arvostelleet Teppo Huovisen luokkakannatonta kulakkirunoutta, epäilyttävien romaanien tekijän Risto Kiviniemen lepsuilua kustannusliikkeen toimittajana sekä Tarmo Kallion epäproletaarista kielenkäyttöä. Aili Valkosen viimeinen romaani on todettu poliittisesti haitalliseksi. Yllämainitut kansalaiset ovat vieläkin kirjailijaliiton riveissä. Tämän lisäksi kirjailijaliiton entinen puoluesihteeri Petrov, jonka kaikki tunsimme, osoittautui viholliseksi. Hänet on vangittu ja tuomittu neuvostovastaisesta tihutyöstä, joka tapahtui kirjailijaliiton puheenjohtajan Valdemar Mäkelän nenän edessä. Eikä siinä kaikki. Petrov oli Mäkelän perheystävä, ja he vierailivat monesti toistensa luona.”
Kieleväinen katsoi Mäkelään värittömiä kulmiaan kurtistaen ja jatkoi:
”Puoluekomitea on päättänyt antaa kirjailijaliiton puheenjohtajalle Valdemar Mäkelälle muistutuksen sallimattoman liberaalisesta ja poliittisesti periaatteettomasta käytöksestä. Kirjailijaliiton täysivaltaisen kokuksen on vahvistettava päätös.”
Pöytäkirjaa kirjoittanut Gornov kohottautui seisomaan ja kehotti kimeällä äänellä: ”Äänestäkäämme, toverit. Kuka kannattaa? Vastaan? Mainiota, hyväksytty yksimielisesti.”
Kun nostin kättäni, vilkaisin ympärilleni. Melkein jokainen pyöritteli päätään varmistaakseen, että oli äänestänyt oikein. Mäkelän maininta kriittisessä lehtijutussa oli jo valmistanut maaperän. ”Jahaa, tuolla on näköjään kysymys salissa. Olkaa hyvä toveri Parkkinen”, Gornov viittasi eturiveihin ”Ei kysymys vaan tähdennys, Kustaa nousi seisomaan.
— Petrov tosiaankin puuhaili vastavallankumouksellista ryhmää kirjailijaliitossa. Hän oli nimittäin erittäin hyvissä väleissä Kiviniemeen. Toveri Kieleväinen on oikeassa, me emme sitä ajoissa huomanneet. Halusin vain lisätä tähän, että kyllä jollakulla oli epäilyksiä Petrovin toiminnasta, mutta oli vaikea uskoa sellaista todeksi kirjailijaliiton puoluesihteeristä.”
”Kiitos, toveri Parkkinen. Lausuntonne huomioidaan”, Kieleväinen sanoi tyytyväisenä.
Kustaalla ei voinut olla mitään epäilyksiä Petrovin suhteen, mutta hän, kuten minäkin, huomasi Kieleväisen puheessa vilahtaneen sanayhdistelmän ”hämäräperäiset oliot”, joka antoi ilmi kustannusliikettä koskevan kirjoituksen tekijän. Kustaan siirto oli hyvä, mutta oliko se riittävä. ”Puheenvuoro toveri Mäkelälle”, Kieleväinen sanoi painokkaasti. Hän käyttäytyi aivan kuin olisi itse ollut puheenjohtaja. Kieleväisen koko olemus huokui varmuutta, hänessä ei huomannut pelon häivääkään. Hän ei kiemurrellut eikä mielistellyt Remsua.
Mäkelä istui selkä suorana, kävelykeppi polvien välissä. Gornov tyrkki häntä kyynärpäällään, mutta Mäkelä vain nyökkäili ja hymyili epäluuloisesti.
”Toveri Mäkelä!” Kieleväinen toisti ja alkoi taputtaa. Mäkelä havahtui vihdoin, ponnahti tuolilta ja keppiään puristaen teki velton askeleen eteen. Tuntui siltä kuin ainoastaan upea harmaa puku olisi pitänyt häntä pystyssä. ”Rakkaat ystävät, hän aloitti katsoen vain vastapäätä istuvaan Remsuun. — Toverit! Olen varmaan tehnyt montakin virhettä puheenjohtajan paikallani, ja pahin lie nimenomaan Petrovin tapaus. Myönnän, että olin yhteyksissä häneen, mutta pyydän teitä huomioimaan, etten tiennyt silloin, että hän on kansdanvihollinen. Vihollinen on yleensä kavala ja viekas ja usein se naamioituu parhaaksi ystäväksi. Olkaamme valppaita,toverit, olkaamme valppaita.”
”Kyllä sitä sattuu kaikille, Valdemar Karlovitš, toveri Remsu sanoi paikaltaan. — Älkää ottako sitä niin raskaasti. Aluekomitean muistutus ei ole rangaistus vaan varoitus oikealta poliittiselta linjalta poikkeamisesta.Uskon, että osaattte palata puolueen linjalle ja todistaa kommunistisen periaatteellisuutenne. Jatkakaa kokousta.”
Mäkelä kuuli Remsun sanat mainiosti, tai ainakin sanojen sävyn. Muutkin ymmärsivät, että puheenjohtajan pieni julkinen kuritus oli tarkoitettu vain korostamaan kokouksen demokraattisuutta. Täällä ei tuomita, vaan kritisoidaan toverillisesti. Mäkelä ryhdistäytyi, ojensi kätensä pöydällä olevaa piippupussia kohti, mutta muisti oman pyyntönsä ja rykäisi päättävästi:
”Toverot. Niin kuin alustajamme Mikko Kieleväinen äsken sanoi, olemme jo monesti arvostelleet Teppo Huovisen tuotantoa. Hän ei kuitenkaan ole ottanut opikseen toverillisia huomautuksiamme.Huovinen vastustaa karjalan kirjakielen luomista ja kirjailijana laiminlyö velvollisuutensa taistella ideologisen rintaman eturiveissä. Jo vuonna kolmekymmentäyksi hän lankesi toisessa runokirjassaan pikkuporvarillisuuteen ja trotskismiin. Viisi vuotta hän piileksi Leningradissa, ja nyt vajaa vuosi sitten ilmestyi luoksemme elävän klassikon elkein.”
Mäkeläm katse harhaili jossain yleisön yläpuolella. Hän oikoi pukuaan eikä tiennyt, mihin pann kätensä, kun piippua ei ollut. Hermostuneesti kuin harrastajanäyttelijä hän jatkoi:
”Me emme tiedä, mitä ja missä Huovinen on tehnyt. Me emme tiedä hänen yhteyksiään ja suhteitaan. Eikä se ole meidän asiamme, sitä varten ovat olemassa pätevämmät elimet. Poliittinen tilanne maailmassa on nyt kuitenkin sen verran vaikea, ja vihollinen niin valppaana, että emme voi antaa Suomen lahtareille tilaisuutta ilakoida hairahtaneiden tovereittemme johdosta tai käyttää niiden tuotantoa omassa neuvostovastaisessa propagandassaan. Ehdotan Huovisen erottamista kirjailijaliitosta. Onko muita mielipiteitä?”
Salissa syntyi epämääräistä melua. Teppo oli arvostettu runoilijana, mutta kaikki ymmärsivät, että tässä tilanteessa äänestäminen oli vain muodollisuus. Kukaan ei kuitenkaan halunnut nostaa kättään ensimmäisenä. Huovisen ilme muuttui huolettomasta halveksivaksi. Teppo ymmärsi toki itsekin, että asia oli päätetty jo ennen kokousta, mutta tuntui siltä, että hänen välinpitämättömän oloinen katseensa tarkkaili vaivihkaa salia huomatakseen ensimmäisen kiven heittäjän.
Aili Valkonen nousi seisomaan ja loi ylpeän katseen yli salin. Hänen iso vartalonsa ja musta asunsa herättivät kunnioitusta johtokunnassakin. Läsnäolijat hiljenivät. Viisikymppiseksi naiseksi Aili oli suorastaan kaunis. Hänen sileäksi kammatussa mustassa tukassaan erottuivat hopeasuortuvat ohimoilla. Raskaat luomet ja tummat silmänaluset valvottujen öiden merkkinä loivat kasvoille jalon ilmeen.
”Hyvät kollegat, ennen kuin äänestätte ajatelkaa, mihin osallistutte, Aili sanoi matalalla äänellään. — Tämän päivän tulette muistamaan loppuikänne, ja jos äänestätte nyt Huovisen pois liitosta, tulette häpeämään sitä vanhuuteenne saakka. Jos elätte niin pitkään. Teppo Huovinen on mestari, jollaisia meillä ei muita ole, ja te kaikki tiedätte sen. Hän on runoilija jumalan armosta.”
Salin toiselta laidalta kuului kimakka ääni:
”Mitä te mestaruudesta ja jumalan armosta puhutte, siitä puhuivat ne, jotka eivät tunnustaneet kirjallisuuden puolueellisuutta. Sanokaas jotain Huovisen aatteellisista katsomuksista, puhukaa kirjailijan paikasta sosialistisessa rakennustyössä!”
”Ei hänellä mitään paikkaa sosialistisessa rakennustyössä ole. Huovinen on moraaliton alkoholisti, joka jätti vaimonsa ja kaksi lasta”, sanoi toinen ääni paikaltaan. En nähnyt kuka se oli.
Kuului ääniä eri puolilta, mutta suurin osa puhui vain naapurille eikä puheenvuoroja enää pyydetty. Aili Valkonen laskeutui tuolilleen yhtä arvokkaana kuin nousikin. Kinastelu ei sopinut hänen olemukseensa. Gornov kilisti karahvia ja huusi: ”Äänestetään, toverit, äänestetään. Kuka kannattaa nationalisti ja trotskisti Huovisen erottamista kirjailijaliitosta hänen runoutensa aatteettomuuden vuoksi?”
Eturivissä nousi ensimmäisenä Remsun käsi. Hänen jälkeensä nostivat kätensä Gornov, Kieleväinen ja Mäkelä. Merkki oli selkeä. Vilkaisin taakseni. Takariveissä nousi ensimmäisiä käsiä. Vierelläni istunut Risto Kiviniemi katsoi minua kuin anteeksi pyytäen ja nosti kätensä. Tunsin omassa käsivarressani lyijyn painoa. Lihakset jännittyivät, mutta käsi ei noussut. Teppo oli ystäväni. Toisaalta Tepolla ei ollut mitään mahdollisuuksia, johtokunnan päätöksen vastustaminen merkitsi vainikävyyksiä itselle. Ei se Teppoa olisi pelastanut. Mäkelällä oli omat syynsä äänestää Teppo ensimmäisenä pois liitosta. Tapaus oli tuoreessa muistissa. Kieleväinensai omien kanaviensa kautta tietää, että Jooseppi Ihalainen, joka ei ollut kirjailijaliiton jäsen, oli Majakassa ankarasti arvostellut Mäkelän runoja.
Mäkelän ja Huovisen läsnä ollessa Kieleväinen ehdotti, että tämä tapaus käsiteltäisiin kirjailijaliiton kokouksessa. Mäkelä ei sanonut siihen mitään. Teppo oli huomauttanut ivallisesti: ”Tietysti on suotavaa, että ihmiset rakastaisivat meitä kirjailijoita, mutta jos niin ei käy, voimmehan myö päätöslauselmassa tuomita lukija, joka ei tykkää meijän runoista.” Huovisen erottaminen ensimmäisenä oli ilmeisesti Mäkelän idea, mutta ilman Kieleväisen tukea se ei olisi onnistunut. Mikon asenne tässä kysymyksessä oli periaatteellinen ja siksi kaikessa julmuudessaankin kunnioitusta herättävä: Kieleväinen taisteli avoimesti karjalan kirjakielen puolesta, ja Teppo oli aloitteen pahin vastustaja. Vilkaisin vielä kerran ympärilleni. Sali oli täynnä nostettuja käsiä. Omanikin oli pystyssä. Katsoin sitä enkä ymmärtänyt, mikä voima oli nostanut sen. En ainakaan minä itse. Tunsin polttavaa häpeää, mutta samalla jonkinlaista helpotusta — olin vain yksi monista, käsi nostettujen kätten metsässä. Ei tämä ollut minun päätökseni.
Huovinen istui entisessä asennossa, pitkät jalat etummaisen tuolin alle ojennettuna. Rauhallisesti hänkaivoi savukerasian taskustaan, puhalsi paperossin hylsystä tupakan murut ja sanoi äänekkäästi: ”Kait mie voin nyt panna tupakakse, kun en enää kuulu porukkaan.”
”Onko toveri Huovisella mitään sanottavaa puolustuksekseen?” Kieleväinen kysyi purevasti. Hänen pienet punaiset silmänsä porasivat Teppoa.
Huovinen kohotautui vastaamaan, mutta ankara yskänkohtauskeskeytti hänen aikomuksensa. Gornov tuijotti Teppoa nappisilmillään.
”Mitäs siinä liirotat ku oravakoira. Anna tulta”, Teppo ärähti taskujaan taputellen.
Gornov kohensi ohutta hiuspeitettä kaljullaan ja mutristi suutaan. Hän luuli kai oravakoiran liittyvän omaan kampaukseensa. Kun Tepolta ei muuta vastalausetta tullut, hän merkitsi jotain pöytäkirjaan.
”Äänestys ei ole vielä päättynyt, Gornov sanoi tuimasti.
— Kuka on vastaan?”
Oikealta sivulta nousi monien yllätykseksi kaksi kättä.
Ne olivat Kallion ja Valkosen. Koko sali katsoi heitä kuin kuolemaantuomittuja. Kallionkäsi heilahti pari kertaa epävarmasti ja hävisi näkyvistä.
”Siis kaksi, ei kun yksi vastaan, sanoi Kieleväinen. — Merkitkää pöytäkirjaan. Äänten valtaenemmistöllä Teppo Huovinen on erotettu sovettikirjailijoiden liitosta.”
”Seuraavaksi käsitttelemme pedagogisen instituutin entisen opettajan ja kirjailijan Tarmo Kallion kysymyksen. Toveri Mäkelällä on asiasta sanottavaa”, Gornov sanoi. Mäkelä nojasi kävelykeppiinsä kädet ristissä ja hymyili kuin Buddha. Gornov kääntyi Mäkelän puoleen ja korotti ääntään:
”Valdemar Karlovitš, olkaa hyvä.”
Mäkelä havahtui ja nousi hätäisesti seisomaan.Hänen vielä rykiessään kuului ikkunan vierestä kaatuvan tuolin kolina ja Tepon äännähdys ”perkele”, joka liittyi pikemminkin tuolin kaatumiseen kuin liitosta erottamiseen.
Kääntyessään hän osui katseellaan minuun ja hymähti kuin ymmärtämättömälle lapselle. Sain anteeksi, mutta olin tästä lähtien mitätön. Teppo käveli pää pystyssä ja paperossi sauhuten johtokunnan pöydän edestä ja sivuilleen katsomatta poistui salista.
”Krasnaja Karelija-lehden entinen päätoimittaja, aatelissukuinen tuholainen ja vakooja Viktor Latunin erotetaan kirjailijaliitosta puolueen vastaisesta tihutyöstä ja vihollisten peittelemisestä” — puheenjohtaja ilmoitti kuin uutta vierasta esittelevä hovimestari.
Laiha ja kalpea Latunin nousi sseisomaan. Hän ei aikonut sanoa mitään, vaan kumarsi kohteliaasti vierustoverilleen ja alkoi pujotella tuolien välistä ovelle päin. Tuoliriveistä selviydyttyään hän kumarsi vielä koko salille, asetti hatun päähänsä ja poistui äänettömästi.
”Yksimielisesti.”
”Punainen Karjala –lehden entinen päätoimittaja, nationalisti ja trotskisti Juho Ahonen avunannosta Krasnaja Karelijan vastavallankumoukselliselle ryhmälle ja kansanvihollisen vaimon Aili Valkosen kirjallisten tuotteiden ylistämisestä”, Mäkelä luetteli.
”Yksimielisesti.”
”Kustannusliike Uuden Kirjan toimittaja Risto Kiviniemi poliittisesta lepsuilusta ja neuvostovastaisten käsikirjoitusten ujuttamisesta kustannusliikkeen julkaisusuunnitelmiin.” ”Yksimielisesti.”
”Suomalaisen draamateatterin entinen ohjaaja ja taiteellinen johtaja Hugo Lehmusvuo erinäisistä poliittisista virheistä, passiivisuudesta ja moraalittomuudesta.” Hugo hyppäsi pystyyn ja pyöritteli päätään hätäises. Hän ojensi kätensä johtokuntaa kohti ja sanoi traagisesti:
”Toverit!”
Kieleväinen katsoi häntä selvästi inhoten ja käänsi pöytäkirjan sivua. Gornov kehotti äänestämään. Äänestin Lehmusvuon erottamista erikoisella nautinnolla ja samalla tajusin, että samoin olisivat muutkin äänestäneet minua vastaan sitä suuremmalla innolla, mitä enemmän yrittäisin muita syyttää.
”Yksimielisesti.”
Parasta oli pysyä matalana, ehkä ukonilma menisi tällä kertaa ohi. Kokous ei kuitenkaan puolustaisi ketään. Myöhemmin olisi viisasta etsiä turvaa isomman puun alta. Jos salama iskisi, niin siinä menisi suojelijakin. Mutta salama iskikin välittömästi.
”Lipunkantajan toimitussihteeri Jaakko Pettersson, Mäkelä kuulutti. — Petterssonin tuotteissa on havaittu Teppo Huovisen voimakas vaikutus. Petterssonin runot ovat aatteettomia ja taiteellisesti ala-arvoisia. Ehdotan Petterssonin erottamista kirjailijaliitosta.”
Kaikki tähänastinen tuntui vain painajaiselta, jonka kulkuun ei voinut mitenkään vaikuttaa, mutta jonka tiesi uneksi ja oli siten turvassa. Kauhuelokuvan katsoja saattaa väristä pelosta ja hikoilla, mutta tietää istuvansa katsomossa. Niin tuntui minustakin, minulla ei ollut mitään syytä pelätä. Olin puhdas ja vilpitön, en puhunut koskaan mitään vaarallista kolmannen henkilön läsnä ollessa, olin rehellinen Kieleväiselle ja karistin kannoiltani kaikki epäilyttävät suhteet. Näin uskottelin itselleni, mutta pelkäsin sitä, että joku ottaisi puheeksi viimeisen ryyppyreissun Huovisen ja Kallion kanssa, Ihalaisen ja varsinkin Tyynen. Nämä oli niitä seikkoja, joita todella kannatti varoa. Tai tehdä jotain, ennen kuin ne liitetään henkilökohtaiseen kansiooni Kieleväisen kassakaapissa.
Kukaan ei pyytänyt enää puheenvuoroa. Kieleväinenkin pysyi vaiti, vaikka olisi voinut kääntää asian vähintään vihollisrunoilijan hännystelemiseksi. Tunsin kerrassaan kiitollisuutta, kun muitta puheitta kysymys asetettiin äänestykseen. ”Yksimielisesti”, Gornov kirjasi.
Minut erotettiin ‘taiteellisen ala-arvoisuuden vuoksi’. Asiaan ei liittynyt mitään politiikkaa, ja se oli sellainen helpotus, että olin melkein iloinen. En ollut puolueen jäsen, joten asia jäisi tähän. Minut armahdettiin, ja armahtajana oli epäilemättä Kieleväinen. Se merkitsi, että sain jatkaa elämää, olkoon että ilman kirjailijaliiton jäsenkirjaa. Saisin pitää työpaikkani ja myös asuntoni ainakin sen aikaa kunnes Lipunkantajan viimeinen numero tulee kirjapainosta. En ainakaan joutuisi leirille, koska minua ei syytetty mistään. Jos Kieleväinen kerran ei halunnut minun tuhoani, saattaa hän myös auttaa, jos olen hänelle uskollinen. Ehkä hän opettaa minulle miten ja mitä pitää kirjoittaa, kyllä hän sen tietää.
”Seuraavaksi on neuvostokirjailijain liiton kokouksen käsiteltävänä kysymys kustannusliike Uuden Kirjan johtajasta Kustaa Parkkisesta ja hänen poliittisista virheistään, Gornov kuulutti. — Puheenvuoro liiton puheenjohtajalle Valdemar Mäkelälle.” Mäkelä puristeli piippuaan sormien välissä ja yski liiankin pitkään. Hänen huolellisesti leikatut viiksensä värähtelivät. Parkkinen oli virassa ollessaan ehtinyt julkaista neljä Mäkelän runokirjaa, mutta Pirkkalan romaanin toimittaminen painokuntoon ja ladelman purkaminen viime hetkellä loivat vaarallisen varjon kustannusliikkeen nykyisen johtajan päälle.
”Punaisen Karjalan artikkelissa osoitetaan, että kustannusliikkeeseen on pesiytynyt hämäräperäisiä olioita, Mäkelä aloitti. — Yhden niistä paljastimme tänään ja erotimme yksimielisesti kirjailijaliitosta. Risto Kiviniemi oli kelpuuttanut julkaistavaksi nationalistin ja amerikkalaisen spioonin Taisto Parkkalan romaanin. Vastuussa tästä valitettavasta tilanteesta on kustannusliikkeen johtaja toveri Parkkinen. Hänen olisi pitänyt ajoissa huomata työntekijöittensä vehkeilyt vihollisen kanssa ja ryhtyä välittömiin toimenpiteisiin, mitä hän ei hyvänahkaisuuttaan tehnyt. Kustaa Parkkinen on kuitenkin kunnostautunut hyvänä työntekijänä ja rehtinä kommunistina. Juuri hänen johdolla Uusi Kirja on julkaissut paljon todella proletaarista ja poliittisesti puhdasta kirjallisuutta. Emme kiirehtisi erottamaan Parkkista kirjailijaliitosta, mutta ehdottaisimme hänelle annettavaksi ankaran muistutuksen.”
Mäkelän puhuessa ajattelin kuumeisesti, mitä tekisin. ’Elämässä on aina tilaa uroteolle’; Kallio oli sanonut Papaninin retkestä. Pitääkö jokaisen olla sankari, ja eikö sankari olekin se, joka pelastuu. Jos nyt puhuisin, se ei minun jäsenyyteeni enää vaikuttaisi, mutta antaisi kenties jonkun moraalisen pisteen. Piirimme oli pieni, kaikki tunsivat toisensa ja kaikenlaisia huhuja liikkui. Jos jättäisin jotain kertomatta, oli aina vaara, että joku saattoi tietää jotain ja tiesi myös minun tietävän. Siitä vedettäisiin totta kai johtopäätös, että haluan suojella Parkkista. Jos Parkkisesta tehtäisiin vihollinen, vaitiolo ymmärrettäisiin peloksi, merkiksi siitä, että olen itsekin sekaantunut vihollisen juoniin.
Mäkelä yritti puolustaa Parkkista tai pikemminkin pehmeämmällä rangaistuksella pelastaa lopulliselta tuholta. Jos esiintyisin Parkkista vastaan, asettuisin myös Mäkelää vastaan. Oliko siinä mitään vaaroja? Mäkelän asema näytti nyt aika epävarmalta, ja sitä paitsi kirjailijaliitosta erotettuna minulle ei paljon merkinnyt liiton puheenjohtajan suosio. Kieleväinen näytti olevan tärkeämpi henkilö nyt. Hän kirjoitti lehteen ’hämäräperäisistä olioista’ tarkoituksella, hän halusi Parkkisen erottamista liitosta ja virasta. Luultavasti hänellä on oma ehdokkaansa kustannusliikkeen johtajan virkaan. Jostain syystä hän ei kuitenkaan halunnut puhua itse, vaan toivoi nähtävästi, että Kuustaan tuhoaisi joku toinen. Miksi?
Kieleväisen vaimo oli Jalmari Koskisen tytär. Se oli vaarallista, mutta Mikko oli ottanut sen riskin. Miestä saattoi vain kunnioittaa, en uskonut, että esimerkiksi Mäkelä olisi uskaltanut ottaa vaimokseen puolueesta erotetun itsemurhaajan tyttären. Parkkinen kasvoi Koskisen talossa, Sirkan rinnalla.Ehkä Kieleväinen ei halunnut kenenkään luulevan, että hän kostaa Parkkiselle joitakin vanhoja asioita. Jos puhuisin nyt Parkkista vastaan, pi täisi minun olla varma siitä, että hän myös tuhoutuu. Jos
Kustaa selviää, saattaa hän jotenkin kostaa tämän minulle. Kun puhuin Hausmannin kanssa majakan terassilla. Kustaa oli kaatokännissä. Mutta jospa hän vain teeskenteli ja kuuli koko keskustelun? Sen pystyi tulkitsemaan miten vain.
Tuskalliset epäilykseni ratkaisi Lehmusvuo. Lievin perustein erotettuna hänkin halusi moraalisia pisteitä: ”Toveri puheenjohtaja! Sanoitte äsken, että Parkkinen on huomattavasti parantanut kustannusliikkeen toimintaa Jalmari Koskisen jäljiltä. Mutta mitenkäs se tosiseikka, että Parkkinen on nimenomaan Koskisen kasvatti. Jalmari Koskista ei tuomittu, mutta hänet erotettiin puolueesta porvarillisuudesta, minkä jälkeen hän teki raukkamaisen ja säälittävän itsemurhan. Jos syyte olisi ollut virheellinen, Koskinen olisi pystynyt todistamaan todellisen kommunistin ytimensä. Mutta näin ei käynyt. Hän ei paennut elämää vaan oikeudenmukaista tuomiota. Hyvät toverit, ajatelkaa ny, miten tällainen porvarillinen pelkuri oli voinut kasvattaa seuraajansa? Ja muistakaa myös, että juuri Parkkisen johtamassa kustannusliikkeessä julkaistiin viime vosina Aili Valkosen ja Tarmo Kallionnteoksia. Ehdotan Parkkisen erottamista.”
Lehmusvuon naama oli helakan punainen ja hänen kaljunsa kiilsi hiestä. Hän pyöritti päätään etsien itselleen liittolaisia. Lehmusvuon puheenvuoro oli kuin tykistövalmistelu. Ratkaisevaksi iskuksi riittäsi niinkin naurettava pikkuseikka kuin naapurin emäntä. Johdon mielestä kommunistin moraalisessa olemuksessa ei ollut toisarvoisia seikkoja. Katsoin Kieleväistä. Moitteettomasti istuvassa sotilastakissaan hän näytti melkein komealta. Miksi olin nähnyt hänessä vain verestävät silmät ja värittömän siilitukan. Hän oli vahva, suoraryhtinen mies, sotilaallisen reilu, armoton, mutta rehellinen. Sellainen mies ei petä ystävää. Jos minun oli tehtävä valinta, niin se oli helppo. Lehtimaininnan ja puoluemuistutuksen jälkeen Mäkelästä ei ollut enää mahtimieheksi. Sen sijaan Kieleväisessä aistin todellisen vallan ja voiman. Hänen vihamiehekseen en ainakaan halunnut. En halunnut maata halkopinon päällä verisissä kalsareissa. Nahkatakkiset miehet olivat tämän todellisuuden haltijoita, ja tässä salissa vain yhdellä näytti olevan oikeus sovitella sellaista takkia. Vedin hien ja tupakantumppien hajuista ilmaa keuhkot täyteen kuin sukeltamisen edellä ja nostin käteni.
”Toveri Pettersson, olkaa hyvä”, Gornov huomasi minut heti.
Sydän tykytti kurkussa, vatsassa velloi, ja leuka tuntui kankealta.
”Arvoisa johtokunta, aloitin. Oma ääni kuulosti vieraalta.
— Halusin vain tarkentaa. Toveri Parkkisen moraalisesta olemuksesta siis. Hänhän pitää kortteeria kauppias Skorobogatovin entisessä talossa, niin. Kauppiaan tytär asuu vieläkin samassa talossa, tosin nyt vain vuokralaisena. Toisessa puolessa, joka on jaettu kahdeksi huoneistoksi, asuvat toveri Parkkinen ja viinatehtaan virkailijan perhe. Hän on naimisissa, tämä tytär nimittäin. Siitä huolimatta toveri Parkkinen on tietynlaisessa suhteessa naiseen.” Silmissä pimeni.Sali hukkui värisevään autereeseen, ja minä näin vain Parkerin Kieleväisen rintataskussa. ”Niin mitä minä halusinkaan sanoa.Häpeämättömässä himokkuudessaan porvarisnainen lahjoo kommunisti Parkkista omatekoisilla piirakoilla ja kalakukoilla, jotka viimemainittu ottaa kiitollisena vastaan.”
En uskonut itsekään, että olin todella sanonut tuon, mutta kokouksen absurdinäytelmässä näytti olevan oma logiikkansa. Kukaan ei nauranut, ihmiset kuuntelivat totisina ja hartaina. Omatuntoni vääntelehti jossain mahan pohjalla, mutta pelko oli sisäistä syyttävää ääntäni vahvempi. Vain kunniansa ja ylpeytensä uhrannut pelastuu, pelko kuiskasi kuin profeetta. Tunsin joutuvani jonkinlaiseen häpeän hurmioon, kuin olisin harjoittanut itsetyydytystä julkisesti. Mitä nolompia puhuin, sitä suurempaa nautintoa tunsin.
”Tunnustan, että olen itsekin maistellut ja kehunut mainittuja piirakoita. Myönnän, että halusin olla mieliksi isännälle, koska kysellessäni häneltä Veturi-albumin kohtalosta tunsin itseni riippuvaiseksi kustannusliikkeen johtajasta, sillä siinä oli myös omia vähäpätöisiä runojani. En tiedä kuinka kauan Parkkisen siveetön ja poliittisesti virheellinen suhde on jatkunut, mutta ainakin poikamies Parkkisen asunnossa näkyy selvästi porvarillisen naisen huolehtivainen kädenjälki erinäisten pitsiverhojen, pöytäliinojen sekä vedenneitoja esittävien taulujen muodossa. Siksi kysyn arvoisalta kokoukselta ja johtokunnalta, voiko tällainen mies olla neuvostokirjailijain liiton jäsen.”
Parkkinen istui jäykkänä ja tuijotti suoraan eteensä. Hänen isot kätensä puristelivat hattua niin, että sitä kävi sääliksi. Minusta tuntui, että hän rukoili. Kun lopetin, huomasin Kieleväisen pienissä silmissä ja suupielissä vain minulle tarkoitetun hyväksyvän hymyn. Nöyryytykseni ei ollut turhaa, aseeni laukesi oikeaan aikaan, ja tuomari hyväksyi laukauksen.
Mäkelä näytti neuvottomalta. Hän horjui ja epöröi. Toisaalta hän ei mitenkään halunnut Parkkisen erottamista, koska se olisi merkinnyt myös kustannusliikkeen joohdon vaihtoa. Kuka menisi takuuseen, että Parkkisen seuraaja on yhtä suopea Mäkelää kohtaan. Toisaalta Lehmusvuon ja minun puheenvuorojen jälkeen Parkkista ei voinut enää puolustaa, ja kysymys erottamisesta oli pakko asettaa äänestykseen, mikä tietenkin merkitsi yksimielistä päätöstä. Mäkelä vilkaisi Kieleväiseen odottaen tältä edes jonkinlaista merkkiä, mutta Kieleväinen pysyi vaiti. Hän olisi voinut hukuttaa Parkkisen muutamalla sanalla, mutta halusi pysytellä syrjässä. Pelissä oli selvästikin suurempia asioita kuin Sirkan lapsuus, mutta niistä minä en voinut tietää.
Mäkelän epäröinnin ratkaisi yllättäen aluekomitea sihteeri Remsu. Hän nousi seisomaan, kääntyi saliin päin ja sanoi:
”Toverit, Kustaa Parkkiselle esitetyt syytteet ovat epäilemättä vakavia, ja me kiitämme tovereita, jotkamsäilyttivät valppautensa erottamisestakin huolimatta. He toimivat kuin oikeat kommunistit, joille omat vastoinkäymiset eivät merkitse yhteisen edun unohtamista. Mutta obko missa ollaan kuitenkin sitä mieltä, että toveri Parkkisen erottaminen on ennenaikaista. Uskon, että tämän kokouksen jälkeen hän tekee oikeat yhteenvedot ja käyttää kaikki voimansa osoitettujen virheiden korjaamiseksi. Obkomin ehdotus on antaa toveri Parkkiselle ankara muistutus koeajalla.”
Mäkelä pisti helpottuneena piippunsa taskuun:
”Toverit, äänestetään aluekomitean ehdotusta.”
”Yksimielisesti”, Gornov kirjasi pöytäkirjään.
Parkkinen kääntyi katsomaan minuun. Laihoilla kalpeilla kasvoilla väreili mielipuolinen hymy. Elohiiri hänen silmässään nyki niin, että hänen ilmeensä vaikutti melkein irvokkaalta. En osannut muuta kuin kääntää katseeni pois.
Экспедиция Папанина*
Отрывок из романа
В небольшое помещение Союза набилось около тридцати человек. Финны, которые составляли большинство в Союзе, сидели в передних рядах и по центру зала. Русские разместились позади. Иван Ремшу из обкома в самом центре первого ряда важно покручивал головой. Само присутствие его и вступительная речь означали, что на этот раз собрание не является внутренним делом Союза писателей. Дорогие брюки в белую полосочку были заправлены в пьексы в знак принадлежности к карельскому народу.
Хуовинен сидел слева у окна. Расслабленно прислонившись к спинке стула, он протянул длинные свои ноги далеко вперед, под стулья переднего ряда. Папироска дымила в углу его рта. В распахнутом пиджаке, сунув руки в карманы штанов, Теппо напоминал Маяковского. В центре первого ряда я заметил Хуго Лехмусвуо, которого только что уволили из театра. Он то и дело вытирал пот с красной лысины и крутил головой, как будто галстук слишком сдавливал его шею. Справа у стены сидели Каллио и Айли Валконен боком к столу председателя. Седая бородка клинышком Каллио вздрогнула, когда Мякеля произнес свои фатальные слова. Валконен, казалось, все собрание было глубоко безразлично. Она была в черном, что подчеркивало ее горделивую осанку и стать. С прямой спиной она смотрела отсутствующим взглядом перед собой, придерживая на коленях черную сумочку. Я заметил, что Каллио пожимает руку Айли. Я вспомнил таинственную жену Каллио, которую никто не знал. Да и была ли она?
Маленькие форточки в зале заседаний были открыты настежь, но воздух был спертым от запаха пота, дыхания и табачного дыма. Глаза щипало, хотелось зевать от недостатка кислорода, несмотря на огромное напряжение. Непрестанно чадила трубка редактора издательства Ристо Кивиниеми, который сидел рядом со мной. Я попытался защититься от облака его дыма, закурив свой «Беломор», но это не помогло. Спустя полчаса после начала собрания в зале невозможно было дышать.
За столом, покрытым зеленым сукном, сидели, помимо Мякеля, также Киелевяйнен и ответственный секретарь Союза Горнов, жидкие волосенки которого были зачесаны набок поверх лысины. Мякеля постучал трубкой по графину и произнес:
— Товарищи. В такой атмосфере невозможно продолжать собрание. Прежде всего прошу тишины. Дело нешуточное, нам сегодня предстоит принять серьезные решения. Потом, давайте договоримся, что на перекур будем выходить на улицу, а не курить в зале. Здесь задохнуться можно.
Показывая пример, Мякеля вытряхнул свою трубку и сунул ее в кожаный футляр. Киелевяйнен и Горнов затушили папиросы. Прочий народ зашевелился в поисках какой-нибудь посудины. Под конец цветочные горшки на окнах стали напоминать дикобразов.
— Для начала я бы попросил партсекретаря нашего Союза товарища Микко Киелевяйнена рассказать об истории вопроса, — сказал Мякеля и захлопал, обернувшись к Киелевяйнену.
В зале раздались редкие хлопки. Киелевяйнен поднялся, поправил френч и уставился в зал маленькими красноватыми глазками.
— Товарищи, в нашем Союзе сложилось трудное положение, и это не новость. Вы наверняка помните, что только благодаря бдительности партии мы проснулись в прошлом марте. Тогда нам удалось раскрыть и исключить из Союза буржуазного националиста Эмиля Сааринена, а также пресечь в последний момент интриги шпиона Тайсто Пирккала, желавшего издать свой вражеский роман в издательстве «Новая книга». Как главный редактор «Знаменосца» я сам был близорук и с равнодушного одобрения прочих членов редакции позволил издать в журнале первые главы романа Пирккала. Только вмешательство обкома спасло нас от более серьезных ошибок.
В первых рядах раздались разрозненные реплики одобрения: «Да, это так» и «Хорошо, что вовремя заметили». Прочие же раздосадованно ворочались на стульях и поглядывали на товарищей.
— В июне на собрании партийного актива мы исключили из партии врагов народа Пирккала и Сааринена, — продолжил Киелевяйнен, ероша свой короткий ежик. — В наших рядах не нужен подобный мусор. Нам надо было очистить коммунистическую честь советских писателей. Мы поступили правильно и вовремя: вскоре после этого как Пирккала, так и Сааринена задержали и арестовали как организаторов националистической группы и американских шпионов.
Киелевяйнен оглядел писателей строго, будто убеждаясь, что среди них нет членов той же группы и прочих шпионов. В нагрудном кармане его френча поблескивал золотой «Паркер». Белые реснички часто моргали.
— Мы также исключили из партии троцкистов Сантери Торвинена и Рудольфа Бакмана, поскольку после своих буржуазных опусов они больше не состоят в рядах нашего Союза писателей. Все эти так называемые писатели, или, выражаясь прямо, рупоры антисоветской пропаганды фашистской Финляндии, больше не помешают нашей работе на ниве советской литературы. Но среди нас есть еще темные личности, которых нам еще предстоит вывести на чистую воду.
Киелевяйнен несколько раз официально откашлялся и взял со стола бумагу. Он наверняка помнил, о чем надо говорить, но читать с листа было убедительней.
— Мы уже неоднократно критиковали бесклассовую кулацкую поэзию Теппо Хуовинена, небрежность автора подозрительных романов Ристо Кивиниеми в качестве редактора издательства, а также непролетарскую лексику Тармо Каллио. Последний роман Айли Валконен признан политически вредным. Вышеназванные граждане до сих пор состоят в рядах Союза писателей. Кроме того, бывший партсекретарь Союза писателей Петров, которого мы все знаем, оказался врагом. Он арестован и осужден за антисоветское вредительство, которое происходило под носом у председателя Союза писателей Вальдемара Мякеля. И это не все. Петров — друг семьи Мякеля, и они часто ходили друг к другу в гости.
Киелевяйнен посмотрел на Мякеля, нахмурив бесцветные брови, и продолжил:
— Партком решил вынести председателю Вальдемару Мякеля выговор за непозволительно либеральное и политически беспринципное поведение. Полномочное собрание Союза писателей должно одобрить это решение.
Горнов, писавший протокол, поднялся и предложил зычным голосом: — Голосуем, товарищи. Кто за? Против? Прекрасно, принято единогласно.
Подняв руку, я огляделся. Почти каждый крутил головой, чтобы убедиться, что голосует правильно. Упоминание Мякеля в критической статье в газете уже подготовило почву.
— Так, вопрос из зала. Пожалуйста, товарищ Парккинен, — сказал Горнов.
— Не вопрос, а уточнение, — поднялся Густав. — Петров действительно якшался с контрреволюционной группой в Союзе писателей. Он был, в частности, в очень хороших отношениях с Кивиниеми. Товарищ Киелевяйнен прав, мы не заметили этого вовремя. Я бы хотел просто добавить к этому, что, конечно, кое-кто сомневается в деятельности Петрова, но было сложно поверить, что в этом замешан председатель Союза писателей.
— Спасибо, товарищ Парккинен, ваше замечание будет принято, — довольно сказал Киелевяйнен. Густав не мог иметь никаких сомнений в отношении Петрова, однако он, как и я, заметил, что в речи Киелевяйнена проскочило словосочетание «темные личности», которое выдало автора статьи об издательстве. Густав сделал хороший ход, но достаточный ли?
— Слово предоставляется товарищу Мякеля. — Киелевяйнен сказал со значением. Он вел себя так, будто сам был председателем. Весь облик Киелевяйнена дышал уверенностью, в нем не было ни следа страха. Он не вилял и не заискивал перед Ремшу.
Мякеля сидел, выпрямив спину, зажав трость между колен. Горнов толкал его локтем, но Мякеля только кивал, недоверчиво улыбаясь.
— Товарищ Мякеля! — повторил Киелевяйнен и начал аплодировать.
Наконец Мякеля очнулся, вскочил со стула и, опираясь на палку, сделал вялый шаг вперед. Казалось, только шикарный серый костюм удерживает его на ногах.
— Дорогие друзья, — сказал он, глядя исключительно на Ремшу, который сидел напротив. — Товарищи! Я наверняка совершил не одну ошибку на своем посту председателя, и худшая из них — именно случай с Петровым. Я признаю, что поддерживал с ним связь, но прошу вас принять во внимание, что тогда я не знал, что он враг народа. Враг вообще коварен и хитер, он частенько надевает личину лучшего друга. Будем бдительны, товарищи, будем бдительны.
— Конечно, со всеми случается, Вальдемар Карлович, — сказал Ремшу с места. — Не принимайте это слишком близко к сердцу. Выговор обкома — это еще не наказание, а предостережение об отходе от правильной политической линии. Я верю, что вы сможете вернуться на линию партии и подтвердить свою коммунистическую принципиальность. Продолжайте собрание.
Мякеля прекрасно слышал слова Ремшу, по крайней мере их оттенок. Прочие также поняли, что небольшую публичную порку председателю устроили только для того, чтобы подчеркнуть демократичность собрания.
Здесь не выносят приговор, а критикуют по-товарищески. Мякеля подтянулся и уже протянул руку к своей зачехленной трубке, которая лежала на столе, да вспомнил собственную просьбу и решительно кашлянул:
— Товарищи. Как только что сказал наш докладчик Микко Киелевяйнен, мы уже неоднократно критиковали произведения Теппо Хуовинена. Он все-таки не принял во внимание наши товарищеские замечания. Хуовинен протестует против создания карельского литературного языка и как писатель игнорирует свой долг бороться в первых рядах идеологического фронта. Уже в тридцать первом году в своей второй книжке он скатился в мелкобуржуазность и в троцкизм. Пять лет он скрывался в Ленинграде и вот около года назад появился у нас с замашками живого классика. Взгляд Мякеля блуждал где-то поверх голов. Он поправил костюм, не зная, куда деть руки, поскольку трубки не было. Нервно, как актер-любитель, он продолжил:
— Мы не знаем, где и чем занимался Хуовинен, нам ничего не известно о его связях. Возможно, это не наше дело, для этого существуют более компетентные органы. Политическое положение в мире в настоящий момент настолько сложно, а враг до того хитер, что мы не можем предоставить финским лахтарям возможность ликовать по случаю наших заблудших товарищей или использовать их произведения в своей антисоветской пропаганде. Я предлагаю исключить Хуовинена из Союза писателей. Есть другие мнения? В зале поднялся неопределенный ропот. Теппо уважали как поэта, но все понимали, что в данной ситуации голосование — простая формальность. Никто всетаки не хотел поднять руку первым. Выражение лица Хуовинена изменилось с беззаботного на пренебрежительное. Теппо наверняка сам понимал, что вопрос решен уже до собрания, но казалось, что его будто бы равнодушный взгляд незаметно прощупывает зал, дабы заметить, кто первым бросит камень.
Айли Валконен встала и окинула зал гордым взглядом. Ее крупная фигура и черный костюм вызывали уважение даже в руководстве. Присутствующие притихли. Для пятидесятилетней женщины Айли была просто красавицей. В ее черных, гладко зачесанных волосах проглядывали серебристые пряди на висках. Тяжелые веки и подглазья, темные от бессонных ночей, придавали ее лицу благородное выражение.
— Уважаемые коллеги, прежде чем голосовать, подумайте, в чем вы участвуете, — сказала Айли низким голосом. — Этот день вы будете помнить до конца своей жизни, и если вы сейчас проголосуете за исключение Хуовинена из Союза, вы будете стыдиться этого до старости. Если доживете. Теппо Хуовинен — мастер, каких у нас больше нет, и все вы об этом знаете. Он поэт от Бога.
С того конца зала раздался зычный голос:
— Что вы там говорите о мастерстве и о Боге, об этом говорят те, кто не признал партийности литературы. Расскажите об идейных взглядах Хуовинена, говорите о месте писателя в социалистическом строительстве!
— Нет у него никакого места в социалистическом строительстве. Хуовинен — аморальный алкоголик, который бросил жену с двумя детьми, — сказал второй голос с места.
Я не видел, кто это был.
Голоса послышались со всех сторон, но большая часть говорила соседу, никто не просил слова. Айли Валконен села на место столь же достойно, как и поднялась. Препираться было не в ее правилах. Горлов постучал по графину и крикнул:
— Голосуем, товарищи, голосуем. Кто поддерживает исключение националиста и троцкиста Хуовинена из Союза писателей за безыдейность его произведений? Первой поднялась рука Ремшу из первого ряда. После него руки подняли Горнов, Киелевяйнен и Мякеля. Знак был понятен. Я поглядел назад. В задних рядах поднялись первые руки. Ристо Кивиниеми, сидящий рядом со мной, посмотрел на меня, как бы извиняясь, и поднял руку. Моя рука будто налилась свинцом. Мышцы напряглись, но рука не поднялась. Теппо был моим другом. С другой стороны, у Теппо не было шансов, возражать против решений руководства — наживать себе неприятности. Это бы не спасло Теппо. У Мякеля были свои причины проголосовать за то, чтобы Теппо первым вылетел из Союза. Случай был еще в недавней памяти. Киелевяйнен по своим каналам узнал, что Йосеппи Ихалайнен, который не был членом Союза писателей, жестко критиковал стихотворения Мякеля. В присутствии Мякеля и Хуовинена Киелевяйнен предложил, чтобы этот случай обсудили на собрании Союза писателей. Мякеля на это ничего не ответил. Теппо иронично заметил: «Конечно, было бы хорошо, если бы читатели любили наших писателей, но если это не так, давайте заклеймим в резолюции читателя, который наших стихов не любит». Исключить Хуовинена первым была явно идея Мякеля, но без поддержки Киелевяйнена это бы не выгорело. Положение Микко в этом вопросе было принципиальным, и поэтому при всей своей жестокости рождало уважение: Киелевяйнен открыто боролся за карельский литературный язык, а Теппо был самым ярым противником начинания. Я еще раз огляделся. Зал был полон поднятых рук. И моя рука была поднята. Я смотрел на нее, не понимая, какая сила подняла ее. По крайней мере, не я сам. Я ощутил жгучий стыд, но в то же время какое-то облегчение — я был одним из многих, рукой в лесу поднятых рук. Это был не мой выбор.
Хуовинен сидел в той же позе, с ногами, вытянутыми далеко вперед. Он мирно вытащил из кармана пачку папирос, выдул из гильзы крошки табака и громко произнес:
— Может, я теперь закурю? Я больше не член вашей компании.
— Хочет ли товарищ Хуовинен что-то сказать в свое оправдание? — едко спросил Киелевяйнен. Его маленькие красные глазки сверлили Теппо. Хуовинен поднялся, чтобы ответить, но тяжелый приступ кашля прервал его намерения. Горнов уставился на него своими глазами-пуговицами. — Что пялишься, как лайка на белку? Дай прикурить, — проворчал Теппо, хлопая себя по карманам. Горнов поправил тонкую прядь на лысине и скривил рот. Он, очевидно, решил, что лайка относилась к его прическе. Не получив от Теппо иного ответа, он что-то занес в протокол.
— Голосование еще не закончилось, — мрачно произнес Горлов. — Кто против?
Справа, к удивлению многих, поднялись две руки.
Это были Каллио и Валконен. Весь зал смотрел на них, как на приговоренных к смерти. Рука Каллио пару раз неопределенно взмахнула и пропала из виду.
— Итак, двое, то есть один против, — сказал Киелевяйнен. — Занесите в протокол. Большинством голосов Теппо Хуовинен исключен из Союза советских писателей.
— Далее обсудим дело бывшего преподавателя педагогического института, писателя Тармо Каллио. Товарищ Мякеля выступит по вопросу, — сказал Горнов. Мякеля опирался на свою трость, сложив руки крестом, и улыбался, как Будда. Горнов повернулся к Мякеля и повысил голос:
— Вальдемар Карлович, пожалуйста.
Очнувшись, Мякеля поспешно встал. Пока он откашливался, у окна раздался грохот падающего стула и возглас Теппо «черт побери!», который был связан скорее со стулом, чем с исключением из Союза. Развернувшись, он зацепил взглядом меня и усмехнулся, будто неразумному ребенку. Я получил прощение, но с этого момента я ничего для него не значил. Теппо вышел к столу руководства с гордо поднятой головой и папиросой во рту, потом, не глядя по сторонам, удалился из зала.
— Предлагаю исключить из Союза писателей бывшего главного редактора газеты «Красная Карелия», вредителя, выходца из аристократической семьи, шпиона Виктора Латынина за антипартийное вредительство и укрывание врага, — объявил председатель, как дворецкий, представляющий нового гостя.
Поднялся худой и бледный Латынин. Он не собирался ничего говорить, а только вежливо поклонился товарищам, сидящим по соседству, и принялся протискиваться между стульев к выходу. Выбравшись из рядов стульев, он еще раз поклонился всему залу, надел шляпу и молча удалился.
— Единогласно.
— Бывшего главного редактора газеты «Пунайнен Карьяла», националиста и троцкиста Юхо Ахонена — за помощь контрреволюционной группе «Красной Карелии» и пропаганду произведений жены врага народа Айли Валконен, — перечислял Мякеля.
— Единогласно.
— Редактора издательства «Новая книга» Ристо Кивиниеми за политическое попустительство и включение в планы издательства антисоветских рукописей.
— Единогласно.
— Бывшего режиссера и художественного руководителя Финского театра Хуго Лехмусвуо за политические ошибки, пассивность и аморальное поведение. Хуго подпрыгнул и яростно замотал головой. Протянув руку к руководству, он трагически произнес:
— Товарищи!
Киелевяйнен посмотрел на него с явным отвращением и перевернул страницу протокола. Горнов предложил голосовать. Я проголосовал за исключение Лехмусвуо с особым удовольствием, в то же время ясно понимая, что присутствующие проголосовали бы против меня с энтузиазмом тем большим, чем больше бы я пытался обвинять других.
— Единогласно.
Лучше всего было не высовываться, может, на сей раз гроза пройдет стороной. Собрание все равно никого не защищает. Позже было бы разумно укрыться под более высоким деревом. Если молния ударит, то погибнет и защитник. Но молния ударила незамедлительно.
— Ответственного секретаря «Знаменосца» Якко Петерсона, — перечислял Мякеля. — В произведениях Петерсона чувствуется сильное влияние Теппо Хуовинена. Стихотворения Петерсона безыдейны и с художественной точки зрения малоценны. Предлагаю исключить Петерсона из Союза писателей.
Все, что было до сего момента, казалось только кошмарным сном, на ход которого я не мог никак повлиять, однако знал, что это сон, поэтому был в безопасности. На фильме ужасов зритель может дрожать и обливаться потом, но он знает, что находится в зрительном зале. Так и я себя ощущал, у меня не было причин бояться. Я был чист и искренен, никогда не говорил ничего опасного в присутствии третьего лица, я был честен перед Киелевяйненом и оборвал все подозрительные связи. Так убеждал я себя, но боялся, что кто-то упомянет нашу последнюю пьянку с Хуовиненом и Каллио, Ихалайнена и особенно Тюнэ. Это были факты, которых действительно надо было опасаться. Надо было что-то делать, прежде чем их положат в мою персональную папку в сейфе Киелевяйнена. Больше никто не просил слова. Киелевяйнен молчал, хотя мог бы повернуть дело так, будто я прихвостень враждебного поэта. Я ощутил почти благодарность к нему, когда без лишних разговоров вопрос поставили на голосование.
— Единогласно, — записал Горнов.
Меня исключили за «творческую несостоятельность». К делу не примешивалась политика, и это было такое облегчение, что я почти радовался. Я не был членом партии, так что дело дальше не пойдет. Меня помиловали, и спасителем был, несомненно, Киелевяйнен. Это означало, что я могу продолжать жить, пусть даже без членского билета Союза писателей. У меня будут работа и квартира, по крайней мере до тех пор, пока последний номер «Знаменосца» не выйдет из типографии. Я не попаду в лагерь, потому что меня ни в чем не обвиняли. Если уж Киелевяйнен не хотел моей гибели, так сможет и помочь, если я буду ему предан. Возможно, он научит меня, как и что надо писать, он это, конечно, знает.
— Далее собрание Союза советских писателей должно обсудить вопрос о директоре издательства «Новая книга» Густаве Парккинене и его политических ошибках, — объявил Горнов. — Слово предоставляется председателю союза Вальдемару Мякеля.
Сжав трубку между пальцев, Мякеля откашливался как-то слишком долго. Его тщательно подстриженные усики дрожали. За годы службы Парккинен успел издать четыре стихотворных сборника Мякеля, но редактирование романа Пирккала и уничтожение набора в последний момент бросало опасную тень на нынешнего руководителя издательства.
— Статья в «Пунайнен Карьяла» показала, что в издательстве угнездились темные личности, — начал Мякеля. — Одну из них мы сегодня раскрыли и единогласно исключили из Союза писателей. Ристо Кивиниеми допустил к изданию роман националиста и американского шпиона Тайсто Пирккала. Отвечает за это печальное обстоятельство директор издательства товарищ Парккинен. Ему следовало вовремя заметить заигрывания своих работников с врагом и принять неотложные меры, чего он не сделал по своей мягкотелости. Густав Парккинен все-таки отличился как хороший работник и честный коммунист. Именно под его руководством «Новая книга» выпустила много действительно пролетарской и политически правильной литературы. Мы не хотели бы спешить с исключением Парккинена из Союза писателей, но мы бы предложили вынести ему строгое взыскание.
Пока Мякеля говорил, я лихорадочно соображал, что мне делать. «В жизни всегда есть место подвигу», — говорил Каллио об экспедиции Папанина. Нужно ли каждому быть героем и разве не герой тот, кто спасется? Если я сейчас выступлю, это уже не повлияет на мое членство, но, возможно, даст мне какое-то моральное очко. Кружок наш небольшой, все друг друга знают, всякие ходят слухи. Если я что-то не расскажу, всегда есть опасность, что кто-то что-то пронюхает и узнает также, что мне это известно. Из этого последует вывод, что я хочу защитить Парккинена. Если Парккинена сделают врагом, мое молчание расценят как страх, знак того, что я сам замешан во вражеских кознях. Мякеля пытался защитить Парккинена или, скорее, спасти от окончательной гибели более мягким наказанием. Если я выступлю против Парккинена, тем самым поставлю себя в оппозицию Мякеля. Насколько это опасно? Мякеля был сейчас достаточно уязвим, кроме того, меня уже исключили из Союза писателей, поэтому мнение председателя для меня ничего не значило. Похоже, теперь Киелевяйнен играл более важную роль. Он намеренно написал в газету о «темных личностях», он хотел убрать Парккинена из Союза и с должности. Возможно, у него есть свой кандидат на должность руководителя издательства. По какой-то причине сам он все же не хотел выступать, а, очевидно, надеялся, что Густава завалит кто-то другой. Почему?
Жена Киелевяйнена была дочерью Ялмари Коскинена. Это было опасно, но Микко рискнул. Его можно было только уважать, я не верил, что, к примеру, Мякеля решился бы жениться на дочери самоубийцы, исключенного из партии. Парккинен вырос в доме Кос кинена, рядом с Сирккой. Возможно, Киелевяйнен не хотел, чтобы кто-то подумал, будто он мстит Парккинену за какие-то старые дела. Если я сейчас выступлю против Парккинена, мне нужно быть уверенным в том, что он будет уничтожен. Если Густав выплывет, он тем или иным образом отомстит мне за это. Когда я разговаривал с Хаусманом на террасе «Маяка», Густав был пьян в стельку. Но что, если он притворялся и слышал весь разговор? Его можно истолковать по-разному. Мучительные мои сомнения разрешил Лехмусвуо. Исключенный по незначительному поводу, он тоже хотел набрать очков:
— Товарищ председатель! Вы только что сказали, Парккинен значительно улучшил деятельность издательства после Ялмари Коскинена. А как насчет того факта, что Парккинена воспитал не кто иной, как Коскинен? Ялмари Коскинен не осужден, но он был исключен из партии за мелкобуржуазность, после чего совершил жалкое самоубийство. Если бы обвинение было ошибочным, Коскинен смог бы доказать, что он настоящий коммунист. Но этого не случилось. Он сбежал не от жизни, а от справедливого приговора. Дорогие товарищи, подумайте, какого наследника мог взрастить этот мелкобуржуазный трус. И помните также, что именно в издательстве под руководством Парккинена издавали в последние годы произведения Айли Валконен и Тармо Каллио. Я предлагаю исключить Парккинена.
Лицо Лехмусвуо покраснело, лысина блестела от пота. Он крутил головой в поиске союзников. Слова Лехмусвуо прозвучали как артподготовка. Для решающего удара достаточно было смешного фактика вроде квартирной хозяйки. По мнению руководства, в моральном облике коммуниста нет малозначимых фактов. Я посмотрел на Киелевяйнена. В безупречно сидящем френче он выглядел почти красивым. Почему я до сих пор замечал в нем только красноватые глазки и бесцветный ежик? Он был крепким, статным мужчиной, по-военному прямым, беспощадным, но честным. Такой мужчина не предаст друга. Если я стоял перед выбором, выбрать было легко. После газетной выволочки и партвзыскания Мякеля больше не был во власти. Напротив, в Киелевяйнене я ощутил настоящую власть и силу. По крайней мере, я не хотел быть его врагом. Я не хотел валяться на поленнице в окровавленных кальсонах. Люди в кожаных пальто были настоящими хозяевами этой реальности, и только один человек из сидящих в этом зале, похоже, имел право примерить это пальто. Я набрал полные легкие воздуха, пахнущего потом и окурками, как перед прыжком в воду, и поднял руку.
— Товарищ Петерсон, пожалуйста. — Горнов сразу меня заметил.
Сердце билось где-то в самом горле, в животе бурлило, челюсть казалась неподвижной.
— Уважаемое правление, — начал я. Собственный голос казался чужим. — Я бы хотел просто уточнить.
То есть по поводу морального облика товарища Парккинена. Он снимает квартиру в бывшем доме купца Скоробогатого, да. Дочь купца до сих пор живет в этом доме, правда, теперь тоже как квартиросъемщица.
В другой половине дома, которая поделена на две квартиры, живут товарищ Парккинен и семья работника ликеро-водочного завода. Она замужем, я имею в виду эта дочь. Несмотря на это, товарищ Парккинен поддерживает с этой женщиной интимные отношения. В глазах потемнело, зал утонул в дрожащем мареве, и я видел только «Паркер» в кармане Киелевяйнена.
— Так что я хотел сказать. Одержимая бесстыдной похотью, буржуйка соблазнила коммуниста Парккинена своими пирогами и курниками, которые последний принимал с благодарностью.
Я сам не верил, что действительно говорю это, но драма абсурда нашего собрания развивалась по законам собственной логики. Никто не смеялся, люди слушали серьезно, с благоговением. Совесть моя свернулась клубком где-то на дне живота, но страх был сильней ее внутреннего голоса. Только тот спасется, кто пожертвует своей честью и гордостью, — нашептывал страх, как пророк. Я почувствовал себя во власти стыда, как будто онанировал публично. Чем больше глупостей я говорил, тем больше получал удовольствия:
— Я признаюсь, что сам пробовал и хвалил упомянутые пироги. Признаюсь, что хотел подлизаться к хозяину, поскольку, когда я спрашивал у него о судьбе альманаха «Локомотив», чувствовал собственную зависимость от директора издательства, потому что там были мои собственные незначительные стишки. Я не знаю, долго ли продолжалась аморальная и политически вредная связь Парккинена, однако в квартире холостяка Парккинена явно заметна заботливая рука буржуйки в виде различных тюлевых занавесочек, скатерочек и картинок с русалками. Поэтому я спрашиваю уважаемое собрание и его руководство, может ли такой человек быть членом Союза советских писателей.
Парккинен сидел напряженный, уставившись прямо перед собой. Его большие руки сжимали шляпу с такой силой, что ее становилось жалко. Мне казалось, что он молился. Закончив, я заметил в маленьких глазках Киелевяйнена и уголках его рта только мне предназначенную одобряющую улыбку. Унижение было не напрасно, выстрел попал в цель, и судья его оценил. Мякеля выглядел беспомощно. Он явно колебался.
С одной стороны, он ничуть не желал исключать Парккинена, поскольку это означало бы смену руководства в издательстве. А кто гарантировал, что преемник Парккинена будет столь же благожелателен к Мякеля? С другой стороны, после слов Лехмусвуо и моего выступления Парккинена нельзя было больше защищать и вопрос об исключении необходимо было вынести на голосование, что, естественно, означало единогласное решение. Мякеля взглянул на Киелевяйнена, ожидая от него хоть какого-либо знака, но Киелевяйнен молчал. Он мог бы утопить Парккинена парой слов, но хотел остаться в сторонке. На кону, похоже, были дела более серьезные, чем детство Сиркки, но я не мог о них знать. Сомнения Мякеля неожиданно разрешил секретарь обкома Ремшу. Он поднялся, развернулся к залу и произнес: — Товарищи! Обвинения, предъявленные Густаву Парккинену, безусловно, серьезные, и мы благодарим товарищей, которые сохранили бдительность, несмотря на исключение. Они поступили как настоящие коммунисты, которые забывают собственные беды ради успеха общего дела. И все-таки обком придерживается мнения, что исключать товарища Парккинена преждевременно. Я верю, что после этого собрания он сделает правильные выводы и использует все свои силы для исправления ошибок. Обком предлагает вынести товарищу Парккинену строгий выговор с испытательным сроком. Мякеля с облегчением сунул трубку в карман:
— Товарищи, ставим на голосование предложение обкома.
— Единогласно, — записал в протокол Горнов. Парккинен обернулся ко мне. На бледном его худом лице играла сумасшедшая улыбка. Жилка в уголке его глаза дергалась так, что выражение его казалось почти ироничным. Мне не оставалось ничего, как только отвести взгляд.
*Авторизованный перевод Яны Жемойтелите
