Княжна Пахта

Абахай Пахта

 

Араласчатхан кізілер:

АБАХАЙ ПАХТА, чиит, сіліг хыс

ХАЙИРКЕ, Пахтаның хынған оолғы

БАХТЫЙ ТАЙҶЫ, Пахтаның апсаа, ойрот пигі

ХОҢЫР, Пахтаның пабазы

ХУҶУН ИНЕЙ, Пахтаның іҷезі

АМАНДАЙ, Бахтыйның нанҷызы

МОНҶАХ, Бахтыйның нанҷызы

ТОДОО, Бахтыйның іҷезі

ПАЙКО, чиит хыс, Бахтыйның іҷезінің ӧӧрезі

КАРС, ойроттарда сӱрігде чуртапчатхан ипчі

КIН IҶЕ, Пахтаның кін іҷезі

СӰМЕКЧIН хыс, ойроттардағы Пахтаның нымысчызы

ХАДАҒҶЫ, ойроттардағы Пахтаның хадағҷызы

ХОР

ХОРНЫҢ УЛИИ

 

1 Кӧрім

Сценада хор.

ХОРНЫҢ УЛИИ:

Таң атыпча, таң усча,
Аның хыри-пазы пар ни?
Тӧл тӧріпче, тӧл парча,
Тӧлнің кӱні ол син ни?

Чаным часхы мини ни?
Чаным чайғы мини ни?
Кӱн сыхча, кӱн кірче,
Аның узы-пазы пар ни?..

Кізі тӧріпче, кізі ӧлче,
Кізі тӧрееніне син пар ни?..
Хайран кӱскӱ кізіни ни?
Хайран хысхы чонни ни?..

Кізі пу чарыхха килгели, ирткен тустаңар, килер тустаңар сағысха тӱсче... Мал піле чоғыл, ниме полҷаң киҷеегізі, таңдағызы. Тыннығ нимелернің аразында чалғыс ла кізі сизінедір, нимедір минута, час, кӱн, чыл... Кізі іди позының чуртазын синидір... Киҷеегізін ундаан кізі – ол малдаң пасха ба?..

Хор кір килче. Чатхан хағылча, хомыс ойнапча, хобырах, пырғы истілче.

Хам тӱӱр саапча.

ПАХТА. Пір муң алты чӱс иліг ікі чыл. Ол чылда ойроттарның Батыр хоңтайҷызы ӱреп парған. Аның палалары, хоңтайҷы поларға тіп, удур-тӧдір харбас сыхханнар. Ана ол чылда... моолларның Алтын ханы, хакастарның чирінзер киліп, чаалап, парыбысхан. Ол тустаң сығара, полған на ӱс чыл пазынаң, Алтын хан албан-чағаа кил пар турча. Охчаа тудар иреннерні позының сиріглерін толдырарға сӱр парыбысча. Чонны чалаастап, хара харға одыртча, тамор ухнаң атхлапча, ағас пазына азах чоғар ілдіріп, чонны иреелепче. Кӧп чон, майылып, ӧзӧгіп хырылған ол туста. Хайзы, чазынып, хара тайғазар тисклеглеен. Ол тустаң сығара он пис чыл пазынаң пір муң алты чӱс алтон читі чылда ойроттар,пос аразынҷа азахтанып алып, мооллардаң тоғыр чаа пастапчалар.

Хор, таразып, чон полып, ойласча.

ТАБЫСТАР.

– Хара сӱргінҷі.

– Мооллар!

– Айна ла полбадылар!

– Сайиин ханнаң сӱргінҷі!

– Чонны тас хазаазар ызыңар!

– Пӱрӱт тарғыдаң сӱргінҷі!

– Арташ матырдаң сӱргінҷі!..

Ол табыстарның аразында пии кістепче: таң, хулунын чідірді бе, таң, ӱрге чарылысхан ӧӧрезін таныды ба... Сценада Пахта турча. Сценаның тиреенде чон аар-пеер ойласча.

ПАХТА. Ой-йа, ниме ле полар ни? Ниме ле полар ни?.. Адам мооллардаң тоғыр чаа пастапча. Ӧӧркі Худай ырыс пирҷең полза. Аллығ чӱректіг Хан-худай, полыс пир адама, сурынчам! Сурынызым толдырзаң, ниме кілезең, аны ағылам. (Позының алынҷа) Адам теен: «Кӧніккен пӱӱрні чох итпеенде, малны хайраллап полбассың...» Чаа итпезе, пазох пу мооллар, адамны чалтырадып, тӱлгӱнің чахсызын, албығаның харазын кілирлер. Тігі килгеннерінде, албығаның чахсызын, тӱлгӱнің нымзағын, он пис тибее таарлап, апарғаннар. Малны сӱргеннер. Пістің малыбысты чар парыбысханнар...

Сценаның тиреенде хордаң тӧрт чааҷы Хайиркені кир килчелер. Хайиркенің мойны прай хан пол партыр.

1-ҒЫ ЧААҶЫ. Пахта абахай, хайа іҷең? Адаң пу оолны пеер апардырған.

ПАХТА. Кемдір пу?

1-ҒЫ ЧААҶЫ. Чанда ханның сӱргінҷізі. Іҷеңні хығыр! (Хайиркені кӧӧлҷе чирге салчалар.)

ПАХТА. Ол ӧліг бе?

1-ҒЫ ЧААҶЫ. (хости турған чааҷаа). Ай-оол, пар таап кил Хуҷун абахайны.

2-ҶІ ЧААҶЫ. Тіріг, тіріг.

ПАХТА. Пу палии ба? О, татай... іріңнебістір нооза...

1-ҒЫ ЧААҶЫ. Суғ хазында кӧр салғабыс, тал аразында чатхан. Пӧриин таппа- абыс. Ады чоғылох. Тудып алған поларлар...

ПАХТА. Тал аразында чазынған полбас па за? Мӱнерге тутхан адын ир кізі чідірер бе? Тудызарға сыххан кізі хылызын салар ба? (Хайирке хыймыраныбысча. «Сал, айна!» тіп хысхырча. Пахта чочып парча.) Ана, кӱрленче бе?

1-ҒЫ ЧААҶЫ. Ол улаарча. Хылызын суғда таап алғабыс. Сала тат хаап партыр.

Хуҷун пайаа ысхан чааҷынаң хада кір килчелер.

ХУҶУН. Хайа, кемні ағылдыңар? Э-э... Пу Чанда ханның чеені. Йа, Хайирғас... Че, тыны аар... Ізік хаап партыр... Харын, мойын тамыры пӱдін... Худай пирзе, оңдайланар...

1-ҒЫ ЧААҶЫ. Че піс парирбыс, йа?

ХУҶУН. Че, хайа, син Пайскозар кір пар кил. Ӱс тимнезін паза хаарҷаң тимір. Че парыңар... (Пахтаға) Таныдың ма пу оолны?

ПАХТА. Хайдаң таныҷаңмын кӧрбеен кізіні?

ХУҶУН. Ана ол сині худалаан оол, нооза, – Хайирке. Чанда ханның чеені.

ПАХТА. О-о, татай... Прай субарап парған. Ир кізі позы пас чӧрбеҷең ме зе? Час паладаң артых нимес. Пу чут оолдаң пасха ниме таппаазар ба? Позына даа турыс полбаан нимес пе?

Хуҷун, Хайиркенiң палиин сыныхтап, тутхлағлапча. Хайирке ӧстепче. Анаң айыл килче.

ХУҶУН. Палии тирең...

ХАЙИРКЕ. Мин хайда?..

ХУҶУН. Мына, айыл килді. Хоңыр пигдезің.

ХАЙИРКЕ. Хоңыр... (Пахтаны кӧр салча. Кӱлінче.) Абахай хыс... Чанда ханзар ойла... Нӧмет матыр... Чизе суунда мооллар... Сирігі...Ӱс муңҷа... (улаарып па- стапча), ӧрекеннерні... арачыла... час палалар... позыт мині... Айна полбаңар...

ХУҶУН. Ізиине сыдаспинча. Іриин сыға пазыбызарға кирек...(Хайирке, «а-а» тіп, хысхырып, сым полыбысча. Хуҷун палиинаң аймасча). Че, ам узир... Эйлер! (Кӧзеңе кистінең хордағы ікі чааҷы сых килче.) Тігі ибзер апарыңар.

Хайиркенi апарыбысчалар. Хуҷун соонҷа парыбысча. Пахта чалғысхан халча.

ПАХТА. Ай, хайди полған оолдыр... Таң, мооллардаң чазынған оол ба, таң, чалғысхан ӱс муң чааҷылығ сирігнең чааласхан ма? Нӧмет матыр теені нимедір? Алай Нӧмет анда ӱс муң сирігнең чаалас халған ма? Ый, хайдағ-да оол таап пиргеннер... Мындағ оол чаалас пілер бе?.. Тискен полбас па за?.. Хайди кӱлінібіскен... Абахай хыс, тидір, Чанда ханзар ойла. Алай Чизе суунда чаа пасталыбысхан ма? Хайирке, полызығ сурып, Чанда ханзар ойлатхан ма? Анаң, хайди полып, палығлаттыр салған полызыға париған оол? «Позыт, позыт» теені ниме полҷаң? Алай, тизерге иткенде, аны Нӧмет матыр позытпаан ма? Алай позының нанҷылары аны, тис париғанда, аттылар ба? Пілбес... Хайдағ-да кӧрімі чох оол... Позына даа турыс полбаан. Хайди іди ыырҷаа чиңдірҷең?.. Паза хатап килзе, мин, ағаа хат кибін кизіртіп, чон кӱлкізі идем. Хыйғы салыбызам, анаң, чыртып-чыртып, сӱрібізербін. Андағ ир мағаа кирек чох...

ПАХТА (ырлапча):

Азыр ханат сапса,
Ханат сынған полар ба?
Хазыр ирен сыхса,
Холы кинек полар ба?

ХОР (ырлапча):

Азыр ханат сапса,
Ханат сынған полар ба?
Хазыр ирен сыхса,
Холы кинек полар ба?

 

2 Кӧрім

Сценада хор.

ХОР:

Тирең суғның хазында,
Тағлығ чирнің тӧзінде
Улуғ чурттың ээзі,
Халых чонның пазы
Улуғ частығ Хоңыр пиг
Хуҷун теен инейнең
Чуртап-иргеп турадыр...

ХОРНЫҢ УЛИИ. Оларның Абахай Пахта теен хыс пала полтыр.

Сценаа Пахта сых килче.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Улуғ чаа тоозылды. Ойроттарнаң хада моол ханын индірділер. Алтын хан позы ойроттарның Сенге Хоңтайҷының холына кір парған. Ам кӱскӱ тузы. Пу туста чон, хысхаа тимненіп, ас-тамах пилетепче. Паза, килер чылға ырыс сурынып, амғы чылның изіне алғыс салып, ызых тайыпча... Полар пайрамнарын, той идіп, иртірче. Пуох тусха тутхын тӱзедір, оғыр чаа кіредір... Кӱскӱ – ӧрініс паза чобағ тузы...

ХОРНЫҢ ПІРСІ. Абахай Пахта кізее парарға чит парған... Аны Хайирке Миргенге, чахсынаң худалап, чӧптеп, пу кӱскӱзін той идерге молҷағ сал салғаннар...

ПАХТА. Ый-йа, пу кӱскӱзін Хайирке мині чирінзер апарыбызар. Чанда ханда чурттығ пол парам. Ам, Хайирке Мирген минің сағынғаным пол парған. Кізі хайдаң пілзін зе позының чӱреен. Пастап чи... Ікі чыл мының алнында хорғыстығ тус пасталыбысхан полған. Тубалардаң сӱргінҷі килген, тастындағылардаң – сӱргінҷі. Тас хазаада ӧрт ӧртеп пастабысханнар. Сӱргінҷілер аар-пеер ӱзігі чох ойлас сыхханнар. Адам чонын чыыпча. Улуғлар тапсабас пол парған. Пір ниме пілҷее чоғыл. Алтын хан килир тіп, сағба истілген. Пісті, аал чонын, малнаң, чылғынаң хада сівееге кир салғаннар. Ана андар пір хараазын адамның кізілері Хайиркені ағыл килгеннер. Пастап хайди уйат парғам чи, аны кӧріп... Ам хайдар идем зе уйатханымны? Полған нимені чох ит поларзың ма за? Анаң, хараан пастап асханда чи, ӧстир оол, минзер кӧріп, кӱлін тур. Ам прай ӧӧрелерім тіпче, пай ӱлӱстігзің Пахта.

1-ҒЫ ХЫС. Ой, Пахта, синің ӱлӱзің пӧзік!

ПАХТА. Чоохтаба іди. Чабал ниме хулахтығ поладыр.

2-ҶI ХЫС. Э-э, сынап таа чи.

1-ҒЫ ХЫС. Че пар нимені ам ноға чазырҷаң.

3-ҶI ХЫС. Ый-йа. Ай алысса, тойың полар. Хайиркенің хойнына кірібізерзің...

2-ҶI ХЫС. Йу-у, хайди, уйатпин, андағ ниме чоохтапчазың?

3-ҶI ХЫС. Сини поларох.

ПАХТА. Хыстар, ноға-да хомзыныстығ кӧңнімде. Нимедең-де хорыхчам, таң? Алай прайзынаң іди поладыр ба, ирге парар тус чит килзе? Уйатчатсам даа, той полар кӱнні сағып, тыстан полбинчам...

1-ҒЫ ХЫС. Че, полар сағаа. Наа айда чон айланча, нооза. Килер Хайиркең, тойың хайдар парбас.

3-ҶI ХЫС. Алай анда, Ормах ханда, пірее хысха кӧӧленібізіп, хостырарыңа хорыхчазың ма?

ПАХТА. Чо-ох... (сағысха тӱсче, анаң кӧӧлҷе ырлапча).

Хараа ииргізіне ноға хомзынчам?
Хынғаным, ырах таа полза, пар, нооза.
Хынғанымнаң паза тоғаспасха
Харағай ағазы нимеспіс, нооза.

Кӧк хараазына ноға хомзынчам?
Кӧӧленгенім, ырах таа полза, пар, нооза.
Кӧӧленгенімнең паза тоғаспасха
Кӧк пӱрліг ағас нимеспіс, нооза.

Хор, сценада ырап парыбысча, пӱрӱңкее кір парча. Пахта чалғысхан.

ПАХТА. Сын ма, Хайирке? Піс, азах чох, чол тобырбас, ағас нимеспіс, нооза. Той полар кӱн килерін не килер. Ай алысса, мин синің ипчің пол парам... Хайирке, мині чиріңзер апарыбызарзың. Ам, маңнығ туста, ӧскен чазыларымҷа чӧріп аларға тіп, пеер килдім. Маң полар ба за мағаа анаң, сірерге чапсып, ӧкерсін чӧрерге. Наа кӧстің ис-пайын кӧдірерге кирек полар. Анаң чи, йо-о чанымай, пӧзік тигір пала-парха пирзе чи, оларны тонандырып-тосхырып, саңай кирі кізі пол парам. Сірер мині анаң танып таа полбассар. Минің, Хайирке осхас, ӱс оол полар паза ікі хыс. Пірсі мағаа тӧӧй, пірсі Хайиркее тӧӧй. Іди чізе. (Хысхырча) Ундубаңар мині, тӧреен чазыларым! Кӧңніме киліскек, кӧзіме сіліг чазыларым минің! (Ырлапча).

Хынған минің чазыларым –
Хыри-пазы чох ниме.
Хыри-пазы чох нименің
Ундудылҷаа поладыр ни?..
Ӧскен минің чазыларым –
Иртіп тоосчаа чох ниме.
Иртіп тоосчаа чох нименің
Ундулҷаа парох па ни?..

Хайдағ ла ни Хайиркенің чирі? Кӧңніме кир полам ма ни? Мыннаң мындархызын кем пілер? Хаҷан на пу кӱн, пу хыри-пазы чох тигірні тобыр чӧріп, той полар кӱнні ағылар ни? Алай, пірее ниме полып, кӱн кірбин, турыбыспазын! Таңдағы кӱн, чағдабин, тохтабыспазын! Пӧзік тигір! Чоғар тӧреен читі чайаан! Хан-худай! Алғыс ползын сірерге. Ил-чонның ирке хызы, Хоңыр пигнің Пахта хызы сірерзер айланча:

Кірбігіме час тӱспезін,
Кініме кір кірбезін!
Уйам уналбин турзын,
Ӱнім ӱзілбин чайылзын!

Абыған суғның суу нандыра айланып ахпазын. Аллығ кӧңніліг чон, хайди чуртаан, ідӧк чуртазын. Кӱннің алысханы хайди алысхан, іди алыссын. Ырыстығ чуртым андағох ырыстығ ползын...

ХОР. Іди алғыс салып, пазырып одырчатханда, іскертін ат тігірті истіліп одыр. Іскеркі саринаң сыххан ат тігірті кидеркі саринаң сабылып одыр. Ӱстӱнзархы истілген ат тігірті алтынзарых сабылып одыр...

2-ҶI ХЫС. Йо-о-о, Абахай Пахта! Тис, тис! Хыйал килир!

ПАХТА. Хыйал? Хайдағ хыйал?

2-ҶI ХЫС. Тігіне! Чааҷылар!

ПАХТА. Хайдағ чааҷылар? Пабамның чааҷылары айланып одырлар ба?.. Хайирке...

1-ҒЫ ХЫС. Чох, ол пабаңның чааҷылары нимес...

3-ҶI ХЫС. Ол ойрот чааҷылары...

2-ҶI ХЫС. Чазын, Пахта...

ПАХТА. Хайди чазынам, кӧр салдылар... Пеер килирлер... Хайди полим?

3-ҶI ХЫС. Ам сағып ал, хайди хылынарларын, анаң позың кӧр.

1-ҒЫ ХЫС. Син чойырхабыс! Чойырхазаң, хайди идерлер?

2-ҶI ХЫС. Хайди-піди идерге итселер, син ылғабыс, сӱӱледе ылға.

Хор, ырап, пӱрӱңкее кір парча. Амандай, Монҷах кір килчелер, соонаң Бахтый кір килче.

АМАНДАЙ. Э-э, ӧрекен теенібіс чиит хызыҷах полтыр ноо?

МОНҶАХ. Э-э. Мындағ сіліг, пу тыннығ ниме полар ба? Хуруй-хуруй алай пу чирнің ээзі, хысха хубулып, пісті алҷаахтырча ба?.. Изен, абахай хыс, минді, ай чарых хыс...

ПАХТА. Изен, мирген чон.

АМАНДАЙ. Ана! Кізі тыннығ ниме полтыр. Хайдағ сағаа мирген? Синің алныңда тайҷы турча. Аҷа кізі, Бахтый тайҷы, хуҷахтабызим ма пу хысты? (Бахтый тапсабинча.)

МОНҶАХ. Тыннығ ниме полтыр. Аар пасса, ай осхас хыс. Пеер пасса, кӱн осхас хыс. Кӧрдек, аҷа кізі. (Бахтыйның тапсабин турчатханын кӧріп, тапсабиныбысчых. Амандай, тыстан полбин, хылызын сығар киліп, Пахтазар пастырча.)

АМАНДАЙ. Сазын тарабызим, аҷа кізі. Мойны хылҷыхтанарға даа маңнанмас. Тігі чирде чонны сӱмелендір чӧрзін, ы-ых...

БАХТЫЙ. Тохта, Амандай! Изен-минді, абахай хыс... Хайдаң пу ээн чазыда мындағ хыс сых килді? Хайдаң килдің, хыс кізі? (Пахтаның нандыриин сағып полбин.) Чоохтанарға кӱс полтыр.

МОНҶАХ. Ый-а, ирбекчіл хыс.

АМАНДАЙ (Бахтыйның сала нымзах хылынғанына таңнап парып.) Тайҷы кізі синнең чоохтасча, хыс кізі. Хайа, хылҷыхтабызим сала, тілі андох сыға тӱзер. (Хылыс учынаң Пахтаның тӧбін тутчатхан сырайын ээгінең кӧдірерге итче.)

БАХТЫЙ. Тохтат. Ол іди ойнапча, хыс кізі.

АМАНДАЙ. Анаң ноға тапсабинча? Синнең тайҷы чоохтасча, хыс! Кӧкібе! Іди полбаза, мына кӧр! (Хараан Пахтадаң ал полбин, ибіре пастыр чӧр.)

БАХТЫЙ. Амандай.

МОНҶАХ. Ірік хап тизіл парҷых...

АМАНДАЙ. Позың ірік хапсың...

БАХТЫЙ. Адың-солаң кем полды, хыс кізі?..

АМАНДАЙ. Нандыр, тайҷы кізі синнең чоохтасча... (Пахта тапсабинча.) Ух, хааманы! (Хъілызынаң хуластанча.)

БАХТЫЙ. Амандай, харығ полба... Тігде тур сал.

АМАНДАЙ. Аҷа кізі, хайди полдың? Кізінең ӱр чоохтаспас полбаазың ма за? Ам, хайди полып, пу хыснаң амалазып одырзың?

БАХТЫЙ. Адың-солаң кемдір, абахай хыс? (Нандырығ сағып полбинча.)

МОНҶАХ. Сағаа кізее нандырары – чоон тас кӧдірері осхас аар ноо?.. Алай хырғыс хыстарының кибірі андағ ба, кізінең чоохтаспас?.. Піске нандырары аар полбас па за, пилін пиртіндіріп аларға хорыхча полбас па за? (Монҷахтың чооғына Пахтаның кӱлкізі килібіскен.)

БАХТЫЙ. Чоохтадах, абахай хыс, чалбах тигірнің ортызында ниме чарыпча? Ээн чазының ортызында кем турча?

ПАХТА. Тигірде кӱн полбас па за? Ээн чазыда алып тайҷы махтан тур нимес пе зе? (Амандай таңнап парҷых.)

БАХТЫЙ. Эк-кей. Іди дее ползын. Че, абахай хыс, тайғада аң аттым – хайдағ аң ӧдірдім, пілерім килче, чазыда абахайға тоғастым, ады-солазын пілерге хын тур- бын...

ПАХТА. Аңҷы, атхан аңын улуғларға кӧзідіп, адын пілбес пе зе? Чазыда тоғасхан хыстың іҷе-пабазынаң чоохтасса, ады-солазын піліп албассың ма за?

БАХТЫЙ. Тӱзіре аттың, хыс кізі!

МОНЧАХ. Пазына чапсынзаң, хузуруғы устығ полтыр. Хузуруғына чапсынзаң, тілі чітіг полтыр.

БАХТЫЙ. Андағ чізе... Адаң-іҷең хай чирде чирліглердір?..

ПАХТА. Мин Хоңыр пигнің хызыбын, сірер хайдағ чонзар?

БАХТЫЙ. Мин Чеңе хоңтайҷының матырыбын. Талҷин тайҷының оолғы Бахтый тайҷы минмін. Пу минің нанымнаң полысчаң нанҷыларым, орнымнаң ӧмелесчең ӧӧрелерім...

ПАХТА. Хайдағ кирекнең чӧрзер?

БАХТЫЙ. Чеңе хоңтайҷының илҷізін хостас чӧрбін. Минің адам Абахан хан тайымнаң Ормах ханда турлар. Ам, чол харап, позыма сығарға киліс парды.

ПАХТА. Ормах хан чолҷы пирбеді бе?

БАХТЫЙ. Татай, ол чолҷыны. Ағырыбысты. Нандырыбыстым. Ам наа чолҷы сағыҷаң ма, алай позыбыс парҷаңмыс па, пӧгін полбинчам. Пада тарған, хоңтайҷының илҷізі, маңзыратча. Син чолны пілчеткен полбиң?

ПАХТА. Че-е. Ам сірерні ӱдес чӧрим ме? Пабамзар кіріңер, ол сірерге чолҷы пирер.

БАХТЫЙ. Ырах па адаңның турлағы?

ПАХТА. Пу хыр азыра.

БАХТЫЙ. Че, кірербіс. Син чи, хорыхпинчазың ма піди, чалғысхан, чазылап чӧрерге?

ПАХТА. Че-е, пос чазызында, пос чонының аразында, хайди хорығам.

БАХТЫЙ. Сынох полбас па за? Адаң паза пір ниме сурзам, пирер бе?

ПАХТА. Паза ниме сурарға?

БАХТЫЙ. Монҷах, пу хысхызын Абахан хан тайымнаң аңнап чӧргем. Анда, теезім читкенде, ах харға наари хозан атхам. Хызыл ханы ах харда чайыл халған. Пастыр киліп, сағын салғам: «Пар ба ни чир ӱстӱнде пу ах хар осхас сырайлығ хыс-чахсызы? Пар ба ни пу хызыл хан осхас наахтығ хыс иркезі тіп». Ам мында, Хырғыс чирінде, Падатарған чейзеңні хостасчадып, ах сырайлығ, хызыл наахтығ хыс-чахсызына тоғазам тіп, пір дее кӱзебеем, сағыбаам.

МОНҶАХ. Ана хайди чуртаста поладыр.

БАХТЫЙ. Анда, ол хозанны атханымда, позымның бурханыма аастан салғам: «Пу ах хар осхас ах сырайлығ хыс тоғасса, пу хызыл хан осхас наахтығ хыс учураза, аларға ол хысты».

МОНҶАХ. Ана за, че-че, ал, аҷа кізі. Киліскек хыс.

ПАХТА. Чох-чох. Сурба аны. Мин парбаспын.

БАХТЫЙ. Кизек чонның ханы-пигіне, Чеңе хоңтайҷының матырына, Талҷин тайҷының оолғына, Бахтый тайҷаа апсахха парарзың ма?

ПАХТА. Чох! Парбаспын. Тігі айда минің тойым полар.

БАХТЫЙ. Хынған оолғың пар ба? Кӧӧленген кізің пар ба?

ПАХТА. Пар, Хайирке. Чанда ханның миргені. Аннаң артых кізі чоғыл, чох полар.

АМАНДАЙ. Ана, хайдағ-да мирген. Бахтый тайҷыны таллапчазың ма? Сазын тарабызим, аҷа кізі.

МОНҶАХ. Алнындағызын хайдаң пілерзің? Бахтый аннаң даа артых, арса, полар. Тайҷы кізі, нооза, аны пілбеен кізі чоғыл.

ПАХТА. Аалда муң кізі, кізі кӧңнінде пір кізі...

АМАНДАЙ. Ана, хааманың хызын... Пайаа, мында мынҷа одырғанҷа, мойнын хыйыбыспин... Аҷа кізі, Бахтый тайҷы, пиглезе – пигімзің, ханназа – ханымзың. Хайди полдың? Пу, кізі ачырғастығ нимені, хайди ӱтертіп одырзың?

МОНҶАХ. Іди поладыр, Амандай. Син ам даа чиитсің. Абахай хыс, Бахтый он читі час толғалахта, Найман хырғыстарның Хара ханын чиңен, ӧдірген. Он читі час толғали чонда сабланған. Ырлим ма, аҷа кізі? (Бахтый, пазын икіп, чаратча. Монҷах, хомыс хағып, ӱн тартып, ырлапча):

Хуус хуйахтығ Бахтый ӧрге ізиинде тур.
Хыр тай ады хайа хуйазында тирігліг тур.
Халын чарнына ухтығ хурлығ артхан тур.
Халых чонның ооллары Бахтый соонда тур.
Хыртай ады тимір ізеңее кӧнік парған тур.
Хырых алып ханнығ чааға кӧнік парған тур.
Хыр тай ады тимір пағлыға кӧнік парған тур.
Хартыға-хусхун, хууларны хырарға кӧнік парған тур.
Хартыға-хусхун, хууларны хырарға кӧнік парған тур.

АМАНДАЙ. И-ик-а! Іди чи зе. Іди, Бахтыйның соонда піс турбыс! Бахтый осхас алыптар парда, піске ыырҷы – ыырчы нимес! Хартыға-хусхун, хууларны хырарға кӧнік парған тур! Хуу хас, хара хас, сарығ хас, хыр хас чонын прай чиңербіс, прай иңдерербіс. Пістең кӱстіг чон чоғыл. Пістің кӱзібісті поо тутчаң ниме чоғыл! Чир ӱстӱнде ниме пар, ол ниме прай пісти! Пісти! Пісті тысчаң кӱс чоғыл! Ы-ык, чоғыл! (Хыртаңнаанын пазын полбин, аар-пеер іділ тур.)

БАХТЫЙ. Че-че, Амандай, ӧкпең пазын!

МОНҶАХ. Абахай хыс, тӧдірленмин, чахсынаң чӧптезіп ал Бахтый тайҷынаң. Чахсы чоох аарлыға турҷаң... Осчаң оңдайың чоғыл, хыс кізі.

ПАХТА. Хайди кізіні кӱстеп, аның чахсызын кӧрерге итчезер? Парбаспын, чӧптебеңер. Хайди итсеңер, іди идіңер...

АМАНДАЙ. Э-эк, айнаның хызы! Мойнын хыйыбызим, аҷа кізі? Ы-ык! Махам ханминча... У-ук!

ПАХТА. Хоос чоохтығ нанҷың пар, ачығ тілліг хозонҷың пар. Позың даа сибер кӧңніліг кізі поларзың?

МОНҶАХ. Аринҷа орта айттың, абахай хыс.

ПАХТА. Хоос кӧңніліг кізее хыс табылды ба? Сіліг істіліг кізее хат чухпады ба, мағаа сырбалчазың?.. Кӱснең кіріп, чахсы поларға итчезің ме?

БАХТЫЙ. Хат чухпады тіпчезің ме? Чурттың кеен ээзі минмін... Минің чааҷыларымны осчаң ниме чоғыл. Минің кӱзім – минің муң оолларым. Мындағ ооллардаң айна – піске айна нимес. Кӱзібіс парда, чурттың чырғалы пісте. Ис-пайыбыс хыри-пазы чох полар. Хул-нымысчылар саны чох чӧрер. Минің хатым полып чуртабыссаң, пайым-чоным сини полар. Чырға-мӧте...

Хордағы хыстар, ырах нимес чағдап киліп, Пахтаа чӧп пирчелер.

1-ҒЫ ХЫС. У-уй! Хайдағ маңат, Пахта, пар, пар апсахха!

2- ҶI ХЫС. Ой-о-о, хайдағ улуғ кізі сині худалапча, Абахай Пахта! Пар, чиистің тадылиин чіп турарзың...

3-ҶI ХЫС. Алығ полба, Пахта, плис, торғы... Мин мирген хаты полғанҷа, пиг хаты полып, хасхай чӧрерҷікпін.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Пайаа ис-пайдаңар кӱзеп чатпаазың ма за? Ноға сағыныбыстың?

2-ҶI ХЫС. Кӧрдек, хайдағ пайзаң ир.

1-ҒЫ ХЫС. Чиит, сіліг...

3-ҶI ХЫС. Ол Хайирке нимес, хатығ, кӱр хылыхтығ. Мӱнерге тутхан адын позытпас ир.

ПАХТА. Чох! Чох! Парбаспын! Сағыба!

БАХТЫЙ. Пу чир-чарыхтың ээзі минмін. Тоғырлан кӧр мағаа. Кӱзің пар ба тоғырланҷаң? «Хат чухпады ба?» Сағаа турызар хыс-чахсызы урунмады мағаа. Сині кӧргенде, сағызым читпин, иртим ме? (Хатхырча.) Чо-ох.

ПАХТА. Андағ чон полҷаң ма, кізі кӧңнінең санаспас, пасха кізіні кізее санабас?

МОНҶАХ. Ээзі кізее прай даа ниме полҷаң.

БАХТЫЙ. Амандай, мин пу хысты алчам. Хабыңар аны! Ханнығ нименің ханын тӧкчең, мӱнҷең нимені мӱніп алҷаң. «Ханың хайнапчатса, ирнең харбасчаң. Хонар хылииң усхун килзе, хат оғырлап алҷаң», - іди тидірлер пістіңнер. (Амандай Пахтаны хаап алча.)

ПАХТА. Іди чарабас. Іди чарабинча! Айна полбаңар! Позыдыңар!..

МОНҶАХ. Ноға чарабаҷаң? Чарапча...

АМАНДАЙ. Кӱзі чох кізі, кізі бе зе? (Палғапча Пахтаны.) Удурлас полбазаң, малдаң даа пасхазың ма? (Пахта, толғалып, позып аларға итче. Амандай хаапча аны. Пахта холын ызырыбысча.) Холым, хуу хыс!

МОНҶАХ (хатхырып): Айна палазы – айнаох поладыр. Тістері парда, ноға ызырбас. Аҷа кізі, Бахтый тайҷы, пу хыстаңар ырлирым пар...

БАХТЫЙ. Че-че, ниме тіп ырлирзың?..

МОНҶАХ. Ай осхас хыстың сілиинеңер ырлапчам. (Пахта палғаттыр салған чатча. Монҷах ырлапча.)

Ай чох хараа полза,
Ай осхас пу абахай.
Айланып-хатхырып,
Сол саринзар кӧр турза,
Сол наағының чариина
Сол сариндағы пар нименің
Санын-пазын прай алчат...

ПАХТА (ылғапча): Айна полбаңар! Айна полбаңар... Іҷең! Хайирғас! Адаң! Адаң!

МОНҶАХ:

Иир-хараа полза,
Ирке хыс, пу абахай,
Ибірініп-кӱлініп,
Оң саринзар кӧр турза,
Оң наағының чариина
Оң сариндағы пар нименің
Ооғын-пӱкӱлін санапчат...

БАХТЫЙ. Ик-ка! Орта. Орта сарнадың, Монҷах. Тойымда сарнирзың, мин сағаа ат сыйлим. Че, чол сығаалар.

Пахтаны, кӧдіріп, апарыбысчалар.

ПАХТА (сыбырап). Айна полбаңар... Айна полбаңар... Айна полбаңар... Сценазар хор сых килче.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Ам, хайдағ хыс, мындағ пайзаң, пір салбас, пір позытпас, сіліг оолға учурап, ағаа «чох» тиир? Кем «чох» тиирҷік? Пахта, пайаа ла пай чурттаңар кӱзепчетпеезің ме зе? Ноға чахсынаң парбадың? Ноға ынабадың?

ПАХТАНЫҢ ТАБЫЗЫ. Ноға? Пілбинчем, кӧңнім чатпинча. Хайиркенің хойнында, пір сиргектенмин, пір усхунмин, узирҷыхпын. Мыннаң хорыхчам. Хорыхчам. Кӧңнім чатпинча...

ХОР. Андағ кӱр хылыхтығ алып, учурап, Пахтаны тут парыбысхан.

ХОР. Хайди ползын, ниме тізін хыс пала?

ХОР. Пісте дее, ойроттарда даа хыс паланы іди чуртатчаңнар.

ХОР. Ы-йа, ханнығ нименің ханын тӧкчең, мӱнҷең нимені мӱніп алҷаң, тидір. Іди апарыбыстылар Пахта абахайны...

ХОР. Ыры ла халған Пахтаның (Ырлапчалар):

Иліг сӱмеліг Бахтый тайҷы,
Иптіг хылынғаның пу полды ни?
Ӧскен-тӧреен чирің, Абахай Пахта,
Изің-сағызыңа кір чӧрер ни?
Алтон сӱмеліг Бахтый тайҷы,
Амаллығ хылынғаның пу полды ни?
Ада-іҷең чирі, Абахай Пахта,
Артых сағызыңа кір чӧрер ни?

ХОРНЫҢ УЛИИ. Іди тоозыладыр, ӱзіледір санап турған сағаттар, кӱннер, чыллар... Іди ӱзіледір кізілернің, чоннарның, хан чирлерінің кӱні... Оларнаң хада кемнің-де сағыссырастары, харанғаннары, чӱзер чыл киптелген кибір-оңдайлары пузух халадыр... Іди кізінің таңдағызы, чидікпин сағыпчатхан таңдағызы, пузух парча... Хайдаң ол ниме?... Хайдаң?..

 

Кӧрім 3

Сценада хор.

ХОР. Абахай Пахта чіткеннең пеер, алты кӱн ирт парды... Ада-іҷезі, хызын чідіріп, полҷаң оңдай таппин чӧрлер. Кӱнӧрте кӱн чарығын кӧрбинчелер, тӱн хараада уйғу-чадын таппинчалар. Чир алтына кірген тізелер, чир тизігін таппин чӧрлер. Тигірге сыххан, тізелер, пасхызы учурабинча оларға. Анҷада Хоңыр пигнің сирігі айлан килген. Хам ікі кӱн хамнаан: ырах тағларны ибір полбады ба, чир алтына тирең кірбеді бе, таппин халды Пахтаны.

Хоңыр пиг Хайиркенең кір килче. Хорның иреннері, Хоңыр пигнің матырлары полып, аны ибіріп алчалар.

1-ҒЫ ИРЕН. Пӱӱн тайағы чох, чӧлегі чох, кӧк пус турыбыстыр.

2-ҶІ ИРЕН. Я, Хуу хус Кӧк талайның ортызына чидіп одыр, пір ниме ағаа харығ полбады.

1-ҒЫ ИРЕН. Саналбаан хойлар пӱӱн ниме ағылҷаң?..

ХОҢЫР ПИГ. Че, нанҷыларым, арғамҷыңар тимде бе, табырағыңар мында ба? Кӧрбеен нимені кӧрген, ибірбеен нимені ибірген, адын тут полбады...

2-ҶІ ИРЕН. Ыйа, олаңай позырах ады иптіг чорыхтығ полағлаан. Илнің аразында иптіг хылынадыр. Ӱдім кічіг дее полза, айтим ма, аҷа кізі?

ХОҢЫР ПИГ. Таллаан тасха урунадыр, тайанғаны хатыға сығадыр...

2-ҶІ ИРЕН. Сайбах пӱӱр тағ тілидір. Ормахтаң килген чон чоохтидыр, сигіс кӱн мының алнында Ормах ханнаң Хоңдайҷызының илҷізі сыххан. Чабалның чолы чабых.

ХАЙИРКЕ. Полған, полған андағ ниме! Оғырның чолы туюх чирде, пілгем! Халмахтар аны апарыбысханнар. Тутхынға апарыбысханнар!

1-ҒЫ ИРЕН. Син чиитсің. Хара идің хатхалах, сағызың тыығаалах. Ир полып, тудын!

2-ҶІ ИРЕН. Ыйа, ир кізінің істінде изерліг ат чызыҷаң, кізі пазымнығ тудынҷаң.

ХАЙИРКЕ. Хайди пазымнығ! Хайди... Пахтаны апарыбысханнар! Сӱрізерге кирек!..

2-ҶІ ИРЕН. Чағазы чох тон чоғыл, чӧбі чох ил чоғыл...

1-ҒЫ ИРЕН. Ыйа, миндір чіли хойбаңнаба, адай чіли содаңнаба.

ХАЙИРКЕ. Ада кізі, Хоңыр пиг, отыс оол пир мағаа! Хызың нандыра ағыл пирем. Тігіӧк айда.

1-ҒЫ ИРЕН. Эйт! Сині ирге санап пеер киргеннер.

ХОҢЫР ПИГ. Хара халмахтарнаң піс пір тирігдебіс. Пір хаңааның терпектерібіс... Минің ағам, Хара Хула хоңдайҷынаң нанҷылазып, туғанназып, хаҷан даа хада поларға сирт алысханнар. Ағамның сӧзін син талирға итчезің ме, Хайирке? Чӱс чылға читіре хада чӧрген чонны син чарарға ба?

1-ҒЫ ИРЕН. Батыр хоңдайҷы тігі чирге парарынаң чи, пу хыйал піске читті.

ХОҢЫР ПИГ. Хыйал хырых чігленістіг. Сағыс алынып аларға кирек.

ХАЙИРКЕ. Сағыс... Ах ханның хазахтары чи? Албан оларға піріктірчебіс, нооза. Олар мылтыхтығлар.

2-ҶІ ИРЕН. Хазахтар... Кӱстері пар ба оларның?

1-ҒЫ ИРЕН. Тізі чох адай ӱреечі поладыр. Піс осхастарны чалтырадар кӱстері хайдар кӧп, моллардаң арачылирда кӱзі хайдар парча полҷаң, пілбес...

2-ҶІ ИРЕН. Ай-оол, истек пеер. Моол пеер кірерінең, Ах ханзар тӧрт хати полызығ сурып илҷі ысхабыс. Ӱзінҷізі хати ысханыбыста ла, илҷілерін Алтын ханны чалтырадарға ысханнар. Алтын хан тіпче, мині чалтыратпаңар, позым чалтырат пілчем. Хазахтар чаадаң сыхханнар ба? Чох, палам. Мооллар, чонны сӱріп, албан чыып парыбысханнарында, хазахтар анаң чиде тӱскеннер, алты чӱс кізі. Албан чыырға килгеннер.

1-ҒЫ ИРЕН. Андағ, андағ, улуғ кізі. Ах хан кӧйтік. Піс мында удур-тӧдір кӱзібіс хорат салзабыс, пісті холға кирерге ниик полар, нооза. Ах ханға чӧрген чон чоохтидыр, холға кирген чирі изелістіг кӧп чир тіп.

ХОҢЫР ПИГ. Ыйа, син оол, аны сизініп одыр. Хайди даа полза, паза пір хызым пар. Улузымның пазы син поларзың. Оолғымның орнына оолғым поларзың! Хызым...

2-ҶІ ИРЕН. Я, пиг кізі, іди чізе, іди. Пазох пу Миките-пояриннің узы-пазына сыхчаң ниме чоғыл. Аринҷа иртінібіскен кізі. Кізілернің ипчілерін пылап, кізінің чылғызын пылазып алча. Пар ол Микитезер, Миките тиир, хайа, Пахтаны мағаа пирер ползаң, полыс пирем... Хы-хы-хы.

ХАЙИРКЕ.  Ада кізі! Пірее дее ниме итпеҷең ме зе?.. Пахта чох чуртаҷаам чоғыл... Тігі чирзер парыбызам.

ХОҢЫР ПИГ. Хысха сағыныбыстың ма, палам?

1-ҒЫ ИРЕН. Пу чиит тӧл... Таңах ла осхас. Сиден азыра ниме пар, пір сизін полбинчалар. Ырах сағынҷаң, оол.

2-ҶІ ИРЕН. Ыйа, азах алтынзар ла харахсынзаң, ниме кӧрерзің, ниме пілерзің? Чурттағы ибіркіні піліп одырзаң, азах пасчаң чир кӧп табылар.

ХОҢЫР ПИГ. Чурттың ӧзені андағ. Нимең пардыр, че, чуртадым, ізім халды, ам нанарға тирге?

ХАЙИРКЕ.  Ада кізі, хазахтар полыспас полза, ноға ағаа албан-чаға тӧлепчебіс?

ХОҢЫР ПИГ. Пу, палам, ир кізі чооғы! Синің тӧрирің алнында Ах хан, Аба Том, Хызылчар тураларының прай кӱзін чыып, піске сыданып алған. Сирт алдырып, піске полызар полған, албан салдырған. Ана ол чаада синің пабаң халбады ба за... Ам, халмахтар удур-тӧдір оңдайлазып алғанда, паза хазахтарға албан сыхпас.

1-ҒЫ ИРЕН. Ыйа, паза сыхпас ағаа албан! Хыстым улузыбыс нандырып ла алибыс адыр, анаң иргі оңдайнаң чуртап сығарбыс...

ХАЙИРКЕ. Ада кізі, ойрот халмахтар піске іди кӱл чӧрзін, йа? Піс оларнаң туғаннас чӧрербіс пе? Он даа кізі пир мағаа.

ХОҢЫР ПИГ. Андағ ниме пос алынңа даа сығадыр. Халмахтар – пістің ханыбыс. Хырыс-тудыс пастирға ам чарабас.

2-ҶІ ИРЕН. Чеңе Хоңтайҷызар илҷңі сығарза чи...

ХАЙИРКЕ. Илҷі!.. Мин тӱнӱгін иңдерерге итпинчем. Пахтаны ла айландыр килем. Кізі пир, ада кізі!

1-ҒЫ ИРЕН. Оол, син кізі тілін оңарбинчазың ма?

ХАЙИРКЕ.  Мин чігбін, нооза! Сірер мында тілге пысхлап парғазар! Ада кізі, кізі пирерзің ме, чох па?

2-ҶІ ИРЕН. Хахпас сойарға харсах кирек.

ХАЙИРКЕ. Хоңыр пиг, синің хызың оғырлап парыбыстылар ба, сурас хыс оғырладылар ба? Хайди тас чіли тасхай турзың?..

1-ҒЫ ИРЕН. Изің иртпезін, оол! Чабал адай полба!

ХОҢЫР ПИГ. Тас ооллар! (Ікі оол, кір киліп, Хайиркені хаап алчалар.)

2-ҶІ ИРЕН. Ыйа, чабал адай кізіні соонаң хабадыр. Кӱстігнең кӱреспеҷең, алығнаң алыспаҷаң.

ХОҢЫР ПИГ. Сас атты ӱгретчең, сас малны хадарҷаң... хатығ сағыс хамааңа кіргенҷе, сині хатығ холда тударға кирек.

ХАЙИРКЕ.  Сал мині! Мин синің хулыңмын ма? Мин Чанда ханның миргенібін!

ХОҢЫР ПИГ. Пу оолны харибге чаап салыңар! Таңда таң атарынаң, Чанда ханзар ӱдес парарзар. Улуғларның аразында тудын пілбинчеткені ӱчӱн он хамҷы ағаа!

ХАЙИРКЕ.  Мин таспын ма? Мин хулбын ма?

Хайиркені апарыбысчалар.

ХОҢЫР ПИГ. Сизік кірзе, оңдайлығ кізі полар.

2-ҶІ ИРЕН. Табырағы чапчаң, сизігі чызых.

1-ҒЫ ИРЕН. Тузындағы тан читсе, оңдайланар.

ХОҢЫР ПИГ. Табыснаң тағны талап полбас... Хайдағ чолны паза істеспедібіс?

2-ҶІ ИРЕН. Кӧрінмес ниме кӧрінмес... Наа кӱн сыхпас па за?

1-ҒЫ ИРЕН. Ала саасхан аалдаң сыхпас полбазын. Тісте хан чоғыл, тілде сӧӧк чоғыл.

ХОҢЫР ПИГ. Ыйа, уйалығ хус уйазын кӧрзін. Кӧйген оттың ізии чылығ, хыйға кізінің сӧзі чылығ.

2-ҶІ ИРЕН. Че, улуғ кізі, ат чахсыда, чол хысха. Сағба чахсыда, азах хысха. Сибер холға син кирек чох.

1-ҒЫ ИРЕН. Андағ, андағ. Че істелген чол чітпеҷең, нанҷылар ундудыспаҷаң. Тайағың кирек полза, чідірбе.

2-ҶІ ИРЕН. Ыйа, чідірбе.

Парыбысчалар.

ХОҢЫР ПИГ. О-ок, хызым! Чон аразында чалғыс обаа пол халдым, чазыдағы чалғыс тирек чіли тур халдым... (Отха айран тамҷылатча.) Сеек-сеек-сеек. Очых орты, От ине, отыс пастығ От ине! Чалбах чазыда хызым тоопчатса, чылииң читір ағаа! Чіҷең ниме чох хызыхчатса, чиис пызыр пир ағаа. Чабал ағырығ хаппазын, чудаан чурт читпезін... Хайралла аны, тыннығ нименің пазы – хызыл пастығ От ине. Хайди полдың, хызым? Хайдар кірдің, хызым? Чалғыс-чалаас обаа пол халдым, чызаан-хураан ағас пол пардым! Хайди полдың, хызыҷаам, киигезім минің?

ХОР (ырлапча):

Чазырхос минің киигіҷеем,
Чалаас обаа мині иттің ме?..
Паарсах минің киигіҷеем,
Пӱрі чох ағас мині иттің ме?..

ХОР. Іди ырлир ыры пар даа полза, инелгенін илге читірер бе, пиг кізі? Кӧңнін таптапчатхан изерліг аттың азахтарын тимір кізеңее пиктепче, хан кізі...

 

Кӧрім 4

Сценада хор.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Кӧп чил сабылча сағыста, киптелген чылларны айланмас-ундулбас чиріне сыбыр парча. Чурталған кӱннер ундулбаҷаң полған полза, чарылбастағ пас чарылбин, сыдаҷаң поларҷых па?.. Чеңе хоңдайҷыны харындастары ӧдір салғаннар. Ам аның кічіг харындазы Галдан хутухта, ойроттарның ханы поларға сағынып, харындас-абааларнаң чаалас парча. Бахтый тайҷы Галданнаң хада тӱгенҷі тоғырланчатхан чонны, чаалап, миргелеп парча.

Бахтый тайҷының турлаа.Чыылған чон улуғ тоғыс апарча. Бахтыйның іҷезі, Тодоо абахай, пӱӱн мында, аймах-пасха ааллардаң чон чыып, кибіс салдыртча. Анда-мында хатхы-кӱлкі истілче. Піреелері тамах тимнеп, хайыныс чӧрчелер, пасхалары, тӱк тыдып, аймас чӧр. Тодоо абахай теерлер чӱктен салған ікі оолға кибіс чайҷаң орын кӧзіт чӧрче. Аннаң хада Пайко.

ТОДОО. Че мында чайлаңар...

Тас ооллар теерлерін чайлапчалар.

ТОДОО. Ипти чайлаңар. Ай, тас ооллар, ипти-ипти, тизік чох ползын, алтын палаларымның уйазына чил кірбезін, соох ӧтпезін... (Тӱктіг корзина кир килчелер. Тодоо, тӱктің нымзағын сыныхтап, тутхлап-пасхлап кӧрче.) Пӱӱн хайди даа сигіс кибіс тоозыбызарға кирек. Паламның палаларының ибі истіг, чылығ ползын.

ПАЙКО. Пайаағының ибіндегі кибістерін алып албаҷаң ма за? Аның палаларына итчезер, нооза. Аны прай торғаа сӧргеп салғазар.

ТОДОО. Ана, ол минің палаларым, нооза. Алтын палаларым. Ол хат чатчатсын даа. Аны оолғым позы кӧрбес пе зе? Аның ипчізі.

ПАЙКО. Аның ипчізі! Ойда чат салған, аның орнына чон кибіс ит тур. Аның мында кирее пар ба за? Апсаан даа кӧрбинче, палаларын даа кӧрбинче. Мин полған ползам.

ТОДОО. Бахтый, чиитте сині кӧрбеенде, ам кӧр салар ба? Ибде хайынҷаң сӱмекчін ооллары парда, хаты чатчатсын даа.

ПАЙКО. Анаң иб ээзі, тоғыс хайди иділче тіп, кӧрбеҷең ме зе? Пу ирен чон – харах чох чон. Хат кізінің сілиинең пасха ниме кӧрбинче. Сірер чохта, пу чуртты кем кӧрер? Пу субараан хат па? Ағаа нимедір, прай хоных ай-пораан даа полчатсын, пір хайбас, пір хыймыранмас.

ТОДОО. Эй, сын чізе, сын... кемге ле халар пу чурт. Пу алығ Бахтый аны сағынар ба? Э-эй, Маҷоол! Маҷоол айна, харааңны ипчілердең азыр полбиныбыстың ма? Маҷоол! (Пайкоға) Пардах, пудурғыны пеер сӱрзін. (Пайко парыбысча.) О-ох, пу хысты. Пу алығ оолғым, хыс таллап, тулуңнығ тӧкпес алып алды чи зе. Пу чирдең парыбыссам, кем не пу хоныхты кӧрер ни? (Хорға) Эй, турбаңар. Тӱкті пеер чайлаңар. Карс, амох киліп, устир сірернің тоғызыңарнаң. (Парыбысча.)

ХОРНЫҢ УЛИИ. Мына ойроттарда даа оой ба за чуртирға. Тар істіліг Пайко хыс, Пахтаның чуртына істі кӧйіп, чадын таппинча, уйғу кӧрбинче одыр. Че, хыстар, аймах чон полып, кибіс салып, аралазаалар... (Пахта кір килче. Соонҷа хадағҷы чӧрче.)

ХАДАҒҶЫ. Мына мында тоғынзын теен. Мында чон чидіспинче. Чон асхынах – синің, чазынып, тизібісчең оңдайың мында чох полар. Мин ырах нимес пастыр чӧрзем дее, мында хайтпас, ойлап полбассың. Сас мал соонаң кӱн сай ойлап чӧріп, кемнің дее кӧңні тӱзер... (Хорзар хатығланып айланча.) Сірер чи, ноға тоғынмин турзар? Че, кибіс салыңар, аңдайчазар.

ХОРНЫҢ ПІРCІ. Син кемзің? Хысхыр турзың мында. Пісті хадарарға сині ысханнар ба?

ХАДАҒҶЫ (хорых парып). Чох-чох. Мин ойнапчам, чізе. Кізі ойнабаза, чуртастың хайдағ хынии? Сын ма? Ойнаҷаң. Пірееңернің ойнаҷаң кӧңні пар полза, иир-хараа ойнабызарҷыхпыс таа.

1-ҒЫ ХЫС. Уйады чох...

ХАДАҒҶЫ. Че-че, ойнапчам, ноо. Уйатнаң мин ниме идем? Ойын хат садып алам ма? (Хатхырча.)

2-ҶI ХЫС. Абахай Пахта, аар ба сағаа?

1-ҒЫ ХЫС. Чазанҷаң кибің чоғыл ба? Пирбинчелер бе?

ХАДАҒҶЫ. Пахта чоохтабас, оңдайын мин пілчем... Мин ниме?.. Мағаа хадар тееннер, мин аны хадарчам. Хараа хадар тізе, хараа хадарчам... Ноға хадарбас? Минің тӧрт пала, кӱзім ас. Пала-парха азыраҷаң кӱзім чоғыл... Тайҷы матыр нимеспін. Пай арах полған ползам, чаллан чӧрерҷікпін ме? Миннең сурбинчалар, итчеткен тоғызың кӧңніңе кірче бе, чох па, тіп. Мин хадарбазам, пасхазы хадарар, мині, тізең, пу чурттаң ніткелеп сӱрібізерлер. Кізібін ме мин оларға? Хайди даа полза, хадарарға кирек... Хадарарға сидік пе зе? Ноо даа ниме итчедим, харным на тох ползын. Сын ма, хыстар? Мині Бахтый тайҷы тосханҷа азырапча, тонандырча, ноға андағ кізее полыспаҷаң? Пу абахайны хадарбаан ползам, Бахтый хат чох халарҷых. Піске, ирен чонға, хат чох уғаа хатығ чи. Хаты-ығ.

Карс кір килче.

КАРС. Пу муңнанған оол мында ниме чойлан парир?

ХАДАҒҶЫ. Чох. Мин олаңай ла. Миннең сурчалар, мин чоохтапчам. Чонға хынығ.

КАРС. Пар мыннаң, тілбірӧс айна. Пар оортах. Аннаң пахлап-китеп чӧр. Ир тізе – тілі узун, хат тізе – сағалы узун.

ХАДАҒҶЫ. Мин ниме... Мин харығ полбинчам. Миннең сурчалар. (Парыбысча.)

КАРС. Че, пастаалар ба, хыстар? Син, хызым, чапчаң арахсың, сарығ суға ойлап пар кил. Син айранға пар кил. Кибіс салар алнында айран чайҷаң... Кибіс худы чох полбазын. Прай чир ӱстӱндегі чайаан-нименің худы поладыр. (Ікі хыс парыбысчалар.)

1-ҒЫ ХЫС. Хайди тіпчезер? Нименің худы поладыр?

КАРС. Мына, син пірее ниме идерге сағынзаң, аны Ӧӧркі читі чайаан, олох самалда сизініп, ол нименің худын пӱдірче. Аннаңар олардаң амаллап, чахсызын сурып одырарға кирек. Кізілернің хара сағыстары, ідӧк анда прай худылып, чир ӱстӱнде сӱмелен чӧрчелер. Тай ууҷам минің іди чоохтаҷаң. Аннаңар, палаларым, хара сағынмин, чуртаста ах сағыстығ чӧрерге кирек.

ПАХТА (пос алынҷа): Хайдағ таңнастығ... Ниме дее полза, ах сағыстығ чӧрерге кирек...

КАРС (ис салып): Ыйа, палам, іди. Мин чобағлығ чурт чуртадым, хара сағыс сығарбадым... Ол хара сағыс, сӱмеленіп, чир ӱстӱнде анаң сӱс чӧріп, кізілерні сасхлап чӧрер чоғыл ба за. Піди ит тіп, іди ит тіп... Худылған ниме орын кілеп чӧрче, нооза. (Пір хыс айран ағыл килче.)

ХЫС. Мына айран.

КАРС. Хайа, хызым.

Карс, айранны алып, хамысха сузып, ӧӧр ілігіп, кибіс орнының тӧрт пулиина урып, ортызын таңмалап, чоохтанча.

КАРС:

Читі хурлығ Читіген тағ,
Алты ибірліг Алтай тағ,
Ӧӧркі турған читі чайаан,
Ӱстӱнде турған Хан-худай,
Алнындағыларыбыс сурып,
Сірерге пазырҷаң...
Тӧрт пулуңнығ кибістің орнына,
Мына тамах урдым, ас салдым...
Уйабыс ӱзілбезін тіп сурчабыс.
Ала киис худын чайап пир!
Пу уйада чуртир кӧске чахсың пир,
Тоңнығ полза, иріткен ит ӱзілбезін,
Чігліг полза, пызырған ит ӱзілбезін!

Че, іди ползын, читі сӱмеліг читі чайаан, ызыхчыл чаным, Алтайым. Че, ам піс айраннаң алып алаалар... (Позы, кӧмес амзап, Пахтаа пирче. Пахта ынабинча.) Че-че, абахай кізі, пу чурттың ээзі, алғызың хыйа парбазын. Амзаҷаң.

ПАХТА. Ээн дее турчатсын пу чурт...

КАРС. Че-е, іди чоохтанмаҷаң. (Айранны пасхаларына читірче. Сарығ суға чӧрген хыс айлан килді.) Че, хызым, хайа сарығ суғ.

ХЫС. Тееннер, пар, амох ағыларлар.

КАРС. Че, пастаалар. Минің иткенімні кӧріп одырыңар.

Тӱк алып, тӧзеп, чайлап пастапча, прайзы тоғынча.

КАРС. Піди чуғаҷахти тӧстеп одырыңар, оймах, тизік халбазын. Салар алнында тӱкті піди-піди тартхлағлап ал турыңар, пір син чатсын тіп. Оңардыңар ба?

ХЫСТАР. Ыйа, оңардыбыс.

– Оңарбин.

– Тігіне суғ ағылирлар.

КАРС (хыстарның пірсілеріне). Че, син, хызым, суғ алып, кибісті суғлап одыр. Суғны, чайып, пӱргӱр турарға кирек. Андада ол пик, нымзах полар. Тузаланарға ӱр чидер... Тӱкті прай чирде пір синҷе салып одырыңар.

Прайзы тоғынча. Пахта ла, хыймырабин, ниме-де сағынып одырча.

КАРС. Че, хыстар, кӧглезеелер. Мындағ нимені кӧгде салзаң, пу кибістегі чурт кӧгліг полар.

ПАХТА. Кемге киректір кӧг? Пу хатығ мойыннарға ба? Оларға кӧг кирек пе? Хан оларға кирек.

КАРС. Тохта абахайым. Хайдағ даа кізі пу чуртта чуртаза, ағаа чахсы ла ползын. Кізее хомай сағынмаҷаң.

Табыс чох тоғынчалар.

КАРС. Мині ідӧк тут килгеннер. Мин Амандайның іҷезібін. Анда апсахха наа ла парған полғам. Амандайға азах аарбын. Сырыптап парған полғабыс. Кадой, пастағы апсаам, Манҷы матырға ух итчең полған. Сырыптап килгенібісте, пу хыйалға урунмадыбыс па за. Хылызы полған ма, парасханның? Піди, хулах тӧзінең холтыхха читіре, хыйдырыбысхан. Пу Талҷин тайҷының кізілері полтырҷыхтар.

ХОРДАҢ ХЫС. Хулах тӧзінең холтыхха читіре хыйдырыбысхан? Хайди хыйдырыбысхан?

КАРС. Хылыснаң чізе. Сапханнарында, мыннаң теңен. У-уй, татай... Аны кӧргем, сағызым сығыбысхан. Пілінзем, хайдағ-да хаңаада хойбаңнан парим. Хайди идерзің? Тигір салған ӱлӱзіңнең азыра пар полбассың. Чуртаамох. Мында Талҷин тайҷы мині Сабдан миргенге пирібіскен... Ол парасхан хан-пиглерге хайди тӧдірлензін? Кӧңніне чатхан кізіні худалир кӱзі чоғыл. Ӧкіс паланың турызар туғаны пар ба, хабызар харындазы пар ба? Хайди ползын, чуртаанох. Пала-парха кӧрер кӧңні парох чи. Ам аринҷа апсах полыбысты. Амандайдаң пасха паза оол пала кӧрбедібіс. Амандайны пасхалабинча, паарынаң сыххан палазы чіли кӧрче.

2-ҶӀ ХЫС. Амандай ӧӧй абазынаңар пілче бе?

КАРС. Пілче.

1-ҒЫ ХЫС. Ана, ноға ол андағ хыртаңнаачыдыр?

2-ҶI ХЫС. Ый-йа, халмах нимес чонға айнадаң даа чабал кӧрче.

КАРС. Анзын хайдаң пілем зе? Сағызы хатхалах. Син, хызым, іди салба. Анаң кибіс ол тустаң тизіліп пастир. Чахсы арығлабаан тӱк полтыр. Пеер сал. Арығлабаан тӱкті алынҷа, мына пеер сал турыңар. Анаң оларны, чууп, арығлап, пасха нимее позыдарлар... Андағ чобағлығ чурт тӱскен мағаа, Пахта абахай.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Карс сӱрігде хоных таап алтыр, Пахта тутхында хоных хонча. Пос кӧңніліг хоных ипчі кізее учурабинча ба? Чобағ чох чуртас чоғыл ба?

Тодоо кір килче, аны кӧрбинчелер.

КАРС. Ноға чоғыл? Поладыр ырыстығ даа ӱлӱс. Хайдағ урунар.

ПАХТА. Йо-о, хыстар! Мағаа ноға мындағ хыйал тӱсті? Мағаа ноға, ноға пу чобағ килді? Хайдағ минде пыро, хыстар?

КАРС. Мағаа, мин. Чиит туста прайзы миніңсірӧстер. Кізідең артыхпын тіп, кізі алнына кірбеҷең. Кізідең кинекпін тіп, кізі соона халбаҷаң. Іди пістің улуғлар тіҷеңнер. Тигір салған ӱлӱзіңнең артых пол полбассың. Чайаан-тигірнің кирее чоғыл, хан тӧріглігзің ме, тас тӧріглігзің ме. Позыңа поғдархап кӧдірілдің ме? Пасхалары чіли чурта. Артыхсынып, артых пол полбассың. Чурта чон чіли. Мин чуртаамох. Пала-парха ӧскіргем. Паза ниме кирек?

ТОДОО. Сын чи, Карс нанҷым, сын. Сілииңе сӱт орнына тозарбыс па, поғдаңнаң потхы орнына харныбыс тосхырарбыс па? Позыңа поғдархап, кӧкібе. Чурта чон чіли. Ана алтын палаларың пар, ӧскір оларны. Паладаң тадылығ ниме пар ба? Аринҷа орта, Карс нанҷым, орта. Кӱмӱс осхас палалар таап, чуртасха хомзын турзың ма?.. Мында паза ниме кирек пе? Тоғыс тудылыбыспазын, маңзырирға кирек. Таң наңмыр сығып одыр ба? Маңзырап одырыңар.

КАРС. Тутчаң ниме чох осхас. Тудыбысса, ныңмахтаҷаң ағас ла тудыбызар.

ТОДОО. Ағас тимде, амох ағыларлар... (Тодоо парыбысты.)

КАРС. Анзы сын, Пахта абахай, синің ікі оол пала пар. Мин Амандайдаң пасха оол кӧрбедім... чуртадым...

1-ҒЫ ХЫС. Карс чаҷа, ноға ӧскен чиріңзер тизібіспинчезің? Анда сині пасха ӱлӱс сағаан полбас па за? Сині, Пахтаны чіли, хадарбинчалар, нооза?

КАРС. «Тизібіс», «хадарбинчалар». Ноо Худай кізінің тілін сӧӧк чох чайаан? Ниме ле полза пулбырапчалар. Айна сині сасхлапча ба?

1-ҒЫ ХЫС. Пыроланчам, Карс чаҷа. Ниме тібістім?

КАРС. «Ниме тібістім»... Кізі сизінмеҷең ме зе?

1-ҒЫ ХЫС. Йо-о, че пыром таста, тарынма, Карс чаҷа.

КАРС. «Тарынма». Ідӧк тее чӱреем сыстапча. Нинҷе чыл хараа ылғаҷаңмын. Сабдан мирген не аны пілче. Аннаң пасха пір кізі харах чазым кӧрбеен. Чазыда полза, чазыда, кізі кӧрбес чирде ылғап алҷаңмын. (2-ҷі хысха) Тохта, хызым, іди чайба суғны. Сыбырғы алып ал, сыбырғынаң чачырат. Анда ол прай тиңе ӧллел парар. Холнаң чайзаң, ол тӱк аар-пеер сабылғлап парар, анаң ол чирлерде оймах-тизіктер полғлап сығар.

Суғ чайчатхан хыс парыбысча, анаң сыбырғылығ айлан килче.

1-ҒЫ ХЫС. Анаң чи?

КАРС. Ниме анаң?

1-ҒЫ ХЫС. Ноға ылғаҷаңзар?

КАРС. Анаң, хызым, ылғабин хайди за? Чиит туста пасха чурт кӱзеем. Пастағы ирім айастығ полған. Парасхан, тапсабас кізі полған, кӱлімзіреп ле чӧрҷең. Че ӧкпем пазынғам. Пастап хол салыныбызарға сағыс полған. Кӧл хазынзар парып, орлап-сыхтап алҷаңмын. Іҷем-пабам кемдір минің, сӱргінҷее килерге? Кӱстері пар ба? Кізее парған пала – кізі палазы, нооза. Соонаң, хоос хоостап, тын хабынғам. Пастап палама кип-азах хоостап, кӧп ниместең пу чуртха кӧнік сыххам. Анаң Тодоо, хоостарым кӧріп, позынзар мині алдыртып алған. Ам хоос хоостап аймастан парчам.

Хадағҷы пастыр килче.

ХАДАҒҶЫ. Йа, Карс ууҷаң, чооғың пайаадаң истіп одырбын. Эрістіг піди ле пас чӧрерге. Хайа, мин тӱк ӧллим. (Суғ чайчатхан хысха.) Синің, хыс кізі, холың нымзах, нооза, парып, тӱк чай. Мындағ нымзах холларнаң иреннерні ле сыйбирға кирек.

2-ҶI ХЫС. Йу-у, уйады чох!

КАРС. Айт! Хайдар маймахтығ пат парирзың? Хуйахтарға пу киисті итчебіс пе? Маймааң суур, чалғанҷых адай. Ол ла чалған чӧрче.

ХАДАҒЧЫ. Карс ууҷаа, ноға іди сӧкленчезің. Сағаа чалған чӧрбін ме?

Пахта, кинетін тура хонып, авансценазар пастырча.

ПАХТА. Я, іди мағаа кирек! Мағаа чағдатпинчатхан ікі палам пар минің. Паза ниме кирек? Пағдағы адай чіли, хайдар айландырзалар, андар айлан, Пахта. Тінніг ат чіли, хайдар тінін тартсалар, андар пастыр, Пахта. Пасхаларынаң нимең артыхтыр? Нимең артыхтыр? Чурта, чон чіли! Пу чаадаң суудаан чон чіли, чурта, Пахта! (Тахпахтапча):

Абахай чахсызы позым
Адай тініне кірдім ме?
Аарлығ минің ирке тузым
Ай-ырызым полды ба?
Хан хызы чахсызы позым
Хатығ чӱген кӧрдім ме?
Хайран минің ирке тузым
Хал-ырызым полды ба?

Ӱр чӧрдім, ылғап-сыхтап. «Нимең чахсыдыр?» - тидір. «Нимең артыхтыр? - тидір, синің, Пахта?». Ыйа, нимем артых, нимем чахсы, чоннаң артых ӱлӱс кілирге? Ыйа, поғдама потхы салып чонны азырабассың.

Кӧзеңе.

 

Кӧрім 5

Абахай Пахтаның чурты. Сценада хор.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Поғдаңа потхы салып чонны азырабассың. Аның аразында Бахтыйдаң сӱргінҷі сағба ағылған: Галдан хан тоғырланған чонны миргелеп алтыр. Чоны, чааҷылары ибінзер айланча. Сағба хаҷанох читкен. Аал, чааҷыларны сағып, хыймыранча.

ХОР. Пис чыл иртіп парды. Пахта... Бахтыйға ікі оол таап пирген Пахта, ікі хаалағ даа пос кӧңнінең пас полбинча... харах албин хадар чӧрчелер аны. Ікі пала ханнарына тапхан Пахта, ікі холын пос сал полбинча Пахта... пос салбин, китеп чӧрчелер Пахтаны. Иб істінде ле пос алынҷа халадыр Пахта...

ТАБЫС. Тігіне, тігіне, Бахтыйның іҷезі, Тодоо, килир.

ТОДООНЫҢ ТАБЫЗЫ. Оолғымның абахайы ниме ит парир? Сіркібӧк парир ба?

ХАДАҒҶЫНЫҢ ТАБЫЗЫ. Кӧрбеем. Мин кізі чуртын китебинчем. Ибінең сыхханы чох полған.

ТОДООНЫҢ ТАБЫЗЫ. Хайдар-хайдар палаларым итті. Оолғым мына-мына чиде тӱзер, палалары тимнелбеен, хайда-хайда чӧрлер... Син кӧрбедің ме?..

ХАДАҒҶЫНЫҢ ТАБЫЗЫ. Кӧрбеем, чох, кӧрбеем. Иртен Эмиш оларнаң мында ойнапчатхан.

Сценазар Тодоо кір килче.

ТОДОО. Мына, нимее чарабаан, пухсаан хат! Апсааңны удурла! Сӱргінҷі килгели, ӱс кӱн иртіп парды. Амға читіре, пір ниме итпин, тӧкпес чіли одырзың! Тӧкпес. Палаларың хайдадыр? Ана за аны. Прай позыңның кіріңе пухсап парғазың ма, тапсабин одырзың? Алтын палаларың полбаан полза, аар-пеер сӱрҷең сӱмекчін поларҷыхсың. Ноо ниме идіп, мында улуғ чадығда чатчазың? Палаларың хайа? Тонандырдың ма оларны? Оларның пабазы улуғ чаадаң айланып одыр. Хайди аны палалары удурлабаҷаң? Пурдайғаннарның пурдайғанына мында учураптырбыс, ноо. Мына пис чыл хайди тапсабас-пулбырабас полҷаң? Тур, айна! Тур, тулуңнығ торыспах! (Азаанаң ітклепче.) Парып, сӱмекчіннерні дее хыймыратпаҷаң ма за... Ана аны...позына поғдарсып одыр...Тьфу-татай! Сабланған сілииң сасхыс таа пазынҷа халбады, прай кір чіп салды, андарох кӧкіп одырзың. Тьфу-у, тӧкпес! Хайа палалар?

ХАДАҒҶЫ (пахлап). Тодоо абахай, тігіне килирлер. (Чіт парча.)

ТОДОО. Йо, хан Бурхан. Килирлер! Хайа палаларым? Тапсабинохча. (Тепклепче.) Тур, харахтығ тӧкпес, апсааңны даа удурлирға пардах. Чызыңны даа чилге сығара саптыр пар кил.

Аахтап ала, Тодоо сых парыбысча.

ПАХТА. Ползын, ползыннар. Кізі минзер кӧрбезін! Кір прай чіп салзындах! Кӧрбезін минзер кізі! Кӧрбезін!

ХОР. Алтынҷы чылы чалғыс позы піди чуртап ылғап-сыхтап тур Абахай Пахта.

ПАХТА (тахпахтапча):

Иліг сӱрмес иңніме чайарға итсем,
Ікі палам хойнымда чатча.
Ікі тулуң хулаама хызарға итсем,
Ирім-апсаам чоғыл минің.
Алтон сӱрмес арғама чайарға итсем,
Ікі палам идеемні пасча.
Азыр тулуң хулаама хызарға итсем,
Ирім-паарсаам чоғыл минің.

ПАХТА. Пис чыл мының алнында пала-парха сағаам, ис-пайның чахсызын кӱзеем мин. Чазаа сығып, прай пу нимені чайааннардаң сурғам мин. Нимее кирек пу прай ис-пай, кӧңнім чадын таппинчатханда. Прай сағаан-кілеен нимем пар. Пу ис-пай, торғы. Ноо нимее кирек мағаа? Кӧңнім минің хайнап-ылғап чӧр.

Сӱмекчін хыс чейник паза лепёшкалар тудына кір килче. Сӱмекчін хулах-тіл чох. Ол чейниктіг, лепёшкалығ типсіні очых хыринда турғысча. Пахта, ойлап парып, аны хуҷахтапча.

ПАХТА (табырах чоохтанча): Йо-о, ӧӧрем минің, нанҷым, хайдағ ачырғастығ, хайдағ муханыстығ. Ноға мині сӱріс килбинчелер? Син искен полбаазың, сӱргінҷі килир бе, чох па? Нӧӧс, пу Карс иней чіли, пуларға пазындыр чӧрем, нӧӧс, табыс-тубус чох, тӧдірленмин чӧрем, ӧӧрем, нанҷым? Пайаа Тодоо полған. Тепклепче мині, пірее дее ниме пулбырабаҷаң ма, тидір. Чох, мин олар нимеспін. Олар постарын кізее саназа, мин оларның аразында тыны чох, сӧстеріне хайбинчатхан тӧкпес полып чадам. Син сизінчезің ме? Оларның пір дее сӧзіне нандырзам, олар хайди ӧрін парарлар, оларох осхас пол парам.

Сӱмекчін, Пахтаны истіп, ылғаанын ӧнетін кӧзітче.

ПАХТА. Че, пар.

Сӱмекчін парыбысча. Пахта чалғызан.

ПАХТА. Пу чуртха кӧніккен полбас па за? Хайда-да анда, тӧреен аалында, алай ағаа мыннаң артых ӱлӱс тӱзерҷік пе? Тӧреен чир – ол чазы ла, суғ ла полбинча. Тӧреен чир – ол пос кізілері, минӧк осхас. Оларнаң нинҷе дее тіл алыс, кӧңнің чай. Пасха чирде кізі адайдаң артых па? Тепклеп-типсеп тее чӧрібізерлер. Ис-пай даа мағаа кирек чох, пала даа мағаа кирек чох! Пос чоным аразында ӧкіс тее полып чуртирҷыхпын. Худай! Хайдағ минде пыро полды? Ноға минің ӱлӱзім мағаа піди тӱсті? Пос чон аразында туған даа чох чуртирҷыхпын, пос алынҷа тіл дее алызарҷыхпын.

ХОР (тахпахтапча):

Чылан полып тӧреен ползам,
Чир алтына кіріп, ылғирҷыхпын.
Торғай хус полып тӧреен ползам,
Тигірге сығып, сыхтирҷыхпын...
Харсахтығ аң полып тӧреен ползам,
Хатығ чирні талап, ылғирҷыхпын.
Ханаттығ хус полып тӧреен ползам,
Хан тигірні тобырып, сыхтирҷыхпын...

ПАХТА. Йа, ханаттығ хус полып тӧреен ползам, Хан тигірні тобырып, сыхтирҷыхпын. Пис чыл ай-чалғыс. Адам даа, киліп, апарыбысчаң полза чи. Кирі-хурунды полғанҷа, хыс пала полып, алнына-кистіне чӧрерҷікпін... Хуруп парған пӱрлер, ағастаң тоолаза, чилні хуҷахтап, учуғадырлар. Мин кемні хуҷахтим, кемге чапсыним? Бахтый, Бахтый, позың сағынып, піди иттің ме? Пасхазы сині піди идерге сасхлады ба? Ноға пістің Хайиркенең турғысхалах тӱнӱгібісті иңдердің? Азымахчын Бахтый! «Прай ниме мини!» - тіпчезің. Сын ма ол? Сын ма? Харам Бахтый! Харам! Хайирке оол, тамысхалах очығыбыс тӱңдеріл халды ба? Ам тоғазарға оңдай полза, хоных піске полар ба, Хайирке? Тӱзімде дее хада пола чоғылбыс, Хайирке.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Пахта сабыхсыпча. Пу тӱс тее нимес, сын даа полған ниме нимес. Пу Пахтаның сағынып алған сағыстары ба? Пілҷее чох. Мына Абахай Пахтаның тӱзі!

Сценада кӧгілбей пӱрӱңкӱ тӱс килче. Анда Пахта чалғысхан. Аның хыймыранғаны ағырин сӧӧде иртіпче.

ПАХТАНЫҢ ТАБЫЗЫ. Хайирке оол, хайдазың си-ин? Хайирке! Ноға мині таппин чӧрзің? Мин мында одырчам. Хайирке! Ирее мағаа. Аринҷа ирее. Пӱӱн килерзің ме? Ниме тиирзің, Хайирке?

Пазох пӱрӱңкӱ пол килді. Хайиркенең Хуҷун иней, Пахтаның іҷезі, кір килчелер. Хайирке мойнында палығлыи, чаа тирігліг, хуйахтығ.

ХАЙИРКЕ. Іҷең, мин атсам, атхан ух тикке учуғар чоғыл. Іҷең, син кӧргезің ме, минің саадағымда тикке учуххан ухты?

ХУҶУН. Парааң, палам, парааң. Мин сині пала идінчем, нооза. Парааң, маңзырирға кирек, маңзырирға кирек. Чіткен хызымның орнына пала поларзың. Пахта хызымны чідіріп, аринҷа азахтаң тӱс парирбын.

ПАХТА. Іҷең, ноға мині чідірчезің, мин мындабын, нооза.

ХУҶУН. Мына Хайиркені пала идінерге апарим. Сині чідір салғам, нооза. Че парааң, палам.

ПАХТА. Тохта, іҷең. Хайиркені кӧрбин, кӱрӱптегі от чіли, ағарып-сӧӧлініп, ӱзіл парим. Алтон чыл мин аны кӧрбедім. Йа, пӱӱн мағаа пір чӱс час толды, нооза. Прай чӱс чазымны Хайирке чох чуртадым, нооза. Ол минің палам ползын, іҷең.

ХУҶУН. Э-э, хайди чӱс чыл чуртадың, хызым?

ПАХТА. Йа, кӱскее хубулып, інзер чазыныбысхам, чылларым іди ле чылбыри халды.

ХУҶУН. Э-э, аннаңар сині таппан ноом. Че мин маңзырапчам. Парааң, Хайирке.

ПАХТА. Тохта, іҷең. Ам мин кӱске нимеспін, нооза. Ам ар-позым алнында турчатханда, ноға иртерге итчезер? Хайирке, пу минмін, Пахтабын, харааң ноға чазырчазың? Пірее дее хати кӧрдек минзер. Синің чалахай харааңны ундубыстырбын. Ноға харааңны минзер кӧрбинчезің, Хайирке?

ХАЙИРКЕ. Мин атсам, атхан ух тикке учуға чоғыл, анзын іҷемнең дее сур.

ПАХТА. Пу минің іҷем, нооза. Ноға аны «іҷем» тіпчезің? Ноға тапсабинчазың? Пірее дее хати харааңны кӧрдек минзер, Хайиркем минің.

ХАЙИРКЕ. Мин атсам, хыйа атар чоғылбын. Аннаңар Хуҷун аба – минің іҷем. (Чааҷағын кулиса кистінзер кӧстепче. Пахта омазын сыйбирға иткенде, Пахтазар кӧрбин, холын хыйа итче. )

ПАХТА. Хайирке... ӧрініс сурып оңдайлығ омаң сыйбирға иткен холым ноға хыйа итчезің? (Ылғапча.)

ХАЙИРКЕ. Мин ам парчан чонны чаалап алам. Ам миннең кӱстіг кізі чоғыл!

ХУҶУН. Син ылғаба, хызым. Хайди сині, ылғапчатханда, тасти парыбызам?

ПАХТА. Хайирке мирген, ноға чонны чаалирға итчезің? Олар осхас полба, Хайирке! Мин, оларға ӧчезіп, чуунмин, арығланмин чӧрбін. Кӱннің сай синің сӱргӱнҷее килерің сағып, сағызым хорап парир. Хараам оды, сині харап, прай хуу тартыл парир. Хулах чітии, сині тыңнап, таң сабылбас тымыхха тухурал парир. Холым, син килер чолзар тартылып, хуруп пастады. Чӱреем, чир-суумны сағынып, кӧй парир. Ам тӱзімде дее киліп, часхарыңардах ӧкпе-паарым. Тосхырыңардах істім-кӧңнім. Че, Хайирке оол, пір дее хати харадах хараамзар. Алай, Хайирке, хараам, харах чазына пухсуп, киріп парды ба? Алай омам, харах чазына пастырып, тырыс парды ба? Ноға минзер кӧрбинчезің, Хайирке? Тӱсте дее тӱскен ӱлӱс пісти нимес пе? Хайирке, чӱреем ырлапча, ис, ис аны (ырлапча):

Ағын суғны тыңнапчатсам,
Арығ кӧңнім айидыр.
Аарлиимны сағын килзем,
Амыр чӱреем ырлидыр...

Ол туста Хуҷун табыс чох, Хайиркенi чидектеп, ырапча. Хайирке айлан килче.

ХАЙИРКЕ. Изен, паарсааным!

ПАХТА. Хайирке! Хайиркеҷек!

Хысхырғанына Пахта усхун парча. Хайирке парчатхан туста пасха саринаң Бахтый кір килче.

БАХТЫЙ. Изен, паарсааным!

ПАХТА. (азах ӱстӱне тура хонып): Хайирке!

Пахта, тӱзіне пастырып, ӧрчіліг сырайлығ тура хонча. Бахтыйны кӧр салып, мӧңіс нандыра одырыбысча.

Кӧзеңе

 

ЧАРДЫХ II

Кӧрім 6

БАХТЫЙ. (Хайиркенің адын истіп, Пахтазар пастырып одырған Бахтый, тарыстығ арах турыбысты. Анаң, кӧңнін пазынып, чоохтанча): Тӱзіңде ниме-де кӧрдің ме, алғаным? Тапсабинчазың. Пурдайыбох парирзың ма? Алты чыл чоннаң чазын чӧрбін. Итчең ниме кӧп полғанда, чонға кӧрінмес сылтағ пар полған. Пада тарханны ӱдес чӧрҷеңмін. Аннаң киліп, сайбағларны тоостыбыс, хырдыбыс. Хара кӱннер тоозылды. Прай Халмах чирінің ӱстӱне ӧрінҷең кӱннер килді. Чечен ханны Худай салғанынаң чох иттібіс. «Ом мани падме хум...» Паза андағ ниме чох ползын... Ам прайзына ӧрінҷең кӱн килді. Прайзы постарының уйаларынзар айланғлапчалар. Мағаа ла пархаң чир чоғыл. Сині ағылғали, тыс пілбинчем. Синің пурдайғаныңнаң тизіп, ӧлім кӧрглеп, таппинчам. Урун булах чулда хазыр чаа полған. Анда ӧліп, тыстанам тіп сағынғам. Худай мағаа ӧлім пирбеді, тіріг халғам. Ханара кӧлде хазыр чаа парыбысхан. Анда, ӧлҷеңмін тіп, харбасха кірібіскем. Бурханнар хатап арачылап халдылар. Ӧлер чирім таппин, синің паарсазың тілеп, айлан килдім. Суғ хазындағы хамыс осхаспын. Аар мондылзам, тыным ӱзілбинче, пеер сабылзам, синің сағыссырааныңа чит полбинчам. Сағынғам, Чибен Арабданнаң Ах Хан чирін миргелирге парам. Чибен Арабдан синің хырғыстарыңнаң хада Аба туранаң Том тураны чаалирға хынған. Халдан Ханнаң хорығып, тизібіскен Чибен Арабдан.

ПАХТА. Пар! Сӱс! Суудап парирзың кізі ханына.

БАХТЫЙ. Нога андағ пасхаҷыл хылыхтығзың? Чир ӱстӱнде чуртап, чир кибірін хайди тутпаҷаң? Пу чирде кӱс, чарғылап, орталапча. Асхырларның иң арғамахтары табун пазы поладыр. Хой малда иң чоон хучалар хой пазы поладыр. Чон аразында иң кӱстіг ирен чурттың ээзі полбаанда, кем полар? Пістің сӧӧктің ээзі-пазы минмін. Андағ тоғыс итчем. Аар тоғыс, оңнап-соллап чарғы тударға. Тӧреели, кӱзім парда, чирнің пу оңдайын тударға, апарарға. Кӱстіг кізі чонға чарғы-ӱлгӱ тутча. Эрінҷек ол нимені ит полар ба за? Кӱзі чох ол нимені тут полар ба за? Ана олар, чир кибірін тут полбин, аны талап-сайбап сыхчалар. Оларны аның ӱчӱн нандырыға тартарға кирек. Ол миніңӧк киреем, оларны оңдайда тударға, чарғаа-ӱлгее кирерге. Чоохтапчам, ол аар тоғыс. Аны олаңай кізі ит полбас. Кӱс кирек ол тоғысты апарарға. «Кізі ханынаң суудап парирзың...» Кізі ханы – ол олох тӧлег нимес пе зе? Чурттың оңдайына сайбағ кирзең, ханыңнаң, пазыңнаң тӧле. Ол албан-чаға осхас, нооза. Кізі ханы... Чуртап піл, оңдайдаң сыхпа, пір кізі синің ханыңа теңмес.

ПАХТА. Мына мин синің оңдайыңнаң чуртабинчам. Пис чыл синің чуртың сайбапчам, ноға ханым албинчазың?

БАХТЫЙ. Изің сыхпазын! Алығ полба! Алай пастағы чылдағы чіли чуртирға итчезің ме?

ПАХТА. Чох! Чох, іди итпе.

БАХТЫЙ. Мал мағаа кирек чох. Мағаа ипчі кирек! Паарсапчатхан ипчі кирек. Йа, мин кӱстігбін. Че мин майығыбохчам. Кӱзім тударға майыхчам. Пірееде, пірее кічиҷек нимезер киліп, ылғап аларға кӧңнім полча. Чазырхир кӧңнім поладыр. Ипчімзер парбин, кемзер парам? Кемге чазырхап, кӱс хабынҷаң? Нинҷе чыл мағаа малхадып чӧрерзің? Нинҷе чыл, кибің алыстырбин, субарирзың? Сағынчазың, сині хозыбызам тіп? Чох, сағыба. Хыс омаң паарыма сиип парған. Ундут полбинчам.

ПАХТА. (хорға айланча). Йо-о! Нинҷе чыл ӧрініс чох, чырғал чох! Хайди чуртирым килче, хыстар! Ипчі полып чуртирға. Мындағ улуғ, кӱстіг кізіні, айап, тынандырып, хораан кӱзіне кӱс хозып, андағ чуртас ипчінің ырызы нимес пе зе? О-о, хыстар! Нинҷе ачырғас, чабал ниме піс удур-тӧдір идедірбіс.

БАХТЫЙ. Пістің хада тӧріткен оолларыбыс пар. Палаларымның пабазы хайди чӧр килді дее тіп сурбаҷаң ма за?

ПАХТА. Паба... Пала... Палалар...

ХОРДАҢ ХЫС. Кӧр, хайдағ паарсах кізі апсааң, кӧңнің ас апсааңа, чойырхабыс.

2-ҶI ХЫС. Алданыбыс.

3-ҶI ХЫС. Тӧдірленіп, ниме аларзың аннаң?

1-ҒЫ ХЫС. Азар-пазар аны кӱзің пар ба?..

2-ҶI ХЫС. Алдан, Пахта, алдан.

ПАХТА (позының алнынҷа). Чох! Кӱстіглернің кӱні тіп одыр, кинектернің тӱні тіп одыр. Кинек-чобағларның кӱні ползынох. Пӱӱн ол кӱн ползын. Минің кӱнім ползын. Полар ниме ползын! Полза, пӱӱн ползын! (Бахтыйзар айлан киліп.) Я, палалар... Бахтый, чоохтазар чооғым пар.

БАХТЫЙ. Я, палалар чи. Мин оларның адазыбын. Олар минің ханым. Минің ізім істирлер, минің чолым пазарлар, ам пала тойын иртірзебіс, мин оларға мӱнҷең хой тут пирем. Че, чоохта.

ПАХТА.Чуртас мағаа андағ сых парды. Худай-чайаан іди салған полбас па за? Піди хонып, ікі палаа читтім. Минің тадылығ палаларым! Кічии сині сызырып алтыр, йа? Алты чыл синнең чуртап, чоохтаспадым. Кӱзің пар синің. Син сіліг дее кізізің. Хыс пала хусхаҷах осхас. Хортых чӱректіг.

Тодоонаң Пайко кір килчелер.

ТОДОО. Оолаам, мынзы хайди полғаныдыр? Чон сині чідірче. Піс синің пабаңнаң отыс чыл чуртап салғабыс. Хайди даа мин аны чахсы кӧрзем, мындағ чорыхтаң айланза, аал чоның минзер ойлабаҷаң. Пастап улуғларны улуғла, анаң чонны, анаң нанҷыларыңны. Иң соонаң – ипчіңні. Чоның, аны кӧріп, ниме тиир? Уйат, оолаам, іди полбаҷаң!

ПАЙКО. Я, кӱнӧрткізі – аалҷыларға, тун хараазы – алғаныңа. Чурттың улии – чейзең чонда, чурттың ээзі – абахайыңда.

ТОДОО. Іди чарабас, палам. Хайди, улуғларнаң тоғаспин, хатыңзар ойлапчазың? Пу чісксістіг айна улуғларның кибірінең артых па сағаа? Худайдаң хорых, поғда Буддадаң хорых. Ом мани падме хум.

ПАЙКО. Ом мани падме хум.

БАХТЫЙ. Худайның, улуғларның ӱлгӱзі тасхар ползын. Минің чуртымда – минің ӱлгӱм. Ол айна нимес, минің алған ипчім!

ТОДОО. Йо-о! Худай хулағы. Пу айна оолғымны сайбап салтыр. Поч-поч, хайди іди чоохтаныбысты. Йо-о! Чир хулахтары, испеңер аны. Тискін партыр оолғым!

БАХТЫЙ. Че, полар. Сығыңар! Мин амох парам. Маймах хуры ӱзе чызыл партыр, тағырабыссын.

ПАЙКО. Че, че, ӱзілген нимені тағыраҷаң тӱрчегізіне ол хайди полбас, чаҷаң. Парааң, парааң, Тодоо чаҷа. Аринҷа алаахча пу хатнаң палаң.

ТОДОО. Ана хайди полыбыстыр палам.

Сых парыбысчалар.

БАХТЫЙ. Че, чоохтир чооғың чоохта.

ПАХТА. Синің чуртыңда чуртап, алты чыл ӧрінмедім. Ноо чуртас чир ӱстӱнде ӧрініс чох? Чахайах кӱнге ӧрінедір. Ипчі кізі кӧӧленіске ӧрінедір. Минің ӧрінер кӧңнім усхалах. Мынҷа чуртап, ікі палаа читтібіс, тойыбыс пістің полбады. Син килген кӱн, пістің тойыбыс полар кӱн ползын. Синнең минің тойыбыс ползын... Ол тойда чон ӧрінзін. Оларға кӧріп, мин ӧріним... Анда марығлас-кӱрес ползын. Чапчаңнарның чапчаңына мин чапсим. Кӱстіглернің кӱстіглеріне мин хайхим... Хонғаным килгенде, кӱӱлеп той чайылзын, хызыхханнар анда тоссын. Хыйыхтатханнар анда ӧрінзін. Чаратчазың ма?

БАХТЫЙ. Я, іди минің ипчім чоохтанды! Пахта, ипчілернің кӱлӱгі – синзің. Піди чоохтаза, син не чоохтанар полғазың, минің ипчім. Хынғаным минің! Маңат чоохтандың! Сағаан кӱнім, салған ух чіли, ырахтын киліп, тӱсті.

ПАХТА. Ам пар, сині сағыпчалар.

Бахтый парыбысча.

ПАХТА. Ниме ағылды ни сағаа ол ух? Ниме дее полза, ползын той!.. Хызыхханнар тоссын, хыйыхтатханнар ӧс алзын. Минің кізілерім чоғыл синнең ханнығ чаанаң харбазарға. Сірерни чіли, Бахтый, мині хайраллаҷаң, мағаа чааҷылар пирҷең улиим минің чоғыл. Полған даа полза, утхан даа ползам сині, махам ханмас минің. Мин сині тӧлің чох идібізем, Бахтый. Анда синің ачииң тартар табызың чох ползын, Бахтый. Іди ползын...

1-ҒЫ ХЫС. Йо, Пахта, хайди іди сағыныбыстың?

2-ҶI ХЫС. Чабал сағыс, чабал.

ПАХТА. Ползын, ползын чабал сағыс...

3-ҶI ХЫС. Хайди, Пахта, позыңның палаларыңны чох идерге сағыныбыстың? Іди чарир ба за?

ПАХТА. Чарир. Оларға ноға чарапча? Постарының харындастарын, абааларын чаалап, ӧдірерге. Кӧрчезер, кізі ханы албан-чаға нимес пе зе, тіп одыр. Оларның прай ниме – албан-чаға. Кізі тыны, пала тыны. Пала тыны албанох оларға.

1-ҒЫ ХЫС. Ол синің палаларың, Пахта!

2-ҶI ХЫС. Синің палаларың!

ПАХТА. Я, минің паарымнаң сыххан палаларым. Минің паарымнаң! Минің паарымнаң! Минің паарымнаң даа сыххан ползалар, минің палаларым ма? Палаларым оларның чооғынаң ӧсчелер, оларның оңдайынаң полчалар. Минің тілім пілбинчелер, минің чонымның кибірін оңарбинчалар. Ол минің палаларым ма?!.

1-ҒЫ ХЫС. Изің сыхпазын, Пахта! Сини полбин, кемни поларлар?

2-ҶI ХЫС. Сини полбин? Син тӧріткезің. Синің ханың, синің тӧлің.

ПАХТА. Чох, олар Бахтыйның тӧлі, Бахтыйның ханнары... Амандайдаң пасха поларлар ба?.. Олардаң пасха поларлар ба? Адалары ӱрезе, ис-пайын пылазып, удур-тӧдір тыннарын ӱзерге харазып, харбас парыбыспастар ба за?.. Чох... Миннең тӧреен тӧл кізі оңдайын пілбес, аң хылыхтығ полбазын... Харындас-туған пілбес, удур-тӧдір ачыныс пілбес чон – ол оңдайлығ чон ма? Чох, оңдайлары пӱткелектер оларның... оңдай пілбес саасханнардаң пасха ба ол чон?.. Чох, минің палаларым андағ полбазын. Олар сизінминчелер дее, оңдайлығ кізі хайди хылынҷаан. Чіг адайлар, пӱӱрлер! Кӱҷӱгестерні суға тастапчалар! Харахтары чараалахта тастапчалар!..

ХОРДАҢ ТАБЫСТАР:

– Ана, Пахта, ӧкпең пазынып ал!
– Тын хабынып ал!
– Карс иней хайди теен, хара сағыс сығарба.
– Я, ол хара сағыс!

ПАХТА. Карс иней... Карс иртіре сизіктіг... Іди чарабас... Іди мин пол полбаспын... Карс, позының чуртын пузухтырып, пасхаларына ла харығ полбасха тіп, чуртапча. Позының пузуххан чуртазын пасхаларының, оларның чырғалларына тӧзеп пирген. Маңат чырғаңар. Іди пасхаларының чуртазын хайраллап полар ба? Олар, Карс тоғырланминчатханда, кӧңнінде чаратча тіп, сағынчалар. Позы чаратчатханда, ноға за аны типсебес? Хыныхчалар іди. Мин хыныхтырбаспын! Кізі кӧңніне кӱснең чахсы поларға харасчатсалар, мині сағысха кир турзыннар. Мин кинҷіліг адай полбаспын. Ползын пістің той! Ниме полза – ол ползын! Хыныхтырбаспын сині, Бахтый, іди чуртирға! Прай илеенім сағаа читірем. Прай кӱлгенің сағаа айландырам. Кӱстіглернің кӱні тіп одыр. Мин чіли ачырғанып, ачых-чарыхты таппазын! Тӱӱліп, тигір чариин таппазын! Анда аны ачиин тартар табызы чох ползын! Аарын тартар ӧстезі чох ползын. Читі харахтығ пӧзік тигір, киречім пол, сурынчам! (Сым полыбысча. Азах ӱстӱне турып, ізіксер пасча.) Хадағҷы! Э-эй!

ХАДАҒҶЫ. Я, абахайым. (Уйғаа пастыр парған сырайлығ хадағҷы ізіктең пахлапча.) Нимедір?!

ПАХТА. Сӱмекчінні пеер ызыбыстах.

ХАДАҒҶЫ. Че, абахай кізі. Амох (чіт парча).

ПАХТА (аар-пеер пас чӧріп): Арағадаң кӱстіг ниме чоғыл, ол ханнарны сосхаа хубулдырча, сосхаларны хан-пиге кӧдірче. Ползын той! Ползын! Ниме полза – ол ползын.

Хор, сых киліп, Пахтаның алнында туу турыбысча.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Я, минің тӧлім минің кибірім пілбинчеткен, тілім оңарбинчатхан, аң хылыхтығлар полбазын, тидір. Минің тӧлім, тидір, чох ползын.

ХОР. Хайдағ чабал сағыс! Чабал... Чабал... Чабал... Хайдағ чабал сағыс сығарды! Чабал... Чабал... Чабал...

ПАХТАНЫҢ ТАБЫЗЫ. Чох, ол минің палаларым! Минің... Минің...

ХОР. Той пасталыбысхан. Тойның кӱзі кӱӱлеп килгенде, сілігленіп-арығланып, чонға сыххан. Аар айланып, хатхыр чӧрче, пеер айланып, кӱлін чӧрче. Андағы чонны арағанаң суғарып, прай чуулдыр салып, хыс кибін кизіп алып, тизерге тирінібісті.

Чарытхы Пахтаны чарытча. Хор, пӱрӱңкӱде Пахтаны изелістіре ибіріп, суулазып пастапча. Пілдізі чох сууластаң іле пір-ікі сӧстер истіл халча.

ХОР. Чарабас!
– Пахта, чарабас!
– Чарир, чарир!
– Іди полҷаң!
– Чох, чох!
– Чарир, чарир, Пахта!..

ПАХТА. Чох! Чох, палаларым ӧдірерге холым кӧдір полбадым. (Ылғапча.) Хайди ниме оңарбааннарны хыйыхтаҷаң? Хайдағ тадылығ узупчалар, парасханнарым. Оларның ачыныстығ наағастары, сазыҷахтары. Чох! Холым кӧдір полбадым. Айна Бахтый поғда, хайди синің чаныңа чидим?! Ӧстең ӧске! Ӧзім минде поларох. Палалар! Синің палаларың! Синің палаларың, Бахтый...

ХОР. Бахтыйның ат читпес Чил-Хара адына алтанып, орты хараа сыххан Пахта таң алнында суғ чоғархы кичіге читкен. Ол, кичігҷе суғны иртіп, суғ озаринҷа аалдаң тоғыр чарға кӱн ӧӧрлеп париғанда читкен. Чуулған чон оңарылғанда, Пахтаны кӧрглеп, суғ озаринда кӧр салған...

Сцена чарып килче. Задниктің ортызында Бахтый турча, аның ибіре Амандай, Монҷах, Тодоо, Пайко, хадағхы турчалар.

БАХТЫЙ. Хайди полдың, Пахта? Айлан! Айлан, Пахта!

ПАХТА (сыбырапча): Пар, ікі паламны ағыл кил! (Тыыда арах). Пар, ікі паламны ағыл кил! (Хысхырча) Пар, ікі паламны ағыл кил!

ПАХТА (позының алынҷа): Я, ағыл кил, Бахтый.

БАХТЫЙ. Парыңар, палаларым ал киліңер! Пахта, Пахта...

ХОР. Пахтаның кӧңні ханнанча, суғланча!

ПАХТА (сыхтапча):

Айнадаң сыххан палаларым, поой,
Айланып кӱн кӧрбезіннер, поой.
Ачынып ӧскірген оолларым, поой,
Ачых киинең тынмазыннар, поой...
Омыры чох тапхан оолларым, поой,
Оғыр пу чирде полбазыннар, поой.
Ооххан паарымнаң сыхханнарым, поой,
Ойых чирні типсебезіннер, поой.

ПАХТА. Бахтый! Миннең тӧреен ікі паламны суга кире таста! Анаң айланам. (Суғ суулапчатханы истіл сыхча.)

БАХТЫЙ. Хайди полдың, Пахта?

ПАХТА. Суға таста!

Суғзар нимеде тастаан чіли, 2 хати солҷыхти тӱсче.

ХОР. Пахта! Пахта!

БАХТЫЙ. Ам айлан, Пахта!

ПАХТА. Минің чирімзер чаанаң килҷең ікі палам чоғыл! Синің чиріңде, ылғап-сыхтап, хоғҷаң палам чоғыл, Бахтый! Ахча аарлығ нимес, кізі ады аарлығ.

Хор сығара ойлап килче.

ХОР. Чуулған Бахтый, оңарылып, суғ озариндағы Пахтаны кӧр салып, аны нандыра хығырча.

ХОРНЫҢ УЛИИ. «Пахта, хайди полдың? - тіпче, - палаларың ылғасча, айлан», - тіпче.

ХОР. «Пар, ікі паламны ағыл кил, - нандырча Пахта, - анаң айланам».

ХОРНЫҢ УЛИИ. Бахтый ікі палазын алдырт килген.

ХОР. «Миннең тӧреен ікі паламны, - тидір, - суға кире таста, анаң айланам».

ХОРНЫҢ УЛИИ. Пайаағы Бахтый ікі оол палазын суға кире тастабысты.

ХОР. «Я, - тидір Пахта, - ахча аарлығ нимес, кізі ады аарлығ!». Адына алтанып, чӧрібісті...

 

Кӧрім 7

Сценада хор.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Ахча аарлығ нимес... Я, анзы іди нимес пе? Хайзы сағынча, пӱӱн хомай даа ползам, таңда чахсы кізі полыбызам... Кізі пӱкӱлеезінең пір ле, пӱӱнгі ле кӱннең саналбинча... Малны ла пір кӱннең синепчелер, симіс пе, соғымға чарир ба. Кізіні аарлапчатсалар, прай чуртаан кӱннерінең синепчелер нимес пе? Пахта чи, ниме? Хайди пол парир? Кем ағаа ам полыс пирер? Хабырғазынаң хабас пирер, нанын тудып, нанҷылас турар? Чоннаң чи хайдағ ағаа чарғы сығар?

ХОР. Чон кибірінде, чон оңдайында, палалары позыни – хынғанни итсін. Пала, кізі полғанҷа, кізі чуртына кіргенҷе, ол іҷе-адаларыни. А ӧскірері, оңдайлиры іҷе- ададаң. Тӧлдең тӧлге іди полҷаң.

Сценазар кӧӧлҷе Пахта кірче.

ПАХТА. Я, кізі ады аарлығ. Кізі ады, іди полдым. Ам, ӱнім пар ба, тапсаҷаң. Хараам пар ба, ылғаҷаң? Тыным пар ба, ӧрінҷең? Эйлер, уйадым пар ба, чуртаҷаң? Позымның... позымның холымнаң чох иттім хайран палаларымны. Ам, уйадым пар ба, чуртаҷаң? Харғааннарның харғааны мин полдым ма?.. Піди пас чӧр, ноом?! Пала ӧдірген кізі, кізіӧк полып чӧрче, ноо?! Изі чох сосха чіли хорхлабинча, ноо?!

Кӧӧлҷе одырча. Одырып, идегін кӧдірче, чодаларын кӧрглепче.

ПАХТА. Пала ӧдірген кізінің азаа тӱктенминче, одыр ноо? (Айазын чысхлап, кӧрглепче.) Айа даа ап-арығ. Хайди полбиндыр, ноо. Хан-ниме тамҷылабинча, тӱктенминче. Айа саап, кӧглезе, тазылабохча ноо?

Тӱл-тӱл, тӱлгӱҷек,
Чылғы хайда кістеді?
Хара кӧлде кістеді.
Тӱл-тӱл, тӱлгӱҷек,
Суғны сурып, кістеді?
Сула сурып кістеді.

Хайди полдым мин? Я, апсаамнаң ойлабыстым, паарымнаң сыххан палаларымны иңдерібістім. Чоон тулуңнарым сайап, читон сӱрмеске ӱрдім. Тӧреен чиріме читсем, кем пілер, кем сизінер, минің алты чыл апсахта полғанымны? Читон сӱрместіг хыс позым парғали, хыс позым айланам. Уйадым ам чох таа полза, кем аны холнаң тутхлап, харахнаң кӧрген? Кем, мында мына уйадың полған, ам анда ниме халбиндыр тіп, чоохтир? Э-э, ам, Пахта, позың позыңа чойлан чӧрерзің ме? Э-э, іди полыбохча ноо? Полар чи... Ам кічігдегі позыңа, амғы позым чойлан чӧрим ме, уйадым пар тіп? Кічігде ниме сағаам, хайдағ кізі полам тіп, сағынып, ам прай ундубызим ма? Іди поладырох полбас па за, чуртаста? Позына чойлан чӧрген кізі, пасхазына ноға чойланмас? Ам ікі палам ӧдір салып, хайди кізі полып, чир ӱстӱн типсеп чӧрим? Чилбіген кӧрімінең хорыстығ, мин чи, кізі омалығ, чилбіген істіліг, читі хорғыстығ чіг айнабын. Мындағ іҷеліг полғанҷа, пала чир чариина сыхпазын. Айна полдым аринҷа. Адай мині чізін!

Задниктің ортыны чарып килче. Анда Бахтый тізекте турча, холларын табыс чох Пахтазар сунча.

ХОР. Пахта абахай, Бахтый анда орлап, сыхтап халды. «Пу хайди полғаныңдыр, чаным-алғаным?» - тіп одыр. «Хайди полып, палаларым ӧдірдің?» - тіп одыр. «Хайди полып, чаным Пахтам, хониим айландырим?» - тіп одыр.

ПАХТА. Бахтый ба? Тіп одырзын. Тіп одырзын. Бахтый пілер бе мыны? Минің чуртым син пузухтырдың, Бахтый. Минің кӧңнім син ардаттың, Бахтый! Чойланма, Бахтый, кӱстіглернің кӱні тіп, пӱгірелгеннернің тӱні тіп. Минің чонымның кибірі-чоохтарында пір пӧгін, пір сағыс. Чон чобатпин, чуртты унатпин чуртирға. Пір агастаң ікі хати хастырых сойбаҷаң – ағас хуруп парар. Чуртты албан-чағанаң илетпеҷең – чурт унал парар. Пістің алыптар пазындырған чонны чир-суғларына нандырча, чардырған малларны чонына айландырча. Андағ пӧгін чон тутча. Пістің чонда чоохтидырлар: «Ала парысты чиңен ир – ир нимес. Позын пазынған ир, ир полча». Позыңны пазын полбин, кӱзіңе чӧлен чӧрзің. Сайбаға сыххан кізіні чӧптеп полбин, ханын тӧкчезің. «Хан тӧлегдең пасха ба?» - тіп одырзың. Хан сағаа ахча ба, саназар-садызар? Пазынған чоныңның тілі, пычах полып, чаныңа читсін! Синің чӱрееңде кізі чобаа чолланминча, Бахтый!

Бахтыйны чарытхан от ус парча. Чарытхы, пірсі пірсінің соонаң чарыдып, Тодоода тохтапча. Чарытхы чарытхан туста прайзы чоохтан салча.

АМАНДАЙ. Хулларның хатхан хызы!

МОНҶАХ. Айнадаң айнаох тӧріпче!

ХАДАҒҶЫ. Хара сағыстыгларны харах албин хадарарға полған!

КАРС. Осханың ма пу, абахайым? Ырызың ма пу, абахайым?!

ПАЙКО. Чыланны нинҷе дее торғынаң сулға, чыланох полар.

ТОДОО. Чабалларның хызы чахсы полар ба за? Аның уйады чох! Аның харахтарын кӧріп аларҷыхпын. Синің иткен нимең, Пахта, иңніңнең сыххан ікі сыр чылан итчелер. Йа-а, ікі сыр чылан итчелер. Я-а, хайа минің паарсах палаларым?! Хайа?! Йу-у, айналарның хызы! Хайа минің иркелерім?

ПАХТА. Олар минің палаларым! Минің! Истің ме? Мин тапхам оларны.

ТОДОО. Син дее тӧрітсең, тӧріткен ниме сини ле нимес. Мин сағаам оларны, минің алтын палаҷахтарымны. Прай чӱреем, паарсазым оларға пир салғам. Йу-у, палаларым! Хайди олар сини ле полҷаңнар?! Хайди олар сини ле пол парғаннар? Ол минің тӧлім, минің ханым полғаннар, нооза. Хайдағ сӧснең сині сӧклеп алим? Хаарғанның хаты! Эдіреен иней! Йу-у, минің палаларымай! Хайди ам чуртим? Хайди чуртим? Йу-у, палаларымай! Ам хайди сірер чох ууҷаңар чуртир? Ам нимее мин кирі-хурунды чуртим? (Тодоо чіт парча.)

ПАХТА. Ол минің палаларым, минің палаларым! Мин тӧріткем, мин ӧскіргем, мин пузухтырдым. Мин! (Сыхтапча):

Айна позымның паарсааны
Чылан сӱмезі полды, ноо?
Йу-у, палаларымай!
Айна позымның иркезі
Айна кискегі полды, ноо?
Йу-у, палаларымай!
Амаллап сірерні чӧргенім
Айна сӱмезі полды, ноо?
Йу-у, палаларымай!

Пахта сцена ортызында турча, чарытхы чариинда. Хор, киліп, аны туу чаап, авансценаа чағдапча.

ХОРНЫҢ УЛИИ. Іди ылғап-сыхтап, адына одырып, чир-сууна нанып одырча. Кірбеен сағыстары кіріп одырча, сыхпаан сарыннары сығып одырча.

 

Кӧрім 8

ХОРНЫҢ УЛИИ. Мына ырах чолын тобырып, Сойан тағларын азып, Мадыр суғның хазынҷа Пахта тӧреен аалына чит килді! Пабазының ибінің хыринда аймах-пасха аалҷы чонны кӧре, кін іҷезінің ибінзер килді. Чуртын харап, ылғабин-сыхтабин хайдар парзын за? Ибін, аалын харап, ӧрінҷее чоғыл, кӱлінҷее чоғыл аның.

Пахта кӧӧлҷе кір килче.

ПАХТА. Мында минің кін іҷем чуртапча. Хазых па, тіріг бе? Прай олған тузым мында ирткен. Минің кін іҷем. Мині пу чуртасха тимнеен, ӱгреткен. Сизінген ме ни, хайдағ ӱлӱс тӱзер мағаа? Нымахтарда, ырларда, полған нимелерде мағаа чуртастаңар чоохтаҷаң. Хайдаң пілим зе мин, пу прай кізі хада полза, чуртас тіп полғанын. Мин сағынғанда, чуртас тоозылбас-ӱзілбес ниме осхас полған. Анда, сағынғам, мағаа чырғаллығ орын пар тіп. Ноға чуртас мындағ сайбахтыр? Ноға кізілер, чуртастың тадылиин кӧрглеп, удур-тӧдір харбас-тудыс пастапчалар? Ниме читпинче кізее? Ноға, пу кӧмес тее, кӱн сузы чарии кізіні ӧріндірбинче? Киинең тынчатханы ӧріндірбинче?

Кін іҷезі кір килче.

КІН ІҶЕЗІ. Поч, пу хайдағ абахай минзер килді?!

ПАХТА. Изен ме, кін іҷем, минді бе, тай іҷем?

КІН ІҶЕЗІ. Э-э, чідірген хызым пу полды ба? Парған хызым алай айлан килді бе?

ПАХТА. Іди, іҷең...

КІН ІҶЕЗІ. Э-э, изен, хайран хызым. Ирт, одыр. Айран-хымыс сал пирим. Аарлығ аалҷы иркін алтады, ноо? (Ибінзер кір парҷых. Иб істінең табызы истілче.) Пызылағымның тадиин ундубаазың ма, хызым?

ПАХТА. Чох, кін іҷең.

КІН ІҶЕЗІ. (Айахта айран сығарча.) Пызылағым аринҷа хуруп парир, чіҷең кізі чохта. Пу чыл, кӱгӱрт ирте тӱзіп, ипсек тее теер полбадым. Ам чуртастың аар тустары читті, ноо. Пу наада наа пала даа кӧрбедім.

ПАХТА. Хайди чуртап парчазар, кін іҷең?

КІН ІҶЕЗІ. Че, кӧӧлҷе чылдырыбох одырчам. Мағаа, кирі кізее, паза ниме кирек? Пабаң кӧрчеткенде, хызыхчаң ниме пілбинчем. Пу кӱннерде, айран сыбап, ай-пораанға аринҷа тӱстім. Ам, мында, ибім кӧр килим тіп, килдім, хап-орта сағаа урун пардым.

ПАХТА. Іҷем-адам хайди чуртап одырлар?

КІН ІҶЕЗІ. Э-э... Син оларға тоғасхалахсың ма?

ПАХТА. Чох, тоғасхалахпын. Кӧні синзер килдім.

КІН ІҶЕЗІ. Э, кӧрчем, кемнің ады тур, сағынчам. Ӱстӱнзархың пар ба, чох па? ПАХТА. Тизібістім, ойлабыстым аннаң.

КІН ІҶЕЗІ. Че, че, хызым, хайраным. Аалҷылардаң ноо арынҷаң, чон-чахсызынаң ноо чохсынҷаң. Пол парған нимені хайди идерзің, хызым. Кӧңнің піди чаратхан полбас па за? Мині улуғлап, пеер килгенің мағаа ӧріністіг. Хайди за анҷа тоғаспаанда. Піске, пала кӧрбеен чонға, кізі палазы тадылығ. Худай сині арачылазын! Іҷең-пабаңны хығырим ма? Алай хада парааң ма? Э-э, син сизінминче поларзың, хайдағ чон пабаң-іҷеңде одыр. (Пахта пазын пулғапча.) Сині чӧптеен-худалаан Хайирке мирген сині пис чыл сағыды. Улуғ чон хаҷанох ағаа синің туңмаңны аларға молҷап салған полған. Ам хыс тойы парир. Э-э, ам ноға мында одырбын? Ӧӧн ипчізі килгенде, улус хайди полар ни? Тойны тохтадарға кирек нимес пе зе?

ПАХТА. Чох, кін іҷең. Чонға чоохтаба, искірбе. Іҷемнең-адамнаң на тоғазарҷыхпын. Оларға ла искір. Той сайбалбазын.

КІН ІҶЕЗІ. Че, хызым, сизіндім, парим. Мин тӱрченің не аразына чӱгӱр пар килербін. Киреенде ам чӱгӱрік пол пардым, нооза. Ам, пу сас тойына, араға сыбап, азах чох сала халбадым. Че, парим. Син сағы. Мин парим. (Парирып, айлан килче.) Че, олған тузыңнаңар сағыссыраан ползаң, ойнаҷахтарың, кӧклӧлерің сундух пазында, синің хабыңда, анда хызыл парған. Ундубаан поларзың, хайди ол хапты хоостааның. Аны хоостап, чоохтанмаазың ма за, апсахха парзам, ідіс-хамыс хаптарын мыннаңох артых хоостим тіп. Алай ундубысхазың ма?

ПАХТА. Чох, кін іҷең.

КІН ІҶЕЗІ. Син тӧреенде чізе, пабаң хайдар кӱзӱреп чӧр: «Кем килді, кем тӧріді?» «Одың соо», - тіпчем. Ол, мында айлахтанып-айлахтанып, тіпче, нооза: «Одың соо ахчаа турҷаң, сикпен таар сини, Пайско абызын». Іди теен, ӱс хона чіт парған. Іди полған, палам. Парасхан, оол пала кӧрбеді, нооза. Э-э, алығ пас. Кирі пас хураан мииліг тидірлер, нооза, сын чоох. Нимее мында тілге пыс парим? Че, парим, парим, хызым! (Парыбысча.)

ПАХТА. Ам хайди тоғазим за? Хайран аалым, хайди турған, іди тур ба хайдағ. Мына мында Хайиркені кӱнге сістендірерге чаттыр салҷаңмыс. Мин, тізең, сеек ағаа одырбазын тіп хадарҷам. Анаң, кил, ӧстепчеткен оол, хараан аспинаң, кӱлімзіреп одыр. Ам істімде сағынчам, ноға андағ асхынах суғ ісчеңзің? Сині суғарарға кӧңніме чоо кірҷең. Мағаа тудынып, тайанып, чӧріп пастаазың. Хайдағ мин пайбын піснең хада полған кӱннерге, Хайирке. Оларны, пірдеезін чідірбин, сағыста ал чӧрбін. Мин сині азахтандырып алғам. Мин андада синің іҷең полып ойнаам. Ам, пу ибнің хыринда, пастағызын тоғазып, мында анымҷохтазарбыс па, Хайирке? Хайиркеҷек... Туңмам чахсы кізі, амаллығ чурт ползын сірернің! Аны хыйыхтабин чурта. Ӧӧрелерім хайда за минің? Мині ӱтерт чӧрген хыстарым. Хунҷуй полып, тарағлап пардыңар ба, абахай полып, хасхай турзар ба?

Хуҷун инейнең Хоңыр пиг кірчелер. Хуҷун иней, хызын кӧріп, сала тыннығ ӧстеп, чочайа одырып, ылғабысты.

ХУҶУН. Хызым айланғаны пу полды ба? Йу-у-у... Иркем килгені пу полды ба? Йу-у-у, хызым! Паарым пазынып, хайдағ сӧс сығарим, хызым? ӧкпем тартынып, ниме тіп ылғим, хызым? Тіріг, хазых, учуххан хас палам мында тур ноо? Ачых-чарых, чідірген палам алнымда тур ноо?

ПАХТА. (Іҷезін, азах ӱстӱне кӧдіріп, хуҷахтапча.) Іҷем, іҷем! Адам! Тоғастыбыс мына.

ХОҢЫР ПИГ. Изен-хазых читтің ме, хызым?

ХУҶУН. Хызым! Чіткен хызым! Іҷеңні ноға тасти пардың, хызым?

ПАХТА. Ойрот халмахтарда чуртаттырдым. Апсаам Бахтый тайҷы полды. Ікі палам... паза чоғыл... Хығырҷаң-нандырҷаң нимем халбады. Хуруғ позым килібістім.

ХОР (сценаа сых киліп, ырлапча):

Айнадаң сыххан палаларым, поой,
Айланып кӱн кӧрбезіннер, поой.
Ачынып ӧскірген оолларым, поой,
Ачых киинең тынмазыннар, поой...
Омыры чох тапхан оолларым, поой,
Оғыр пу чирде полбазыннар, поой.
Ооххан паарымнаң сыхханнарым, поой,
Ойых чирні типсебезіннер, поой...

ПАХТА. Я, алты чыл кӱснең хондырған Бахтый тайҷы. Хурубаан кӧңнім анда хураан.

ХОР:

Иліг сӱрмес иңніме чайарға итсем,
Ікі палам хойнымда чатча.
Ікі тулуң хулаама хызарға итсем,
Ирім-апсаам чоғыл минің.
Алтон сӱрмес арғама чайарға итсем,
Ікі палам идеемні пасча.
Азыр тулуң хулаама хызарға итсем,
Ирім-паарсаам чоғыл минің.

ПАХТА. Іди полған. Чойдаң той иттіріп, прайзын чуулдырып, тизібістім.

ХУҶУН. Йо-о-о, хызым!

ХОҢЫР ПИГ. Че, хызым, чуртаста ниме полбаҷаң. Тудын. Аннаң даа аар ниме поладыр.

Хайирке кір килче.

ХАЙИРКЕ. Изен, Пахта абахай!

Пахта, тапсабин, Хайиркезер пастырча, анаң пазын Хайиркенің иңніне чӧлеп, ылғапча.

ХАЙИРКЕ. Мына, кін іҷең, киліп, чоохтады. Айланарыңа чон паза ізенминібіскен. Той пасталыбысты. Син ылғаба. Харын, хап-орта айландың. Тойны тохтадыбызарбыс. Сині сағып, ізенминібіскен чон. Мин пілгем, тоғазарбыс. Пахта, сағын парғам сағаа.

ПАХТА. Мин дее, Хайирке! Чоо сағын парғам. Алты чылның аразында сині сағынмаан кӱн чоғыл. Хайди сині сағаам, Хайирке. Аринҷа ир пол партырзың. Хайди сині сағыдым... (Хайиркенің сырайын сыйбапча, кӱлінче.) Ам мин киріп тее парған полам.

ХАЙИРКЕ. Чо-ох, Пахта, синнең артых хыс чоғыл, киртін, чӱреемнең чоохтапчам. Хайдағ чахсы синің айланғаның! Ам, пу тойны тохтадып, наа той саларбыс.

ПАХТА. Хайирке, минің апсаам пар. Палаларым...

ХАЙИРКЕ. Он даа ирің пар полза, худалим сині. Он даа пала ал чӧрзең, алам сині.

ПАХТА. Хайирке, ноға сӱргінҷее килбедің? Ноға мині нандыра оғырлап албадың?

ХАЙИРКЕ. Пахта! Чон чаратпады. Чанда тайым позытпады.

ПАХТА. Сахсырааның анҷа ла ба, Хайирке?

ХАЙИРКЕ. Чаа сығарары чоннаң. Ойроттардаң тоғыр сығарға кӱзібіс чоғыл пістің. Чанда хан чаратпады. «Пазын полбазаң, ӧлібіс! Пазын ползаң, мағаа матырлар кирек» - теен. Сайбағлығ тус полған. Чибен Арабтан мында пол пар килген. Ниме-ниме сағыҷаан пілбеебіс. Полбаспын мин іди! Чобағлығ чоным иңдірткенҷе чалғыс-чалаас чӧрем.

ХУҶУН. Пыролаба аны, хызым. Пыролаба. Аринҷа Чанда хан чаратпады ойроттарзар парарға. Сайбағлығ тус, хызым, сайбағлығ тус полған.

ПАХТА. Мин сині пыролабинчам. Минің апсаам полған ползаң, миннең ырыстығ ипчі чох поларҷых. (Хайиркені сырайынаң сыйбапча.) Аар сағыс мағаа тутпа, Хайирке. Пірее сағын чӧрзең, піл, синің пасхан ізіңде чахайах полып чадам. Ағас алтында тынанчатсаң, ағас кӧлеткізі полып, сині кӱннең чазырам. Чазаа сыхсаң, чазы киизі полып, сині ибір чӧрем.

ХАЙИРКЕ. Син парарға ба?

ПАХТА. Я, Хайирке. Мин ырах чол сығарға. Пірее сағын чӧр мині. Минің тыным, минің ӱлӱзім туңмамда халар. Хайралла аны!

ХАЙИРКЕ. Мин чи? Мағаа хада парарға чарабас па?

ПАХТА. Аарсынма, Хайирке! Пу чуртты тастаба. Пу чуртты хайраллаҷаң кізі кирек. Анымҷох, сағынғаным минің!

ХАЙИРКЕ. Анымҷох, Пахта.

ХУҶУН ИНЕЙ (Пахтанаң Хайиркенің чоохтасханын истіп, ӱрӱк парып.) Че, хызым, ибзер параалар. Чӧп-чарғы анда итпеспістер бе зе? Чоох анда сығарбаспыстар ба за?

ПАХТА. Чох, іҷең! Мин амох... Чазызар пастыр пар килим.

Пахта кін іҷезінің ибінзер кір парыбысча.

ХУҶУН ИНЕЙ. Хызым ноо чазызар тимненібісті?

Пӱрӱңкӱ пол килді. Хор алнынзар сых килче.

ХОР:

Чазаа сығып, алғыс сығарарға итче нимес пе зе?
Кӱн кибірбес хола тағның ээзі тир нимес пе зе?
Ай ибірбес хола тағның ээзі тир нимес пе зе?
Ай ибірбес, алтын тағның ээзі тир нимес пе зе?
Чонымның кініне кір кірбезін, тир нимес пе зе?
Чонымның кірбігіне час тӱспезін, тир нимес пе зе?
Чонымның уйазы уналбин турзын тіп, алғастабас па за?
Чонымның ӱні ӱзілбин чайылзын тіп, алғастабас па за?
Алай, чазаа сығып, ырлир кӧңнін аспас па за?
Хынған чазыларым,
Хыри-пазы чох ниме,
Хыри-пазы чох нименің
Ундулҷаа поладыр ни тіп, ырлабас па за?

Пахта сых килче, холында – пычахнаң кизілген сӱрместері. Адазынзар пас киліп, сӱрместерін чирге тӱзірче.

ПАХТА. Адам, ана сӱрместерім. Бахтый оларны танир. Оларны адыма палғап, атты позыдыбызыңар. Ат чир-суун табар. Ханнығ чаанаң ам килерге сылтаа чох полар. Мині істезіп килҷең хыҷаа чох полар аның. Че, анымҷох ползын! Тоғасчаң чонымнаң тоғазып алдым пу чирде, кӧрісчең кізінең кӧрізіп алдым пу чирде, ам парим. Мині хоғбаңар. Мин чазаа сығим. Мин чатхан чирде тас обаа турғызарзың, адам. Анда минің худым киптелзін, иблензін, чазым ортызында.

ХУҶУН (ылғап ала):

Палам, йо, пісті нимее тастап парирзың?
Пістең ноға, тизіп, парирзың?
Йо, палам, аарлиим!
Айланғаның пу полды ба?
Йу-у, палам, аарлиим!..
Ӧріндіргенің пу полды ба?
Йу, йу, палам, аарлиим!
Хуҷахтаан холың хола пычах тутхан, ноо?
Иркелеен холың тимір пычах тутхан, ноо?
Йо, палам, чӱреем чарарға килдің ни?
Йо, палам, кӧңнім пузухтырарға айландың ни?

ПАХТА. Іҷең, парғаннар патчаң, халғаннар хатчаң. Пу чуртастың чабалын паза тохтатчаң оңдай таппадым. Кізінің удур-тӧдір хыҷаланыстарына паза тӧдірленҷең оңдай таппадым. Минің хайран чоным!.. Хайран чонымны хайраллаҷаң оңдай таппадым. Чаа чох чуртас ай алтына тӱзер бе? Пазыныс чох чуртас чир-чалбахха сығар ба?

Пу чазының киизінең тын чӧрзеңер,
Пахтаны сағын чӧрерзер бе, чоным?
Кӱн сузына сістеніп чӧрзеңер,
Пахтаны адап чӧрерзер бе, чоным?
Чазы чахайағына урун парзаңар,
Мыны Пахта кӧрбеді, тирзер бе, чоным?
Чуртастың чырғалына ӧрінчетсеңер,
Мыны Пахта кӧрбеді тирзер бе, чоным?
Пахта, ырын ырлап, кӧӧлҷе сценаның тиреензер ырапча.

ХОҢЫР ПИГ. Пахта, хызым! Ир махачызы синде тӧріптір! Анымҷох, хызы-ым! Минің чуртымны син тудар полғазың, хызым!

ХУҶУН. Хызым! Хызым... (тізекке тӱзіп). Пӧзік тигір! Аның орнына мині ноға албадың, мині ноға кілебедің?

КІН ІҶЕ. Пӧзік тигір, Чир-чайаан. Кӧңнін нииктедерге парча хызым. Хомзынмазындах тігі чирде, аарынмазын ол чирде, полыс пир, Чир-чайаан!

Хайирке, Хуҷунны хуҷахтап, Пахтаның соонҷа парча.

ХАЙИРКЕ. Іҷең, іҷең!

ХОР:

Пу чазының киизінең тын чӧрзеңер,
Пахтаны сағын чӧрерзер бе, чоным?
Кӱн сузына сістеніп чӧрзеңер,
Пахтаны адап чӧрерзер бе, чоным?
Чазы чахайағына урун парзаңар,
Мыны Пахта кӧрбеді тирзер бе, чоным?
Чуртастың чырғалына ӧрінчетсеңер,
Мыны Пахта кӧрбеді тирзер бе, чоным?
Піди ырлады Абахай Пахта.
Ыйа, Пахта, сині адап чӧрзебіс,
синің кӱнің пісти полбас па за?

ХОҢЫР ПИГ. Ыйа, хызым! Сині адап чӧрзебіс, синің кӱннерің пісте чуртабас па за?

ХОР. Хоңыр пиг, Пахта тігі чирге парғали, ікі чыл пазынаң ӱреп парған. Сах позынаң, чалаң ойлат парирып, ат мойнына тӱңдерілібіскен.

Хоңыр пиг парыбысча.

ХАЙИРКЕ. Пахта, сині адап чӧрзем, синің кӱннерің минің чуртымны орталат турзын!

ХОР. Хайирке мирген, Хоңыр пигнің соонаң, Пӱрӱт хазах отыс кізінең албан-чағаа килгенде, аны кізілернең хада чох иткен. Ах ханның пиглері, аны сизініп, Хайиркені Хызылчарзар чарғаа алдыртып алғаннар.

Хайирке парыбысча.

ХУҶУН. Іди полдың ма, хызым? Сині адабин, кемні адап чӧрим? Хызы-ым!

ХОР. Хуҷун абахай аның соонаң ӱр чуртаан. Отыс чыл артиинаң. Хан-пиглернең кӧп сарысхан, Ах ханның холына кірерге тіп. Аның тӱгенҷі кӱннерінде Абахан тура пӱдіріп пастааннар. (Хуҷун парыбысча.)

КІН ІҶЕ. Наа пала кӧрзем, сині адабин, Пахта, полам ма за? Синің кӱннеріңні наа палаларға нымах хоостыра читіріп одырам.

ХОР. Кін іҷе... Кӧп наа пала кӧрді ол сыынаң... Кӧпке чуртас оңдайын читіріп, асхан. Кӧп паланы ӱтертіп чӧріп, Абахай Пахтаның чуртынаңар айтхан. (Кін іҷе парыбысча.)

ХОРНЫҢ УЛИИ. Я-а, сині адап чӧрзем, синің кӱнің мини полбас па за? Пу чалбах, хыри-пазы чох тилекейде мин, позымны чідір салып, синің кӱннеріңде позымны таап алам, арса? Кем пілер аны? Минің чирім – ол ӧбекелерімнең халған минің чуртым ма? Ӧбекелерімнің тӧлібін ме? Оларның таңдағызыбын ма? Мында пісті сағааннар ба?

ХОР:

Таң атыпча, таң усча –
Аның хыри-пазы пар ни?
Тӧл тӧріпче, тӧл парча –
Тӧлнің кӱні ол син ни?

 

Кӧзеңе.