Партизан
Тухăç халăхĕсен календарĕ тăрăх, кăçал вăкăр çулĕ теççĕ. Пулĕ те.
... Атте пирĕнтен вăхăтсăр уйрăлса кайнă хыççăн кашни самантрах тенĕ пек, хам сисмесĕрех, пурнăçăмри пулăмсемпе малашнехи утăма, вăл каланă сăмахсем тата унпа çыхăннă ĕçсем витĕр, атте майлă хакласа куç умне тăтăшах кăларса тăрататăп. Вăл – вăрçă ачи, вăрçă вăхăтĕнче çуралнă. Ун чухнехи йăла-йĕрке хальхи пек пит шухă та тăнăçлă пулман паллах. Вăрçă ахрăмĕллĕ саманан алли çав тери çирĕп те тимĕр сăлăплă пулнă, самай айваннисене халăх хушшинче те çăмăлах пулман. Манăн аттене те асанне пĕччен пăхса çитĕнтернĕ. Атте каласа панă тăрăх, çулланнă арçынсем те çурма тăлăх ачана пайтах кÿрентерме пултарнă.
Çичĕ класс вĕренсе пĕтернĕ хыççăн çакна çирĕплетекен документ илсе тăван киле, самай савăнса, килтĕм. Анне чунтан ырласса кĕтетĕп. Вăл ăна темшĕн хут çине пăхса вулам пек турĕ те арча тĕпне тирпейлесе чиксе хучĕ. «Атя, ывăлăм, апатланар», – тесе тĕпел патĕнчен мĕн пур апата сĕтел çине лартрĕ. Апатлансан ман çине пăхса: «Коля, ывăлăм, çитĕ пуль вĕренсе. Ĕçе кайма вăхăт çитрĕ. Ыран ĕне ферминче лавçăра ĕçлеме тытăнатăн, эпĕ ферма пуçлăхĕпе килĕшсе татăлтăм».
Тепĕр кунне, ир-ирех, манăн атте тул çутăличчен тенĕ пек, фермăна ĕçлеме каять. Ферма пуçлăхĕ вун тăватă çулхи имшерккерех ачана ĕç вырăнне илсе кайса кăтартать. «Коля, акă санăн ĕç хатĕрĕ, паллаш, Партизан ятлă», – тет çулланнă арçын ватă вăкăр енне пуçне сĕлтсе.
– Элекçи, кам ырханкки санпа унта? Партизана ăна парса пире мĕн, кунĕ-кунĕпе фермăра тăратасшăн-и? Хăçан пирĕн витене йĕркеллĕ арçын ĕçлеме илсе килĕ? Тата, вăкăр вырăнне лаша хăçан пулĕ? Вă-ă-ăт мĕнле иккен! Ахальтен мар пулĕ эсĕ виçĕ кун таранах пĕртте урăлмасăр çÿрерĕн… Ахăртнех, ăна часрах ĕçе ил тесе сыптарчĕç пулĕ-ха! Ас ту, пĕрре хĕрарăмсем пуçтарăнса сана тыттарăпăр хăлха чикки, кĕтсех тăр, – усаллăн илтĕнет ферма инçет енĕнчен хĕрарăм сасси.
– Пĕлмесĕр нумай ан калаç, кил, паллаш Нетÿк ачипе, Коляпа. Малашне эсир унпа ĕçлĕр. Колхозра лашасем сахаллине пурте пĕлеççĕ, Партизанпах ĕçлетĕр, – пуçлăх хăй сăмахне каланă хыççăн ĕне сăвакана кĕтмесĕрех кантур еннелле уттарать.
Вăрçă хыççăнах колхозсем, чăнахах та ĕнтĕ, вăйлă хуçалăхсем пулман. Вăрçă ял сĕткенне вăйлă туртса илнĕ. Ял ĕçченĕ туса илнĕ ял хуçалăх çимĕçне фронта ăсатнă, хăш чух хăйсене валли те хăварман. Тата вăрçăран хăтăлас тесе чăваша тĕрлĕ ялтан, хуларан куçса килнĕ халăха та тăрантармалла пулнă. Çăмăл пулман никама та.
– Коля, эсĕ эппин… Юрĕ, ĕçлесе пăхăпăр, – çывăхрах мар илтĕнсе каять лăпланнă Ульха аппан сасси.
Партизан ватă, мăран вăкăр. Ăна ĕнесем патне яма та пăрахнă ĕнтĕ. Хуçалăхра тăтăш туртăм вăй кирлĕ пулнăран фермăра унпа усă курма тивнĕ.
Малтанласа вăкăр çамрăк «хуçана» пит итлесшĕн пулман. Час-часах куççуль кăлара-кăлара ача кутăн выльăха пăхăнтарса ĕçлеттерме хăтланнă.
Кăлăхах. Ĕне сăвакансем вĕрентнипе çеç «вăкăр хуçи» унпа пĕр чĕлхе тупнă: малтан апат лайăх çитермелле, кайран йăпатса, ачашласа кирлĕ ĕçсене тумалла.
„Унччен, шыв ĕçес килнĕ чух ниме пăхмасăр тиенĕ лавпах çырмана анса васкамасăр ĕçсе тăма пултарнă. Тулли лав тÿнсе кайни те пулкаланă”, тесе калатчĕ атте.
Хăйĕн çăмăл мар пурнăçне кура яш каччă ку ĕçе пăрахас тесе шутланисем те пулнă, амăшĕ умĕнчи яваплăх çеç тытса чарнă ăна.
Çирĕплетсе панă вăкăр ферма хуçалăхĕнче чи итлекен вăкăрсенчен пĕри пулни çамрăк ĕçчене кăшт каярах паллă пулнă. Кÿршĕ витерех Махорка текен тепĕр вăкăр ĕçленĕ. Унăн хуçи, çамрăк йĕкĕт, Мишша ятлăскер, каласа панă тăрăх, Махорка питĕ хăйне евĕрлĕ янавар пулнă. Хайхи Мишшана та малтанласа чылай терт кÿнĕ вăл. Вăрçă хыççăн вăкăрпа малтанах пĕр сусăр фронтовик ĕçленĕ. Ăна вăл, тепле майпа, махорка шăршлама вĕрентет. Вăкăра, тĕлĕнтермĕш шельмăна, хаяр махоркана шăршлама килĕшет тата. Вăл унсăр пурăнма та пултараймасть иккен. Кĕçех вăкăр Махорка ятлă пулать тăрать. Кăштах вăхăт иртсен вăрçăра вăйлах сусăрланнă фронтовик çĕре кĕрет. Ун вырăнне Мишшана тара илеççĕ. Çамрăкăн ĕçлес килет, çав ĕçе тухнă кунах вăкăр ун çине пăхкалать, мĕкĕрет, анчах вырăнтан та тапранмасть. Ěне сăвакансем вăкăра итлеттермелли мелне каласан çеç Мишшан ĕç каять. Салху ĕçе куллен пуçлама ашшĕ яша пĕр пачка махорка парать. Вăкăр махорка шăршлать – ĕçлет, шăршламасть – вырăнтан та хускалмасть. Вăт çапла пурăнкалаççĕ янаварпа хуçи. Пĕррехинче, çулла, Мишшана çамрăк пăрусем валли çемçе те сĕткен çулçăллă ешĕл çăка тураттисене касса вăрмантан лавпа илсе килме хушаççĕ. Çăкалăх шыраса вăрмана самаях шала кĕрсе каять хайхискер. Тулли лавпа каялла килнĕ чух çак Махорка мăкпа витĕннĕ кÿлленчĕке тулли лавпах кĕрсе каять. Хырăмĕ туличчен шыв ĕçет те ниçта тухмасăр кÿлленчĕкре рехетленсе тăрать. Мишша шăлавар кĕсйинче махорка шырама пуçлать – вăл пуш-пушах, те илме маннă, те ĕçленĕ чух тăкăнса пĕтнĕ. Нимĕн те тăваймастăн, вăкăра вăрмантах хăварса, пÿлĕнсе сывла-сывлах, васкаса ял еннелле чуптарать. Яла çитсенех пĕр мучирен килте лартса ÿстернĕ махорка илет те – каялла вăрмана чуптарать. Хашкаса çитет хайхи кÿлленчĕк патне – вăкăр вырăнтах. Мишша кÿлленчĕке çĕленсенчен хăра-хăрах пилĕк таран шыва вăр-вар кĕрсе махоркăна вăкăр сăмси патне илсе пырать – вăкăр хăнк та тумасть. Хускалмасть, тăрать мĕскĕн шыв ăшĕнче. Мĕн пулчĕ капла? Аптрамалла. Те ĕсĕклемелле, те кулмалла... Хăйĕн хăватне кăтартать-ши ку вăкăр çапла? Самай вăхăт иртсен çывăхрах лаша тулхăрни илтĕнсе каять. Тепĕртакран юланутлă вăрман сыхлавçи çитсе тăрать. Мишша ниçта кайса кĕрейменнипе савăнăç куççульне чараймасть, йĕрсе ярать, хăйĕн нуши пирки каласа парать.
„Ме, манăн лавккаран илнĕ махоркăна тутантарса пăхтар вăкăрна. Tен, ăна ку астармăш кăмăла кайĕ”, – тет вăл. Самай пуçланă махорка пачкине çамрăка парать. Эккей вара, чăнах та, лавкка махоркине шăршланă хыççăн тин кутăн вăкăр тапранать, тулли лавпа хуçине яла аванах çитерет.
Кунашкал пăлхануллă самантсем татах та пулнă, таçта аташса сĕнксе ларман ял ачисем, тапалансах утнă, нăшăклатса ларнипе кирлĕ ĕç пулманнине питĕ лайăх ăнланнă. Ыттисенчен юлас темен.
Халтан кайнă, анчах чăтнă самантсем аттен те пулнă. Виçĕ çул Партизанпа пĕрле ĕçленĕ манăн атте. Партизан ачана йывăрлăхсене çĕнтерме хăнăхтарнă, çамрăк йĕкĕт вара кулленхи ĕçпе пиçĕхнĕ. Алла-аллăн тытăнса ĕçленĕ евĕр, пурнăç çине çавах ăшшăн пăхтарнă. Коля вун çиччĕре чухне колхоза ФЗОран шофер ĕçне алла илме чĕнекенсем килнĕ. Маттур йĕкĕт савăнсах кайма кăмăл тунă ĕмĕтленнĕ çулпала. Выльăх макăрнисем хыçа юлнă ĕнтĕ. Кайран, хăй ялта ĕçленĕ чухне, маншăн атте пек ăста шофер тĕнчере те çукчĕ.
Ватă вăкăра, Партизана, какая янине пĕлсен унчченхи пĕчĕк хуçи, шофер правиллĕ каччă, чылай вăхăт хурланса çÿрет. Хăш чух хăй çине юн тулнă куçпала пăхнăскер, терт-нушине те самай кăтартнăскер, анчах та хуçалăх ĕçĕнче çынсене темĕнччен пулăшнăскер ăш-чикре кÿренÿ текеннине пачах та хăварман. Атте вара килти тĕрлĕ ĕçе пĕрле тунă чух, мана яланах çав вăкăр учитель пирки хăйĕн кун-çулĕн шăпипе пĕр килтерсе, сăн-питне çуталтарса хавассăн каласа кăтартатчĕ. Çав ăшă сас халĕ те чунра...
Партизан
По восточному календарю нынешний год – год Быка.
Возможно. Говорят, бычья сила неподвластна медвежьей.
Отец ушел от нас до обидного рано, и я с того дня, прежде чем решиться на какой-то шаг, всегда вспоминаю его слова и дела, сам того не замечая и не осознавая. Он родился в военные годы, когда обстановка в стране была не столь спокойной и размеренной, как сегодня. Руководство военного времени всех и вся держало под железным замком, так что простым людям было нелегко. Отца воспитывала бабушка, и его, как он сам рассказывал, ни за что ни про что могли обидеть все, даже взрослые мужчины.
– Закончил я семь классов, получил свидетельство и, радостный, вернулся домой. Думал, мать моя обрадуется не меньше меня, а она мельком взглянула на документ, быстренько сложила его и спрятала на дно сундука. Затем выставила на стол все, что только было в доме, и за обедом решительно сказала:
– Коля, сынок, пожалуй, хватит учиться-то, пора браться за работу. Завтра на ферму возчиком пойдешь, я уж и с завфермой договорилась…
На другой день ни свет ни заря отец пошел на ферму. Заведующий Элекси теде указал ему рабочее место, пояснил:
– Вот твой помощник, – кивнул он в сторону быка. – Партизаном его зовут…
– Элекси, это что с тобой рядом за худышка? Ежели ты ему Партизана поручишь, нам сутками на ферме придется торчать! – донесся звонкий женский голос со стороны фермы. – И когда только нам на ферму дадут настоящего мужчину? И когда быка на лошадь сменят? Теперь понятно, отчего ты три дня по деревне пьяный мотался: видать, угостили тебя, чтоб ты этого мальчонку на ферму скорее взял! Смотри, соберемся как-нибудь мы, бабы, и начистим тебе хребет-то!
– Да не звони ты понапрасну, а лучше иди познакомься с сыном Нядюк – Колей. Вам дальше вместе работать. А что лошадей в колхозе нет – всякий знает, так что с Партизаном и станете работать, – спокойно парировал завфермой и деловитой походкой направился к конторе.
Разумеется, послевоенные колхозы не блистали богатством – война вытянула из них последние соки. «Всё для фронта, всё для победы!» – таков был призыв, порой оставлявший людей попросту голодными. К тому же надо было кормить и прибывающих из городов эвакуированных. Одним словом, трудно было всем – и своим, и приезжим.
– Ладно, Коля, попробуем поработать вместе, – прозвучал уже ближе голос тети Ульхи.
Партизан был старый и ленивый бык. К коровам его уже не допускали, да он и сам не проявлял к ним интереса, использовали Партизана для подвозки нужных на ферме материалов и кормов. Поначалу бык не очень-то слушался малолетнего «хозяина», не раз доводил до слез, упрямо не желая исполнять его команды. Но тут пришли на помощь старшие:
– Ты сначала накорми Партизана-то как следует, а уж потом заставляй работать, и то ласково так упрашивай, а не командуй.
«Да, своенравный был Партизан, ничего не скажешь. Раз как-то захотел он пить, так, не глядя на груженую телегу, спустился в овраг и неторопливо напился. А бывало, прямо с возом сваливался», – вспоминал отец.
О том, что закрепленный за ним бык Партизан стал самым послушным на ферме, молодой возчик узнал позже…
На соседней ферме был еще один бык-трудяга по кличке Махорка. С ним в паре работал тоже молодой паренек Миша и тоже повидал с ним немало бед. До Миши с Махоркой трудился бывший фронтовик, который вскоре скончался от боевых ранений. И в первый же Мишин рабочий день Махорка проявил свой характер: он косился недобрым взглядом на парнишку, мычал и не двигался с места. И тут Мишу тоже выручили доярки: они посоветовали дать быку понюхать махорку!
На другой день отец Миши выдал сыну пачку махорки, и бык, понюхав ее, послушно зашагал в нужном направлении. Так и работали: понюхает бык махорку – работает, нет махорки – стоит как вкопанный.
Как-то летом Мише поручили привезти из лесу свежих зеленых веток для телят. В поисках липняка заехали они довольно глубоко в лес и возвращались с полным возом, а Махорке вздумалось попить из поросшего мхом болотца. Зашел он в него по колено и пьет, пьет и не думает выходить оттуда. Миша шарит по карманам – нет махорки! То ли положить забыл, то ли выронил по дороге. Делать нечего, оставив быка с возом в лесу, помчался парнишка в деревню. Запыхавшийся, взмокший, схватил дедов кисет с самосадом и бегом обратно. Слава богу, бык на месте. Миша входит почти по пояс в воду, подносит к носу быка махорку, а тот и в ус не дует – стоит не двигаясь. Что же с ним такое? И что делать Мише? То ли плакать, то ли смеяться… Прошло уже с полчаса, и тут Миша услышал конское ржанье, а вскоре верхом на коне появился лесник. И Миша заревел от радости, сквозь слезы поведал ему о своей беде.
– На вот, моей махорки дай ему попробовать, авось понравится магазинная-то, – предложил лесник начатую пачку. И в самом деле Махорка, едва унюхал знакомый запах, послушно вылез из болотца и благополучно доставил хозяина с возом до дома.
В подобные переделки ребята попадали нередко, но всякий раз они не ныли и не плакали, а старались выбраться из них самостоятельно, дабы не отстать от остальных.
С Партизаном отец проработал три года. А в семнадцать освоил профессию шофера. В колхоз прибыли представители школы ФЗО и предложили желающим поехать на учебу, и он первым записался к ним. Я помню: такого примерного водителя, как мой отец, не было не только в нашей деревне, а, почитай, во всем районе.
Когда окончательно ослабевшего и состарившегося Партизана сдали на мясо, его когда-то молодой хозяин, а ныне отличный знаток правил вождения, взрослый парень, долго горевал по старому другу. Бывало всякое: случалось, что Партизан косился на него кровавым глазом, упирался и не слушался, но все же во многом помогал колхозу и не оставил в Колиной душе ни капли обиды. И отец, делая по хозяйству какую-то работу вместе с Партизаном, всегда с радостью думал о нем как о хорошем учителе, приучившем его к добросовестному труду. Отцовский ласковый, теплый голос по сей день звучит у меня в ушах…
