На льдине

Мүльһэн дээрэ

                                                      Ууган хүбүүн Евгениингээ гэрэлтэ дурасхаалда...

1

Нарин далай шадарай суу ехэтэ ангуушан болохо Ногоолойн Айдайнда үнихэнэй хүлеэлгэһэн айлшад бууба.

Ажалайнь газарһаа, Хашагай агнууриин ажахыһаа суг хүдэлдэг Бүдүүн Багли Хара Вася хоёр хаб загаһа олзоборилхо зүбшөөл-лицензи одоошье асарба.

— Яатараа удаарбат, олзобориин хаһа мэлшэ тээшээ болонхойл, — гэхэдэнь, гансахан лэ харюу үгэбэд:

— Тайгаһаа һая гараабди.

Тиигээд юун гэжэ ойлгоһыень лаб мэдэхэ гэһэндэл тэдэ хоёр ехэл анхаржа, гэрэй эзэнэй нюдэ адаглажа байгаа һэн. Илангаяа энэ үбгэрэн татажа ябаһан Багли. Хүгшэн шоно ааб даа энэ ангуушан. Бэрхэһээ бэрхэ тайгашан аад, амжалта туйлалтаараа коллектив дотороо хамагай хойно ябадаг ушарынь бултанда мэдээжэ: олзолһоноо нюужа, үнэ сэнтэйгээр хэрмэ, булгаяа доогуур худалдадаг. Һаянай, хэдэн жэлэй саанаһаа, һүлэмхи хүхэ нюдэтэй, зориг яданги энэ залууе дахуулдаг болонхой. Холимог шуһанай Хара Васиин харуу гээшэнь тэнсэлгүй, хара шорой газааһаань удхажа абаа һааш, харанхалжа унаха гэжэ шоглуулдаг. Энэ улай ехэтэ ангуушаниие тэрэ дэмы дахажа ябахагүй даа. «Тайгаһаа һая гараабди» гээшэнь нэгэл удхатай. Хабар болотор, бүри саһанай хайлатар шахуу булганда тодхоһон хабхаан зангаяа хуряажа абанагүй бшуу. Али үшөө ангай мяха олзоборилоо гү? Хэлээрээ сэхэ хэлэхэгүй юумэ нилээн бүдүүлигээршье һаа, ойлгуулба гээшэл даа мэхэтэй Багли. Далайн анда ябахадаа журам хазагайруулбал ямар бэ гэһэн асуудалшье шудална хэбэртэй. Анха түрүүшынхиеэ далайн агнуурида ерэһэн зон Айдайһаа дулдыданги байгаал ааб даа.

Үглөө эртүүр мордохо гэжэ шиидэбэд. Һургуулиин амаралта байжа, Айдайн арбан табатай ууган хүбүүн ангуушадые дахаба. Нэгэтэ бэшэ эсэгэтэеэ ябалсадаг, зааханһаа бууша, ойро дүтын агнуурида гансаараашье гүйдэг хадань гурбан ехэшүүл бэрхэ туһамаршатай байха дуратайшье байгаа һэн.

Хамагһаа эртэ бодоһон Айдай газааһаа ороод ерэхэдээ:

— Агнуурияа хойшолуулха болоо хабди, — гэбэ.

— Яахадаа?

— Гарагты даа. — Айдай һөөргөө гараба.

Гайхалдаһан айлшадай яаруу түргөөр хубсалаад гарахада Айдай газаагаа баруун шэлэнүүдые шэртэн байба. Нарагүй бүрхэг үдэр болохо хэбэртэйшье һаа, аалин намдуу. Далайн баруун эрье лаб байса бүхэлһэн һүрөөтэ үндэр шэлэнүүд саһаяа гээнхэй, соохорлон мандайлдажа, орьёл шобхо оройнуудынь арзайлдана, хүнхэр хабшал, жалгануудынь хутагын эри мэтэ эрид эгсээр харагдана. Һубаряа олон хүтэл дабаануудай дунда тобойгоошо хахадһаа дээшээ ой модогүй нюсэгэн шара бэетэй мантан томо уулын мүнсэгэр оройгоор һарха-барха үүлэн харлан түглынэ.

Айдай тэрээниие заажа:

— Шара Тала уула гээшэ. Иимэ малгайтай болобол, заабол шуургалдаг.

— Вот, ёлки-палки, — гэбэ Хара Вася, — ан гарахагүйнь гү?

— Аншье ангаараа. Далайн мүльһэн һандарха, бутархадаа болохо юм ааб даа, — Айдай нютагай уларил мэдэхэгүй зондо ойлгуулан хэлэнэ. — Һалхинай хүсэтэй байбал, даралтаһаань эрьеһээ мүльһэн таһархадаашье болохо.

— Ай бурхан! Мүльһэн таһарха? Ямар аймшагтай юм гээшэб! — гэжэ Багли шоншорбо.

— Аюул ехэ даа шуургалбал. Хадын шуурган гэжэ нэрэтэй. Мүнөө далай үбэлэйхидэл бэшэ. Хабарай мүльһэн уһа зуужа эхилхэдээ, зөөлэрнэ ха юм даа. Дотороо жэжэхэн нүхэтэй болошоод байдаг. Эндэхи зон мүльһэн амилна гэлсэдэг. Шангаар һалхилхадань далайн мүльһэн тэрэ саагуураа, дундуураа, бутараа һаа, тулгагүй боложо, эрьеһээ таһаршахадаа болохо. Айлшадынь толгойгоо һэжэн шомшоролдоно, нэгэ уула руу, нэгэ далай руу харасагаан, халаг хүхы бололдоно. Гэрһээ Дари гаража, уула хинсайн шэртэжэ байһан нүхэрэйнгөө дэргэдэ зогсобо.

— Ой-ё-ёо, хадымнай һалхин буухань даа. Хоёр айлшад гэрэй эзэдтэ эрхэбэшэ анхаралаа хандуулна. Хоюулан үндэр шүрбэһэлиг бэетэй, жэрбэгэр ута хүлтэй, бэе бэедээ тон таараһан хоёр. Дариин нюдэн томо, дабхаряатаһан, тон һаруул сэлмэгхэн. Зураг һайхан тэбхэр аматай, хоёр тээшээ эрид гоёор эбхэрһэн далитай үндэрхэн сэхэ хамартай, нара һалхинда хэды ябаашье һаа, ягаабтараар сайраһан хурса шарайтай, юрэ хэлэбэл, дангина гээд лэ дүүрээ. Айдай, энэ багжагар һайхан эрэ, ямар бэ даа ондоо, хотын амгалан тэнюун байдалда эрхээр һураһан үнжэгэн зөөлэн гоохонтой таарахагүй, энэл эхэнэртэй, Байгалай шэрүүн һайхан оршон сооһоо мүндэлһэн басагантай яг зохихо байһаниинь эли харагдажа байгаа бэлэй.

— Айдай, би мэнэ гэһээр метеостанцияа ошоод ерэхэм. Мүнөөдэрэй уларил тухай мэдээсэл ерэһэн байха. Сайгаа халаажа байгаарай, зай гү? — гээд, Дари хүнгэхэнөөр алхалан, хойто добо дээрэ сайраһан хэдэн гэрнүүд тээшэ ошобо.

— Ёлки-палки! — Вася дэмы-дэмы нёлбосогооно. — Айдай, иигэжэ үүлэтэбэл бүри заатагүй һалхи шуурган буудаг юм гү?

— Дэн заатагүй гэхэдэ баһа буруу ха. Хододоол шахуу һалхилдаг лэ даа.

— Вот, харыш, — Багли хэлэһэндэнь олзуурхаба гээшэ гү даа, баярлаһан шэнги болобо. — Бүри һалхилхашьегүйдөө болохобшибы даа, а?

— Тиихэдээшье болохо. Теэд дэн үсөөн ушарта агшал даа.

— Шагна даа, Айдай, — Бүдүүн Багли мориной тэргын арал һандайлжа, тамхяа аһааба. — Буугаагүй байһан һалхи шуурганһаа жэхыгээд, гэртээ шэбээлжэ һуухамнай хайшаа юм. Һалхилна гү, үгы гү. Зүбшөөлэймнэйшье болзор...

— Бидэшни хаб загаһанда ябажа үзөөгүй зон ха юмбибди даа. Шиниил хөөрөөнһөө заа-зуу юумэ мэдэхэһээ бэшэ, — гэжэ Хара Вася оролсобо. — Ажахыда хэн Айдайда лицензи абаашангаа агналсаад ерэхэб гэхэдэнь бидэ хоёршнил наашаа дараа гээшэлди.

— Тиигээбди, — гээд, ахамад нүхэрынь тэрээн руугаа хилам гээдхибэ. Байд гээд, һанаашаяа саашань үргэлжэлүүлбэ. — Иигээ һаамнай, Айдай, яадаг юм, юрэдөө? Дүтэхэнүүр ошоод, агнаашьегүй һаа, хараад, шалгаад, шэнжээд гэхэ юм гү, һалхилхаһаань урид түргэн бушуу бусаа һаамнай болохогүй юм гү?

— Һалхилхаһаань урид гээшэмнай буруу үгэ, — гэбэ Айдай. — Хэзээ һалхилхыень мэдэхэгүйш.

— Үгы, һалхиламсаарнь лэ наашаа дарана аабзабди даа. «Буран» саһаша хурдан, эхилээ боложо байтарнь эрьедэ хүрэшэхэгүй зон гүбди? — Хара Вася баһал хүлеэхэ дурагүй; яахаб даа теэд, үзэгдөөгүй юумэн тээшэ хүн бүхэн дугташагшал.

— Бэшэ, бэшэ, нүхэд, тиимэ бэшэ, — Айдай эрид шиидэмгэйгээр дуугарба.— Һалхин эхилхэдээ гэнтэл бии хүсөөрөө үлеэшэдэг, бүри саг зуурал эхилшэдэг. Далай дээрэ ябаһан катер шэнгээдэг, хүнгэн машина мүльһэн дээрэ шарга шэнгеэр халтируулдаг. Энэ мульһэн, — гээд, далай руу зааба, — саагуураа, дундуураа, шуурганда тэнсэхэгүй, бүхыжэ, хотойжо байтараа, үнишье болонгүй зөөхэй болон бутарха. Мүльһэн мүнөө шэрүүн, үрмэн шэнгеэр үлеэлгэжэ арилха. Болиё, нүхэд, хабшалхаяа хэдышье тэсэжэ ядаа һаа, бү яарая. Мүнөө шуургалжа эхилбэл, хоёр, гурба, ядахадаа дүрбэн хоногһоо номгорхо. Далайн мүльһөө гээбэл, онгосоор ябахабди. Томо онгосо байна ха юм. Эрьеын тэрэ хабсагай доро мүнөө үбэлжөө. Тэрээнээ бэлдэе, сагаанаар шэрдэе, мотоорыень шалгая. Яаража байһаар аюулда оронхаар, тиигээ һаа, дээрэ бэшэ гү? Шандаганай ольтирогууд руу ошожо агнахабди. Хаб тэндэ олон. Ханатараа агнахат. Хоёр, гурбан удэр соо түсэбөө дүүргээд байхат.

Будүүн Багли Хара Вася хоёр тамхяашье татахаяа болишоод, анханай үгэ хүүр үсөөнтэй энэ хүнэй дуугархые, илангаяа хэлээшыень амаа ангайлган шахуу шагнажа байгаа һэн. Харин оршон тойрон дэншье һаа хон-жэн, аалин намдуу, агаар сэбэр, угаа һонор, сиидэгэршэг тэнгэриин һиирэг нимгэн үүлэнэй саанаһаа һула бэшээр толботоошо наран мэнэ-мэнэ бултайжа, хурса гэгшээр газар дэлхэйе гэрэлтүүлхэ, Айдайн зураглааша аюулта байдал эндэ бэшэ, хаанаб даа, нэгэ ондоо тээ ушардаг мэтээр тэдэ хоёрто һанагдажа байгаа бэлэй. Тэдэнэй сайлажа һуухада, Дари орожо ерээд:

— Шуурганай мэдээсэл орой үдэшэндөө абтаа юм байна. Шара Таламнай худалаар заагаагүй, — гэжэ дуулгаба.

— Бидэшни онгосоо сагаадаха гэлсээбди, — гэбэ гэрэй эзэн. Айдайн шиидхэбэриеэ дуулгахада, задаржа байһан сэсэг мэтэ һайханаар Дари энеэбхилбэ.

— Амарагты, хари, хэдэн хоног манайда. Битнай таанараа амтан эдеэ хоолоор хүндэлхэб.

— Ой, Дарья, ганса загаһанайш олон тоото зүйл эдеэд, пүүзэмни иимэ болошоо, — гэжэ Вася гүзээгээ альгадан энеэбэ.

Тугаарай бодоһон Баяр таһалга руу оробо.

— Баабай, онгосо соо намда һуури байха бэзэ?

— О! Иимэ шиидэмгэй ангуушанда хаанашье һуури олдохо, — гэжэ Багли маһагашаба. Харин эсэгэнь халта хүмэдхөө буулгаад, дуу гараагүй һэн.

Айлшад газаашаа тамхилхаа гараад, нилээн боложо ороходоо, Баглинь иигэжэ хэлэбэ:

— Үдэшэлэн агнуури тухайгаа хөөрэлдэжэ һуухадаа шэнэ саһашаа унуулхаб гээ һэн гүш даа, Айдай? Аалин байһан дээрэнь тэрээнииешни туршаха байгааб. Өөрынхим хуушараа, яндан болоо. Баһа шэные абаха гээ хүм. Энэ шэнэ модель ямар юм ааб? Үзэхэл хэрэгтэй байна. Теэдшье, — тэрэ миһэд гэбэ, — мүльһэн дээгүүр ябажа үзөөгүй хүндэ туршаха дуран хүрэнэ ха юм даа. Гэрэй эзэд нюур нюураа харалсаадхибад.

— Шэнэ саһашаар далай гараад үзэхэм гэнэ гээшэ гүш?

— Но, — гэбэ Багли, — холо бэшэ юм ааб даа, эндэхэнэ, эрьеын хажууда. Шинии хэлээшээр үнэхөөһөө шуургалбал, мүнөө жэлэй мүльһэн арилхань гээшэл. Юундэшьеб Айдайн һанаанда тэрээнэй хэлээшэнь огто таарабагүй. Теэд яахаб, айлшад гээшэ гүбэ. Айдай дуугай һууд гээд:

— Тиигыт даа, — гэбэ, — гансал эрьеһээ бү холодооройгты.

— Конеэшнэ, — Хара Вася хүйтөөр миһэд гэбэ. —

Юундэ эрьеһээ холодохо һэмбибди.

Айлшад бушуу түргэн хубсалбад. Айдай шэнэ саһашадаа бензин дүүрэн хэбэ, мотоор болон шухала- шухала оньһонуудыень тэдээндэ харуулба.

— Һаял тохироогоод байгаа хүм. Дан ехээр хашхаруулһанай хэрэггүй бэшэ аал даа.

— О, шэнэл хадаа шэнэ гүб даа. Һанаагаа зоболтогүй, — гэһээр Бүдүүн Багли саһашыень аһааба. Хажуудаа гохойжо байһан Васида үргөөрөө сарай худар заагаадхихадань, тэрэнь тиишээ гүйжэ ошоод, буунуудаа абаад ерэбэ.

— Буугаар яахатнай гээшэб? — гэжэ Айдай мотоорой хүршэгэнөөн соо хуугайлба.

— Бидэшни ходо абаад ябадаг аад лэ... — гэһээр тэдэ һууриһаа хобхорбо.

— Һэй, Багли! Һэй, Вася! Байгыт, зогсыт!

Хоёр нүхэд гүйлгэһөөр гүйлгөөд, эрье руу буушабад.

Айдай гайхаһан, сошордоһондоо гараа арбайлган үлэшэбэ. Гэрһээ Дари Баяр хоёр гүйлдэжэ гараба.

— Баабай, яагааб, юун болооб?

— Буунуудаа абаад ябашабал. Тэрьедэхэ тооной арилба.

— Ой! Агнахаа ябашаба гээшэ гү? Бүдүүн Багли Хара Вася хоёр мүльһэн дээрэ гараад, халта саашалжа, зүүн гар тээшээ годируулан хойшолбод. Ехээршье гүйлгэнэгүй, хахад газ дээрэ ябана. Жолоодонь ябаһан Багли тиимэ тарган бэшэшье һаа, нилээн хүдэр бүдүүн томо бэетэй һэн тула һууриһаань хобхолхын аргагүй бата бэхеэр һуунхай. Харин һундалдаашынь шарай сайраһан хубсаһан дээгүүрнь аяар эндэһээшье харлана, ташарайгүйхэн нарин үндэр бэень бүхышэнхэй, нэгэл ёозогүйхэнөөр харагдана, бээрэшэһэн тэрмээлжэн мэтэ саг зуурын янзатай, нэгэ хугасаагай хани хэбэртэйгээр үзэгдэнэ. Тэдээнэй нилээн холо ошоошье һаань, хүсэтэ мотоорой нэгэ жэгдэхэн хүршэгэнөөн ойронь байһандал дуулдана.

— Һэй, Айдай, айлшадшни хайшалба гээшэб? — гэжэ урдахи хүршэ Лазарь ооглобо.

— Халтираад ерэхэмнай гээд ошоол даа.

— Наадажа ябаа зон бы, — гэһээр хүршэнь дүтэлбэ.

— Тиигээ һаа, юундэ буунуудаа абаашаха болоо юм? — гэжэ Баяр енгүүтэйшэгээр асууба.

— Буугаа абаашаа? Юу хэлээ гээшэбши? — гээд, Айдайе харахадань, тэрэ үлэ мэдэг дохибо. Саһашатай хоёр тээ холо ошоод, баруун гараа барин, ехэ тойруугаар һөөргөө эрьен годирбо.

— Во-во! Харыт, бусажа ябана. Далай гаража ябаха үбэштэй һэн гү даа, — Баяр үнэн зүрхэнһөө баярлаба хаш. Харин Айдайн шарайда хүхиһэнэй тэмдэг байбагүй. Тэрэ шүдөө зуугаад, нюдөө уйтаруулан, айлшадаа гэтэшоод байгаа һэн. Багли Вася хоёр эрьеһээ бууһан газартаа дүтэлжэ ябатараа наадалһандал гэнтэ годирод, эрид зүүлжээ гүйлгэлдэшэбэ.

— Ой! Яаба гээшэб эдэмнай?! Хайшалба гээшэб?!

— Вот үбэштэйнүүд, а! Вот дураагууд, а!

— Эдэшни хиирээ юм аабы, — гэжэ адар томо Лазарь бажаганаба.

Айдай зэмьеэ руугаа гүйжэ ороод, оодон таба һүрэдэгөө гаргаба. Түргэн һомолоод, дээшэнь буудаба. Үшөө хоёр һүргэбэ. Тэдэнь сожоошье татабагүй хэбэртэй, саһашань ехэ газ дээрэ саашаа шуумайһан зандаа.

— Баяр, саһашаа гарга! — Айдайн хоолой хахираар дуулдаба. — Түргэлэ!

— Ой, Айдай, — Дари ойронь гүйжэ ерэбэ. — Яахашни гээшэб, а? Яахаяа һанабаш?

— Яахаяа гэжэ юум? Хүсөөд бусааха, — номгон зөөлэнөөршье һаа, хатууханаар дуугараад, хуушан саһашатайгаа носолдожо байһан хүбүүндээ яаран ошобо.

— Хайшан гээд хүсэхэ хүмши тэдэниие, Айдай? Һэегүй холо арилшаба ха юм. Ой, муу зүмни татажа байна. Ямар һонин зон гээшэб? Магад, өөһэдөө бусаха аалам, а?

— Намнажа бусаагаагүйдэ өөһэдөө ерэхэгүй хаш даа, — гэжэ Лазарь дуугарба. — Иигэжэ ошоходоо тэрьедээ гээшэ. Юун шүүһэн амитад гээшэб?! Тугаарай эндээ хөөрэлдэжэ байхыетнай дуулаа һэм. Юумэ ойлгохогүй зон хаш. Али үшөө баһа ямар нэгэн шалтагаантай байдаг юм гү иигэжэ бэеэ далайда үрэжэ ябахадаа.

— Хари, ямар тиимэ шалтагаан байдаг юм? Элдэбээр мэхэлжэ байжа... Айдай, хүсэжэ ошохом гээшэш хайшаа юм даа, айдаһам хүрэнэ.

— Дари, айнаб гээд, гэртээ һуухагүй ха юмши даа. Шуургалтарнь үрдихэ байхаб, — саһаша руугаа бензин юулэжэ байһан Айдай хүнэй тэнэг аашаһаа хэдышье зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ байгаа һаа, бэеэ гартаа барин, дарууханаар дуугарба. — Манда үнэншөөгүй хадаа хосорог саашаа гэхэгүйш.

— Гэхэгүйш даа, — Лазарь хүршынгөө үгые гэршэлнэ.

— Баабай, би ошолсохом!

— Бү хиирэ! — Дари гараа арбагашуултараа аниргүй болошобо. Хүбүүгээ хорибол, нүхэрни хохидоо һаа, хохидог гэһэншүү бшуу. Дари альгаараа амаа бүтүүлээд, яажашье ядажа байгаа һэн.

— Яахашниб дахасалдаад, Баяр, үлэ. Шинии хэхэ юумэн тэндэ байхагүй.

— Юундэ байхагүй юм, баабай? Тэдээнэй саашаа буляалдаа һаань, би өөрөө шэнэ саһашадаа һууна аабзаб даа.

Нээрээшье, жолоодо ябаха хүнтэй ерээд, саһашаяа бусаажа абаа һаань, Багли Вася хоёр ябагаар юу үлэхэ һэм, яаха аргагүй бусаха баатай болохол. Хүбүүмни өөрөөшье, хэбэрынь, мэдэнгүй зүйтэй юумэ хэлэбэ.

— Тиигээ һаа, яба, дулаанаар хубсала.

— Ши һанаагаа бү зобо, эжы. Мэнэ гэһээр ерэхэбди, — гэһээр, хүбүүн гэр руугаа гүйжэ оробо.

— Дари, минии дэгэл, хэрэгсэлнүүд, — гэжэ Айдай һамгандаа һануулба.

— Ах-ха даа,— гэжэ һанаа алдаад, Дари зэмьеэ сооһоо дулаан хубсаһа болон үргэбшыень гаргаба.

— Хүршэ-а, али би ошолсохом гү даа?

— Байг, Лазарь. Хоюулайемнай энэ хуушан «Буран» мүртэй хүсэд шэрэхэгүй.

— Тэдээниие хайшалаа гэжэ һананаш?

— Эдэш далай огто мэдэхэгүй. Мүльһэнэй жэгдээр тогтоһон тухайл минии үгэһөө мэдэхэ. Ойхон аралай хойто үзүүр тээшэ зорёо хаш хэбэрынь. Би тэрээн руу хабшалха тухайгаа тэдээндэ хэлэжэ байгаа һэм.

— Аралай үзүүр? Үү, холол даа.

— Холо. Зүгөөр арбаад модоной газарта забһар бии. Дабхасаһан. Тэндэл хүсэгдэхэ байха. Гэнтэ харгы оложорхёогүй юм һаа, өөһэдөө гаража шадахагүй.

Шууд хубсалаад, нюргандаа буугаа агсажа, хүбүүндээ үргэбшөө үргэлүүлээд, ангууша Айдай далай гараһан ушар тэрэ бэлэй.

 2

Далай бүдүүлиг гү, али хайхарамжагүй ябадал хүлисэдэггүй.

Айдай хуушан саһашынгаа шадал соо шэрүүн хара мүльһэн дээгүүр гүйлгэжэ, нилээн холо зүүлэбэ. Урдань бүгтэрэн нэмжыһэн далайн нюруу дээрэ адаряа ехэтэй сайбар боро зурлаа хүндэлэн зурыба. Айдай зогсожо, үргэбшэһөө дурамаа гаргаад, мүльһэ хаймадаба. Аяар тэрэ баруун урда ехээр обооролдон дабхасаһан мүльһэнэй хажууда нүгөөдэ хоёроо онигобо.

Тэндэ боогдоод байна хаш хоёр хүдхэшүүлынь. Далай мэдэхэгүй аад, юу хэжэ ябаһан хоёр бэ?

Үбэлдөө энэ газарта мүльһэн шэл мэтэ елүүр һэн. Хабарай наранда мүльһэн дээрэһээ халта хайлажа, бэржышэнхэй, саһаша ехээр халтирнашьегүй. Айдай даб гүүлэн шуумайба. Дүтэлөөд ерэхэдээл тэрэ нүгөөдэ хоёр ангуушадай аашые ойлгоо һэн.

Багли Вася хоёр агы нүхэн шэнгеэр хүрэһэн адар томо мүльһэн сооһоо үшөө нэгэ саһаша гаргаад байба. Тэрээнэйнь хойно жэбэрдэггүй түмэрөөр бүтээһэн хүнгэн шарга шагтагалаатай. Тэрэ шаргань ангай өөхэ мяхаар обойтороо ашаатай, жэжэ хаб загаһанай арһан монсогойлуулагдаад, хажуу талаарнь архайтараа уяатай. Айдай шүдөө зууба. Баяр гайхангяар эшхэрээдхибэ.

Харин нүгөөдэ хоёрынь юунэйшье болоогүй юумэндэл маһагашалдан дүтэлбэ.

— Зай, — гэбэ Багли, — Айдай, өөрөө ойлгоо хүн аабзаш даа.

— Конеэшнэ, ойлгоо юм ааб даа, — гэнэ Вася. — Ойлгосо һайтайл хадань нүхэсэнэ ха юмбибди.

Айдай дуу гарабагүй. Саһашаһаа буубашьегүй, хүдэлэнгүй һууна. Мэхэлүүлхэдэ харатайл юм бэзэ, харин тонноһоо үлүү ангай мяха, бүхэли бухал үнэ сэн ехэтэй арһа хулгайгаар олзоборилоод, үшөө лицензиин олзодо обтожо байгаашань, мүн өөрыень эды шэнээн шортоо дэмы хүлеэлгээшэнь дурыень ехээр гутааба. Иимэ хомхой хобдог, хэмһээ үлүүсэ гараһан һанаани хэнтэг уладые наһаараашье үзөө хараагүйл.

Анхан Баглиин бүдүүниие Айдай ухаандаа хүсэд абадагшьегүй һэн. Багжагар сула гээд лэ дүүрээ. Харин мүнөө сулашье һаа, нилээн томо гүзээтэй гэжэ үзэн ядажа хараба. Дэгэлынь гэдэһэн дээрэ һанги набта һүрэшэнхэй, затагар хара, нюдэ халтирма доройд. Васиин, энэ муу эрын, билтагашаһан шарай дэншье һаа пэд хара, сула уршалаа, олон газартаа тобшын зэргэ болсо-солсотой.

— Айдай, болииш даа, бү уурла, — гээд, Багли мүрһөөнь татаба. — Буу наашаа.

— Но, хари, юу уурлажа байха юм даа. Гайхаа, гэлыгээ юм аабза эды шэнээн олзо харажархихадаа, тиимэ бэзэ? Яһала бэшэ гү? Хэды шэнээн олзоб, а?

Айдай дуугай.

— Би шамай ойлгоноб, нүхэр. Зүб, худалаар хэлээбди. Долоон хоногой саана ерээ һэмди наашаа.

Өөрынгөө саһашаар ябаад, шамда хүрэнгүй агнажа эхилээбди ашаанайнгаа машина гэдэргэнь ябуулаад. Бүри терпеэним хүрөөгүй, далайн ан олзолжо үзөөгүй хүншни... Түрүүшын хоёр үдэр туляабди. Саашаа анда дүтэлжэ һураад лэ... Ну, олзолообди. Түрүүн өөртөө гэжэ һанаһан байгаабди. Ши гэртээ һуугаад агнана ха юмши даа, түсэбөө дүүргэхэ саг үшөө бии. Харин шамтай уулзан гэхэдээ, Айдай, эльгэ зүрхэм хүмэрёо. Бии үгы юумэеэ гэнтэ хэлэн хэлэн алдатарни энэ һалхи шуурган гэбэш. Гэнтэ шиниихеэр болобол, Вася бидэ хоёр шортоо зобоод һалахамнай гээшэ гү гэлдээд, эрье руу энээнээ абаашахаа ерээлди, — Бүдүүн Багли үбсүүгээ барин байжа зөөлэхэнөөр дуугарна. — Агнууриин гэнтэ бүтөөгүй һаа, шамтайгаа хубаалдахал юм һэн бэзэбди. Баһа маанадаа ойлгыш даа. Олзо хэрэгтэй, мүнгэн хэрэгтэй...

— Намда сэхэ ерээ һаа, энээнһээ ехые олзолхо байгаат, — гэжэ Айдай гэнтэ абяа гараба. Вася хоолойгоо татаба.

— Нээрээ гү?

— Зорёолно гүш даа, Айдай, — гэбэ Багли.

— Багли, иимэ убай эрээгүй, иимэ хомхой хобдог гэжэ шамай һанаагүй һэм. Тайгадашье, далайдашье иигэжэ ябахань сээртэй. Шамайе бүдүүн хүн гэн гэһээ... Дуулагша һэм энэ тэрэ юумэ шам тухай, теэд дэн иимэ гэжэ һанаагүйб.

— Юу? Юун бүдүүн, нарин! Юу ан гүрөөл хайрлаа хүмши? Тэжээгээ юм гүш али? — Васиин нюур ууртай болоод байба. — Юу гамнааб гэжэ... Ши вот чё хэлэл даа. Өөрөө багые олзолдог юм аалши? Жэл бүри зуун хорин булга, мянгаад хэрмэ тушаажа байдаг бэшэ гүш! Үшөө хажуугаарнь тонно тонноор загаһа, жэмэс, эмтэ домто үбһэ ногоо!

— Тиимэ. Түсэбөө дүүргэгшэб.

— Теэд түсэбһөөш гадуур тэдыл шэнээниинь хармаандаш үлөө юм аабза?

— Хиирээгши? Агнууриин нэгэ болзор соо тэрээнһээ дээшэ олзо гарахагүйл!

— А, может, хажуудаа нүхэртэй ааламши, а?

— Вася! — Багли нүхэрөө зандаба.

— Хэн байха юм?

— Агнаха газарайш талмай хэды бэлэй?

— Мартаа гүш? Зуун дүрбэлжэн километр.

— Вот!

— Юун вот гэжэ?

— Тэрэ ехэ талмай дээрэ агнахын түлөө...

Гэнтэ мүльһэн оршон тойрон нижаганаад, хүл доронь намхагад гэбэ. Далайн гүнһөө гүндүү ехэ хүнхинөөн гараба.

— Ай бурхан! Һүй! Һай! — гэлдэн, Багли Вася хоёр сошордуугаар хуугай табилдаба.

— Баабай, харыш!

Баруун тээһээнь тэнгэриһээ далайн заха руу сайбар боро хүшэгэ үргэлжэ ханатан унанхай, дотороо эбхэрэн мушхаралдажа, тэдээн тээшэ түргэн гэгшээр ерэжэ ябаба.

— Шуурган! — гэжэ Айдай хашхарба.— Түргөөр эрьегты!

Вася унаад ерээшэ саһашаа аһааба, Багли өөрынхидөө һууба.

— Хая тэрэ шаргаа, Багли!

— Ябаг лэ!

— Өөһэдөө гаралдаха гүбди, үгы гү! Хая.

— Туршаад үзэел! Энэ ехэ олзо хаяха гэжэ!

— Багли, намай шагна, — гэжэ сухал дүүрэн шэшэргэнэһэн хоолойгоор Айдай шэбэнэн һагад шииганаба.

— Хосорхо гээгүй юм һаа, ашаагаа хая! Гэнтэ солоохой ороһондол, Багли шамбай түргэн шаргаа мулталба.

— Хойноһоом ябаарайгты!

Айһан мэгдэһэн хүнүүд шуурганай урдаһаа һубарилдан шуумайбад.

Урдань тэнгэри далай хоёр ниилэнхэй, дундада газарайнь бии юм һаань, тамын оёор гээшэнь тэндэ ха. Хада уулын зэргэ һарига-мориго хүшэгэнүүд хэдэн удаа нугаран, доогуураа мушхаран, эбхэрэн буршыгаад, аймшагтай түргөөр дүтэлбэ. Гэнтэ ямар нэгэн хабхаг хаалтаһаа мултарһандал, галзуу шанга һалхин гэнтэ сохиһон юумэндэл үлеэбэ. Саһашын хурдан ябаса гансата аалидаба. Оршон тойрон бүрыбэ. Айдайн эрьежэ харахада, Хара Вася хажуу тээшээ халба һүрөөд, зогсошобо. Багли алад гарашаба.

Айдай эрьежэ, һөөргөө бусаба. Вася нюдөө шэрбүүлээ ха, тэрээнээ нюхажа байба. Багли бусажа ерэбэ. Айдай Хара Васиие өөрынгөө саһашада һуулгаад, хүсэтэй хадань шэнэеэ хүбүүнтэеэ унаба. Хоолойбшоороо нюураа уяба. Бэшэнииньшье нюур амаа арга шадалаараа халхалба.

— Бү гээгдэгты! Вася, минии хойноһоо яба! Баглияа бү гээжэрхи!

Түрүүн шанха хойшолод гэжэ, саһашаяа хурдандань оруулаад, һалхинай урдаһаа баруулба.

Удангүй бордоһолжо эхилбэ. Һалхин үшөөл эршэдэбэ.

Саһашын ябаса бүришье аалидаба. Хуурай хатуу бордоһон сагаан хадааһандал зураганаад, нюдэ нюур үбшэнтэйгөөр харбана. Айдай зүүн гараараа нюураа халхалжа, байд гээд лэ эрхынгээ забһараар харгыгаа хаража ябана. Баяр эсэгынгээ нюрганда буханхай ябатараа, гэнтэ хашхарба:

— Тэдэмнай үгыл!

Бусаха баатай бологдобо. Тэдэнь холошье бэшэ зогсошонхой, нюураа дахажа байбад. Айдай үргэбшэ соохи аргамжаараа саһашануудаа хойно хойноһоонь холбон уяжа, хүн бүхэнэйнь шэхэндэ хашхарба:

— Аргамжаа хараад ябагты. Амяараа ябаарайгты!

Саһашань унтаршаһан байжа, нилээн удаан аһажа үгэбэгүй. Шэнэл хадаа шэнэ, хүсэд тохироогүй юумэн гээшэ иимэл ха юм. Али тугаарай эдэ хоёр хүдхэшүүлынь голдонь хүрэтэр мушхажархёо юм гү? Байтараа тэрэнь арайхан аһаба. Дүүлеэн баһа захалба. Һууриһаа хүдэлхэнь хүшэр байгаа һэн. Саһашын резинэ гэнжэ шэрүүн мүльһэн дээрэ түршэгэнэсэ халтираад, мүртэй ябажа үгэхэ юм бэшэ. Хэр зэргэ хурдаар ябаһанаа лаб һайса мэдэхын аргагүй. Зүгөөр зүг шэгээ алдангүй баряад ябана — сэхэ баруулжаа, һалхинай шанха урдаһаа.

Бордоһон бүришье үдхэрбэ ха, үшөөшье хабхар харанхы болобо. Шуурганай галзуу хүүеэн соо мотоорой хүдэлхэнь дуулданашьегүй, гансал саһашынь шэшэргэнээн мэдэрэгдэнэ. Һүүл дараашадуулынь заримдаа аалидажа, гэдэргэнь татуулна, саһашыень зүүлжэ баруулжань һэнжэгыдүүлнэ. Шэнэ саһашамнил бү байшаһай даа гэжэ Айдай һанажа ябана. Бурхад тэрээнһээ эрьеэ ха, хойнохинь гэнтэ шангаар угзараад, тэдэ аалидаһаар, зогсошобод.

Айдайн Хара Васида дүтэлхэдэ, тэрэнь альгаа нюурһаа хобхолон, хашхарба:

— Багли! Зайн галаараа ялагануулаа!

— Бодыш тиигээд! Юу һуунаш!

— Бензин дууһаа, — гэжэ тэрэнь мэдүүлбэ. — Энээнээ хаяха болоо хабди.

— Конеэшнэ, — гэбэ Вася, — хайшан гээд бензин хэхэ хүмши!

— Аргамжаа эндэһээ отолоод, һундалдагты! Баһал урагшаа зүдхэбэд. Оршон бүри харанхы болобо. Үгы, тугаархана үдэр байгаа һэмнай. Бүри үглөөгүүр гэхээр. Али үдэ шахаа юм һэн гү, яагаа юм? Хэды шэнээн саг соо ябаха хүмбибди? Зүг шэгээ алдаагүй хүн бэзэб? Гэр тээшээл ябаһан байхаб, бүри яахашье аргагүй гэр тээшээ. Ушарынь хадаа хадын һалхин баруун тээһээ зүүлжэнь үлеэдэг ха юм. Гэртээ хүрэһүүбди даа, ай, бурхан! Юун гэтэрээ гэртэхимнай һанаагаа зобожо байна ааб! Түргэлыш, саһашамни! Туһалыш, тэнгэри бурхамни!

Айдайн толгой соо иимэл таһархай удархай бодолнууд зурагасана. Бордоһондо шэрбүүлһэн нюдэ, нюурынь дарьбаганана, гарынь, үбдэгынь ехээр даарана, бүхы бэеэрээ һалганан шэшэрнэ. Тиигэжэ нилээн удаан ябаба. Заримдаа далай намхагад гэн һуугаадхиба гү гэжэ һанана. Лаб тиигээ һаа, ушарынь ганса : хаанаб даа, тэрэ зүүгээр, далайн дундуур, мүльһэн хэлбэлзэ хэлбэлзэһээр бутараа гээбы. Харин эрье шадар далайн уһан нюруу мүльһэн дороо үшөөл номгосор, тэрээн руу мүльһэн ээллэжэл байһан байха ёһотой. «Мүльһэн лэ эрьеһээ бү таһараг», — гэжэ һанахынь тэндэ Айдайн урдаһаа уһан сэсэршэбэ. Тэрэ түргэн гэгшээр саһашаяа зогсообо. Халта араһаань мүргөөд, хойнохи саһашань тогтошобо. Эрьехэдэнь хүбүүниинь нюураа дахаад, урагшаа бүхыгөөд һууба.

— Унтараангүй баряад байгаарай. Би хараад ерэхэм, — гэжэ Баяртаа хэлээд, саашаа ябагалба.

Мүльһэн халтирхай боложо, уһанай сэсэрхэ түргэдэбэ. Халтиржа унаад, үбдэгөө үбшэнтэйгөөр сохибо.

Бээлэйгээ тайлажа, дороо һабардаад үзэхэдэнь, мүльһэн уһатай нойтон. Һалхинай урдаһаа тэмээшэлжэ ябаад бодоходонь, тээ урдань гонзойн сайбалзаһан уһан тогоон соо бусалһандал халижа, һалхинда халмагдуулан, урдаһаань ехэ ехээр турьюулжа байба. Харин уһанай саада бэедэ, оройдоол гурба-дүрбэн метрэй газарта, далайн эрье мүльһөөрөө сайжа харагдаба. Айдай гэдэргээ гүйшэбэ. Баһа халтираад, ара гэдэргээ унажа, нюргаяа сохибо. Толгойнь хяс гээд, дунгяаршаба. Бүглэршөөд, амяа абажа ядан, нилээн хэбтэбэ. Саг ошожол байна, яараха хэрэгтэй, яараха! Эй, наашаа харыт, эрэшүүл! Һэгээ ороходоо, Айдай үбдэг дээрээ мүлхибэ. Бултадаа нюураа дахаад, юунэйшье болоһые мэдээгүй нүгөөдэ гурбаниинь һууһан янзаараал һуубад. Айдай саһашаһаа барилсан бодобо.

— Эрьеһээ мүльһэн таһараа! — тэрэ хоолойгоо шахан һүүхирбэ. Саадахи хоёрынь дүтэлбэ. — Мүльһэн таһараа! Вася, саһашаа гэдэргэнь эрьюулэ. Саашаханаа ошоод, һөөргөө яба. Бии шадалаарнь табяарай. Минии хажуугаар гараарай! Гурба-дүрбэн метрэй зай һүрэжэ гараха хэрэгтэй. Эрье хүрөөшьегүй һаань, тэндэ гүйхэн. Түргэлэгты!

Саһаша холбоһон аргамжаяа Айдай һуйбадаһан хутагаараа отолбо. Тиигэжэ байхадань аргамжа тухай ямаршьеб нэгэ шухала бодол толгойдонь ороһон аад, үбшэнһөөнь болоо юм гү, али яагаа юм, торолдонгүй зайлашоо һэн.

Васиин саһаша саашаа ошоод, наашаа эрьебэ.

Дүтэлһөөр дүтэлөөд, ойхонуурнь һиинаад лэ гарашаба. Хоёр хүнэй ойгоргүй муухайгаар хашхар хуугай табилдахань һалхин дээрэһээ эли дуулдаба. Саһаша эрье арайл хүрэбэгүй ха, уһан тооһон ханатан бодожо, Айдай дээгуур горитойхоноор сэсэрбэ.

Нэгэ ойлгоходонь, унтаршаһан саһашаяа хүбүүниинь аһаажа ядан байба. Юундэшьеб Айдайн досоо «иигээд лэ дүүрээ, гаража шадагдахаа болигдоо» гэһэн бодол хаха оробо. Тиибэшье хүбүүндээ хашхарба:

— Аһаа, энээнээ аһаа! Контактыень хара!

Өөрынь толгой хадхан үбдэнэ, эрьенэ, досоонь бөөгнэрнэ. Тэрэ ехэл абиртуу болоод байгаа һэн. Саһашынгаа арада мүльһэн дээрэ тэрэ һуушаба. Ордоһолһон һалхин уһанай сэсэрдэһэ асарна. Тэрэнь ниидээн дундаа хүрэшөөд, табжархай табин, дээгүүрнь шэдэлнэ. Тугаарай саада захаараа отолуулһан аргамжа үзүүрээрээ задаршоод, мориной һүүлдэл хиидэ сэрбэлзэнэ. Ямаршье бодолгүйгөөр аргамжын хиисэхые хаража һуутараа: «Ай, бурхан! Аргамжаа эрье руу эльгээхэ байгаа ха юмбиб! — гэжэ халаглаба.— Саһашаа уһа руу түлхижэ унагаагаад, нүгөөдэ саһашаараа татуулаад эрье гарашахада болохо байгаа ха юм».

Өөрынгөө тэнэгтэ Айдай дураа гутаба. Аргамжаа отолжо байхадаа тиимэрхүү юумэ һанаһан шэнги байгаа һэмнай. Яахадаа саашань бодонгүй орхибобиб? Мүнөө яаха болонобиб? Энэ «Буран» аһахаа болёо хэбэртэй. Уһанай зай ехэдэжэ байна гээбы. Тэрээхэн зай тамаржа гарахам гээшэ дэмы. Саада бэеһээ татуулаагүй болобол шэнгээд лэ дүүрээ. Онгосо! Онгосомни хабсагай доро ха юм! Нүгөөдэ хоёртоо үсэгэлдэр хэлэжэ байгаа һэмнайб. Онгосыем уһанда табиг лэ, миин лэ түлхижэрхиг. Туугдаад ерэшэхэ. Теэд тэдэ хоёр яаһан бэ? Амиды гараа юм гү?

— Ши энээнээ хүдэлгэ. Эрье хараад ерэхэм, — гэжэ хүбүүндээ һүхирбэ.

Баһал урагшаа нэнгэн найгаһаар, нойтон мүльһэн дээрэ халтирһаар, Айдай баруун заха ошобо. Мүнөө мүльһэн эрьеһээ хорёод метр холодошоод байгаа һэн. Эрье халта сайран зурына. Тэрээгүүр мүртэй юумэн харагданашьегүй. Шанха урдань саһаша, нэгэ юумэн барайһан шэнги. Хажуугаарнь хүн ябаба гү, нэгэ гонзогор юумэн бүрэгэд гэхэдэл болобо. Хубсаһаниинь газаа талаһаа горойтороо хүрэшөөд, арадахи буугаа арай гэжэ мулталба. Модон шэнгеэр баряад, өөдэнь буудаба. Буугайнь аманһаа сахилгаан сахилаад, огсом шанга абяан гараба. Удаань эрьеһээ шаад гэһэн абяан дуулдаба. Тэндэһээ юуншьеб гэжэ һүүхирнэ ха. Һалхинай халта зали абаадхихада сайраһан эрье дээрэ хажуу тээшээ хэбтэшэһэн саһаша, хажуудань гараа арбагануулан юушьеб хашхаралдажа байгаа хоёр хүнэй һүүдэршүү дүрсэ агшан зуура харагдаадхиба. Амиды!

Тиигэбэл тэдэ хоёр нэгэ юумэ һанаха!

— Онгосо! — гэжэ Айдай дуулахагүйень мэдэжэ байгаашье һаа, эжэлүүдгүй бии шадалаараа хашхараа һэн. — Онгосо табигты!

Айдай бусаба. «Тэдэмни нэгэ юумэ һанаха, нэгэ аргынь олохо», — гэжэ өөрын эрхэгүй дотороо дабтаһаар, хүбүүн дээрээ тонгойбо. Баяр бээрэшэһэн гараа амандаа абаашан байжа, задалһан оньһонойнь хабхаг табижа байба.

— Энэ гэһээр, — гэбэ хүбүүн, — аһаха ёһотой.

— Хожомдообди, — Айдай дороо һуушаба. Аймшагтайгаар үбдэжэ байһан толгойгоороо саһашаа түшэбэ.

— Гаража шадахаяа болёобди.

Баяр сошобо. Баруулжаа гүйжэ ошобо. Ябаг, өөрөө ошожо хараг. Хүн өөрөөл юумэ үзэхэдөө ойлгохо. Болгоомжотой яба гэхэ гээд, дуугархашье шэнээниинь байбагүй. Нюдөө аняад лэ, шуурганай гүндүү хүүеэ шууяанда үлгыдүүлэн, хүдэлэнгүй һуугаашань мүнөө юунһээшье үнэтэй болоод байгаа бэлэй.

3

Байдал гээшэ шэрүүн. Далай мэтэ хайрагүй. Мүнөө шуһааршье бархира — эсэгэ хүбүүн хоёр бүри яахыншье аргагүй байдалда оробо. Тохирһон аюул үнгэрөөшэдөө орходоо хүшэр шэнги байдагшье һаа, мүнөө байдалһаа мултарха арга боломжо огтолон үгы. Гансал найдал үлэнхэй. Нэгэ тээһээ ямар нэгэн туһа ерэжэ, абарагдахабди гэһэн найдал. Ори гансахан лэ найдал. Тэрээнэй түлөө хүлеэхэ хэрэгтэй. Хүлеэхын түлөө тэмсэхэ. Тэмсэхын түлөө нэн түрүүн һууриһаа бодохо. Ямар хүнгөөр һанагданаб, харин ямар бэелүүлшэгүй мэтэ хүшэр үйлэб даа.

— Баабай! — хүбүүниинь мүрһөөнь зулгаажа байба.

— Яагаабши, баабай!

Айдай халта хүдэлөөд, өөрын эрхэгүй ёолобо.

— Яагаабши, а, яагаабши?

— Унааб, — гэбэ эсэгэнь. Тохоногуудаараа толгойгоо хабшаба. — Тархяа сохёоб.

Баяр урдань үбдэглэжэ һуугаад, шэлэ гэзэгыень бариба.

— Эндээ сохёогши? Гэдэргээ унаагши?

Хоёр хажууһаань толгойень зада хабшан барихадань, тэһэрхэеэ һанаһандал үбдэбэ. Айдай хохимой тархим нижаганаба гү гэжэ һанаба. Али ухааниинь соохорлоо юм гү?

— Иигээд хүдэлэнгүй һуугаарай, — гэжэ хүбүүн томо хүнэй үхибүүндэ хэлээшэдэл шэхэндэнь дуугарба. Гэбэшье Айдайда аятай байгаа һэн. «Зааг лэ, — гэжэ тэрэ шэбшэбэ. — Эсэгэдээ зааг лэ. Эрэ боложо ябана бшуу». Халтал зали абааб гэжэ Айдай һанаа һэн. Теэд нюдэеэ нээхэдэнь шэб харанхы, сайбалзаһан бордоһоншье, хара бараан оршон тойроншье — юуншье харагдабагүй. Няалдад гээд, хүбүүниинь хажуудань һууба.

— Һүни болошоо гү?

— А-һаа, — гэбэ Баяр.

— Үргэбшэ соошни шэлтэй архи байха. Үбэртэлэ. Дулаасаг.

— Ямарбши?

— Бараг.

Нээрээшье, толгойнь үшөө үбдөөшье һаа, тугаарайхида ороходоо һураггүй һэргэлэн болоод байгаа һэн. Хахарһан толгойень Баярынь мэгдээн соогоо байрадань табижархиба гээшэ гү?

— Унаагаа аһаа. Зүүлэе. Уһанһаа сааша.

Хубсаһаниинь мүльһэтэн гордойшоо. Арай гэжэ хоюулаа бодобод. Хутагынгаа араар үмдэ дэгэлээ нилээн сохижо, мүльһэнһөөнь һалгааба. Баяр саһашатайгаа халта носолдоод, хэды дараад, хүдэлгэбэ. Айдайн досоо багаханшье һаа, баяр түрэбэ. Өөрын юумэн өөр тээшэшнил байна бшуу.

Айдай һундалдаба. Баярай зайн галаа аһаахада, саһа бордоһон соо талхан шэнгеэр гэрэлынь сасараад, урдаа юумэ онигожо харахань хүшэр байба. Ехэдээл һаа, гурбан зуун метр зүүлэбэ. Тиигээд саһашаяа һалхи хүндэлэн байлгаба. Һандайень абажа, саанань табиба.

Айдай хүдэһэн дэгэлээ тайлажа, зузаан нооһон гадар самсаа өөрһөө мулталаад, хүбүүнэйнгээ арсаһаар байтар толгойдонь углаба. Тиин өөрөө дэгэл дээгүүрхи бүһөө хоёр нүхэ алад татажархиба.

— Хүбүүн, — гэбэ шэхэ руунь нэнгэн, — тэрэ хахадыем гарга.

Архи үшөө хүйтэн байба. Айдай хоолойгоорнь гурба балгаба.

— Бари, энээнһээ балга.Дулаасахаш. Баяр хахаба, сасаба, охибо. Харин тээ һууд гээд :

— Досоом дулаан болошобо, — гэбэ.

— Тэрэ дулаагаа бү марта. Буураашье һаань, һанаад байгаарай. Тиигэбэл даарахагүйш, — гэжэ эсэнгеэр хэлэбэ. Тээ һууд гээд, нэмээбэ. — Амара. Гансал һэргэлэн унтаарай. Һаруул болоходо юумэн элирхэ. Онгосыемнай уһа руу табиһан байха ёһотой. Шуурганшье номгорходоо болохо. Үглөө болог. Унта.

Баяр толгойгоо хушаад, хүдэлхөө болин һууба. Оршон тойрон шэб харанхы. Ондоо бэшэ юуншье үгы. Хүүеһэн, дүүеһэн зэрлиг шанга һалхин, далай дээгүүр дураараа тамарһан хабтагай ехэ мүльһэн (хэр ехэ юм тэрэмнай теэд?), тэрээн дээрэ хоёр борсогор хүн. Зэрлиг байгаалиин аашаһаа сүм дулдыдаһан эсэгэ хүбүүн хоёр. Хосоржол байгдана гээшэ ааб даа. «Бишье даа би, —гэжэ Айдай бодоно.— Нилээн ажаһуугааб. Дуратай юумэеэ хэжэ ябааб. Дурлажаш ябааб. Харин энэ хүбүүмни... Бэшэнһээ юугээрээшье дутахагүй хүбүүн лэ даа. Энэ тэрэ шанараараа олонһоо үлүүшье байхадаа болохо. Баарһамни».

Хүбүүгээ, өөрыгөө хайрлаһандаа, байгаалиин хүсэнэй урдаһаа тэмсэхэ бүри яахашье аргагүй байһандаа Айдай аалихан уйлаба. Түрэл эрьедэнь газар уһан дээрэхи эгээл һайхан эхэнэр болохо Даринь ямараар һанаата боложо байнаб даа. «Хүлисыш даа, инагни, — гэбэ Айдай. — Маанадаа гээжэ, амиды ябаха гээшэш тамал юм бэзэ. Яахаяа намтай хуби заяагаа холбообши даа, Дари, яахадаа намтай тиихэдэ уулзаабши?»

Һалхин ордоһолоод, нулимсыень шэрүүн бордоһоор аршан сэсэруулбэ. Дари шэрүүншэг гараараа нёлбоһыень аршаба.

— Тиигэжэ бү хэлэ, — гэбэ Дари. — Бидэ хоёр нэгэ холбоотойбди. Һанана гүш, бэе бэедээ тангариг үгэһэнөө? Хоюулан — хэтэ мүнхэдөө! — Һогоон һайхан нюдэниинь шанха урдань ялалзана.

— Һананаб, Дари, — гэбэ Айдай. — Теэд байгаали манай тангаригһаа үлүү хүсэтэй.

— Бэшэ, тиимэ бэшэ. Байгаалиин хүсэнэй ехэшье һаа, ши үлүү хүсэтэйш. Хүсэншни — шинии найдал.

— Һулһаади газарта байгаад, ямар юумэндэ найдаха хүнбиб?

— Найда. Ямаршье юумэндэ найда. Би таниие бусаха гэжэ найдажа, эрье дээрэ түүдэг табяад байнаб. Харанагүйгши түүдэг?

— Үгы, юушье харанагүйб.

— Харахаш. Досоогоо шагаа даа. Найдалшни байна бэзэ?

— Хари. Нэгэ жааха-ын даа.

— Тэрэшни түүдэгшни ха юм. Түлеэ нэмыш.

— Хари.

— Нэмээгши?

— Нэмээ.

— Галшни ехэ болоо гү?

— Һэргэжэ байна.

— Ехэ болог. Оршон тойрониие хуу гэрэлтүүлэг. Досоошни онгойгоо аабза?

— Үгы хаш даа, Дари.

— Үшөө юун һаалта хэнэб?

— Гэм зэмэмни.

— Ямар?

— Багли Вася хоёрто үхибүүн шэнгеэр мэхэлүүлээб.

— Мэхэлхээ һанаһан зон хэзээшье мэхэлхэ. Илангаяа ши бидэ хоёр шэнги сагаан һанаатай зониие.

— Теэд би зондо дан ехээр һай һанажа ябааб. Тэрээнэйм хойшолон энэ. Нүгөөдэ хоёртоо хамаг һайн юумэеэ үгөөд, урдаа туужа эрье гаргаад...

— Э, нүхэр, боли. Ши бидэ хоёр өөртөө хэзээшье урбажа шадахагүйбди. Гүн сагаан сэдьхэл гээшэ, хай даа, хүндэ дэмы үгтэдэггүй. Мүнөө хара тархяа хараад ябаа һаа, гэртээ хүрэхэл байгааш. Теэд бэшэнээ хосорообол, сэдьхэлшни хэзээшье амар заяа үзэхэгүй һэн, өөрыгөө хэзээшье хүлисэхэгүй һэнши.

— Яабашье теэд досоом наран гаранагүйл даа.

— Гараха. Тэсэ. Тэмсэ. Найда. Минин түүдэг харабагши?

— Хараба.

— Бусахат. Би найданаб. Би хүлеэхэб. Түүдэгыемнил бү алдаарай.

— Тиимэ. Бусахабди. Хүлеэ.

— Бараг гүш, баабай? — гэнтэ хүбүүниинь нойрмогһоо нарин шэнгэн хоолойгоор (Дариин хоолойл!) асууба.

— Бараг. Дааранагүйгши?

— Гэмгүй даа. Баабай, буу һүргэхэмнай гү?

— Һүргэ. Гурба дахин.

— Юундэ заал һаа гурба?

— Юундэб гэхэдэ, түрүүшынхиеэ буудахадаш, дуулаха, хоёрдохёо буудахадаш, зүгыешни бараглаха, харин гурба һүргэхэдэш, харахадаа болохо.

Баяр хойно хойноһоонь дээшэнь буудаба. Буугайнь аманһаа гал сахилаад, түхэреэн сагаан сахилгаанай ялагад гэжэ байхые Айдай һайхашаан хаража һууба. Юун гэһэн хүсэн түгэлдэр зэбсэг бэ! Эсэгынгээ буу тухай хэлэдэгые һанаандаа оруулба. Хүбүүгээ хүзүүдээд, иигэжэ хэлэбэ:

— Буу гээшэ хүсэтэй, хабатай. Буутай хүн һанаа дүүрэн, хэнһээшье, юунһээшье айхагүй. Буу баридаг хүн холо бодолтой, юумэнһээ тунхаридаггүй, найдамтай, зүрхэтэй, ехэ тэсэмгэй, нигүүлэсхы сагаан һанаатай. Хүбүүн, зүрхэ бү алда. Багли Вася хоёрые хоюулан абараабди. Тэрэнэй буян гэжэ байха. Үглөө болог. Арга хурга олдохо. Манайхин гэжэ баһа байха. Бари, энээнһээ хоёр балга. Тиигээд унта.

Харин досоогоо үшөө үргэн дэлисэтэйгээр бодожо байгаа һэн. «Газар дэлхэйгээр дүүрэн суурхаһан хүрин хуйтай таба һүрэдэг буутайб, эрхимэй эрхим хүбүүтэйб, бэрхэшье, һайханшье һамгатайб. Мүнөө халхабша болоод байһан хүсэ ехэтэ саһаша машинатайб. Газар бэшэшье һаа, нилээн бүхэ мүльһэн дээрэ байнаб. Нүхэд һүүдэрни, айл аймагни бидэниие орхихогүй, яабашье нэгэ арга оложо абарха».

Эдэ бодолнуудһаань досоонь үнэхөөрөө наран гараһандал онгойбо. Айдай бүри энеэбхилбэ. Тамын зон тамадаа жаргалтай гээшэнь энэ ха.

Зобоһон тулиһан хүн даараашье һаа унтадаг.

Түрүүшээр һөөргэ нойрынь тон бүхэ байдаг. Тэрэ хэһэг нойроо абаһандаа юм гү, али яаһандаа юм, Айдай гэнтэ һэришэбэ. Үшөө харанхы зандаа, гэбэшье шуурган аалиданхай. Хүбүүниинь шанга гэгшээр хурхирна. Хурхирдаггүй хүн иихэдээ туйлдаа хүрэтэрөө эсээ гээшэ.

Гарынь баряад үзэбэ. Дулаан бэшэшье һаа, мүльһэн болотороо даараагүй. Айдай шэгэбшээ һэхэн шагнаархаба.

Уһанай шууяаншье, мүльһэнэй харшаганааншье дуулданагүй.Үсөөн ушарта тамхилдаг аад, мүнөө татаха дураниинь хүрэбэ. Тамхин амтатай байба. Татажа садаад, унташаба.

Дахин һэрихэдэнь үүр һайса сайнхай, бордоһолхоо болинхой байгаа бэлэй. Шанха урдаа хахад модо тухай газарта сагаан хөөһөөр оройлһон долгидые хараба. Хойто зүгтэ тиимэл юумэ үзэбэ. Баруун таладаа долгидой мүльһэнэй эрмэг сохижо бутаран, хүүехэ шааяхые элихэн дуулана. Харин урда зүг руу мүльһэн олтирогынь нюдэнэй хүрэхысэ зурына. Хахад модо тухай үргэнтэй нилээн ута мүльһэн дээрэ ябаһаниинь элирбэ. Зүүн зүгтэ хара бараан үүлэтэй набтар тэнгэри тулаһан хана шүрхэ барайн харлана. Байн байтараа һайса гэгээ орохо тума тэрэ харлаашань хада хабсагай гэжэ элирбэ. Айдай дурамдаба. Тиимэ даа, тэдэ далайн зүүн бэедэ дүтэлжэ ябана гээшэ. Тиигээ хадаа энэ урдахимнай Хилмэн Хушуун гэгдэдэг хахад арал болоолтой. Адаряа шобхо оройнуудтай эрид эгсэ хабсагайнууд. Доронь эрье гэжэ байхагүй. Тэрээндэ хүрэжэ ошобол, хосорһон хэрэг.

Айдай бодоод, баруун хажуугаа дурамдаба. Нэлэнхы ехэ дошхон далайһаа бэшэ юумэн харагдаагүй һэн. Онгосо табяагүй гээшэл даа. Али табиһаниинь шэнгэшоо гү.

— Хүбүүн, бодо.

Баярай бээрэшэнхэй борбойходожо һуухадань, эсэгэнь хатууханаар дуугарба:

— Хойто эрьеэр ябажа хараад ерэ.

Баяр бохёоршоһон хүлөө дүтэ дүтэ татан, хэлэһэн тээшэнь ошобо. Айдай үбэрһөө архяа гаргаад, хэды балгаба. Хүбүүн хүлөөрөө ябажа, өөрөө дулаасаг. Бусажа ерэтэрнь Айдай үсэгэлдэрэй зобооһон саһашынгаа оньһые зада сэбэрлээд байба.

— Дулаасаагши?

— А-һаа.

Хэрбээ мүльһэн энэ хэбээрээ ябаа һаа, хахад үдэрһөө нааша Хилмэн Хушуун сэхэ хүрэхэнь. Хахад аралай урда талада Баргажанай ехэ тохой оршодог.

Үшөө мүльһэниинь байгаа гээбы.

— Урагшалая. Хилмэн Хушуунай урда талаар эрье гарашахадаа болохобди.

Мүльһэнэйнгөө баруун талын эрмэг барин, тэдэ урагшалба. Хахарһан, гантаһан, уһа һабирһан газарһаа һэргылжэ, Айдай ехэ хёрхоор мүльһэ адаглажа, дэн һалираншьегүй, үлүү яараншьегүй ябаба. Тиигэжэ тэдэ нилээн ябаба. Хилмэн Хушуунай хада хабсагайнууд зүүн гар талаар халта гээгдэбэ. Мүн мүльһэнэйшье урда заха дүтэлбэ. Хахад модонһоо саашаа далайн долгилхо харагдаба.

Уларилай хубилһые саһашаяа байлгахадаал тэдэ ойлгоо һэн. Һалхин замхашанхай байба. Тэнгэриин зүүн урда хаяада үүлэн һиирэглээд, наран толботон шарлаба. Далай номгоржо үрдеэгүй, долгилһон зандаа. Хилмэн Хушуун нилээн дүтэлшэнхэй, үндэр шобхо оройнуудынь, хабтагай эрид хабсагайнуудынь элеэр харагдана, урда талаарнь, шанха урдань, Баргажанай тохой сайбайна. Тээ баруулаад, Айдай һүхөөрөө мүльһэ нүхэлбэ. Уһа зууһан мүльһэн үбэлэйхидэл адли хатуу бэшэ. Теэд тиимэ зөөлэншье гэхын аргагүй. Уһанай билтараадхихада хүнгэн сагаан тогоогоороо удхаба.

— Уу, — гэбэ хүбүүндээ. — Садатараа нэгэ уу.

Өөрөөшье ууба. Дотор дүүрэг. Гэдэһэн балай үлдэхэгүй. Эдихэ юумэн гэжэ огтолон үгы бшуу.

Гэнтэ зүүн тээһээ һалхин үлеэжэ захалба.

— Зай, Баргажамнай эхилбэ даа, — гэбэ Айдай. — Һөөргэнь туухань гээшэ.

Саһаша дээрээ хоюулан нэгэ үрдэһэ һууба.

— Мүльһэнэйнгөө урда заха дүтэлэе. Баруун талаа баряад. Эрье шадархи хадаа энэл газараар мүльһэмнай эгээл зузаан шуу даа. Тиигээд мүльһөөр халхабша зохёое. Тэдэ үшөө урагшалаад, саһашаа баруулжань харуулан тогтообо. Тээ һөөргөө ябагаар бусаад, һүхөөһөө мүльһэ нүхэлжэ, бага багаханаар эрмэгһээнь хэлтэлбэ. Тиин үргэбшөөрөө саһаша тээшэ зөөгөөд, тэрээндээ няажа, уһа сүршэн байжа бүһэсөө хана бодхообо. Шэбээлээд байхаар нилээн найдамтай халхабша боложо үгэбэ.

Баргажан һалхин галзуу шангаар бэшэшье һаа, нилээн хүсэтэйгөөр баруулжань үлеэдэгээрээ үлеэжэ байба. Хилмэн Хушуун мантайһаар хойнонь үлэбэ. Далайн баруун хүтэлнүүд ханатан харлаһаар байн байн дүтэлнэ. Хярань нэгэ жэгдээр бэшэ, эбдэрһэн, хухарһан зурлаа шугам болон харагдадаг болобо. Тээ байтараа үүлэнэй саана шараар толботоһон эртын хабарай наран хүтэлэй саагуур шургажа, боро хараан болошобо.

Баргажан үлеэһэн зандаа. Һүниндөө гү, али үглөө баруун эрьеэ хүрэхэ ёһотой. Үлеэ, Баргажан, үлеэ! Бурхан тэнгэри! Ойхон ехэ баабай! Маанартаа туһалыт!

— Баабай, — гэбэ һандай дээрэ хэбтэһэн Баяр, — юундэ манайхин онгосоор ерэнэгүй гээшэб, а? Өөрынь зоболонто бодол хүбүүнэйньшье һанаа амар заяа үзүүлээгүй юм байна. Бүдэг-бадаг соогуур һүрөө ехэтэй болоһон далайн долгисоо нюрууе нилээн шэртэһэн хойноол Айдай дуугарба:

— Бэдэрэлгэ эхилэгдэһэн лэ байгаа ааб даа. Метеостанциһаа хото город руу мэдээсэл эльгээгдэһэн лэ байха. Манай эрьеэр томо катер бии һаа, далай гараха байгаа. Харин онгосо яажа энэ долгин соо гарахаб даа.

— Би һаа онгосооршье гараха һэм хамаагүй. «Ай даа, зориг ехэтэй хонгор жаахан хүбүүмни» — гэжэ Айдай дотороо һанаад, миһэд гэбэ.

— Хүбүүн, энэ ушарта шэн зориг хэрэгтэйшье һаа, тэрэ шухала бэшэ. Шухалань эрдэм мэдэсэ, дүй дүршэл хэрэгтэй. Сагаан толгойтой долгин соогуур ямар нэгэ хүнэй далай гарахые хараа һэн гүш?

— Хараа, гэлтэй хари, өөһэдөө бидэ хоёр хара һалхин соогуур гэртээ бусаа һэмнэйбди. Хоёр дабхар гэрэй зэргэ долгий байгаа һэмнай!

— Теэд манда ондоо яахаш арга үгы байгаа ха юм.

Загаһашалаад, бусажа ябатараа хара бараанда ортоходоо яахабши? Харин гэртээ һууһан хүн хиирээгүй юм һаа, дэмы хосорхоо һанахагүйл.

Тээ байд гээд, Баяр эридээр дуугарба:

— Һэ! Бидэ хоёрые һалаа, хосороо, бидэ дэмы бү хосорое гэһэн болоно гү?

— Зүб, гансал хахадынь. Бидэниие хосороогүй гэжэ манайхин тоолохо. Ушарынь хадаа эрье шадараа мүльһэн тиимэ бэлээр бутараад орхидоггүй. Далай дүүрэн нүүжэ ябаһан мүльһэн олтирогуудые өөрөөшье хабартаа харагша бэшэ гүш? Үсэгэлдэр лэ манай мүльһэн эрьеһээ таһараа, нэгэ хоног соо яашье хайлахагүй. ТиимэЬээ бидэ хоёр яахашьегүйбди. Энээниие манайхин мэдэнэ.

— Таамаглана юм ааб даа.

— Таамагшье һаань, тон һайн мэдэнэ.

— Хайшаа юм? Нэгэн гэбэл таамаглаха, нэгэн гэбэл лаб мэдэхэ бэшэ юм гү?

— Тиимэл юм ааб даа, теэд таамагшье һаань, лаб мэдэхэ гэһэн ойлгосо байдаг.

— Зай, мэдэнэ һэн гэлэй. Юундэ теэд бэдэрхээ гаранагүйб? Маниие мүльһэн дээрэ гэжэ мэдэжэ байгаад, долгинһоо айгаад, гэртээ һуунад гү?

— Айгаад бэшэ юм ааб даа, болгоомжолоод гэе. Хара даа, хүбүүн, — гээд, Айдай һанаа алдаба. — Үхэл гээшэ тиимэ аймшагтай юумэн бэшэ юм. Хосороошо хүндэ. Залуугаар үхэхэдэ хайратай, гомдолтой юм бэзэ.

Харин үлөөшэ хүнүүдтэ бүришье хүшэр хүндэ байдаг. Амиды ябаад, үхэһэнэй тоотой. Тэрэ ехэл зоболон юм аабза. Манай ушарта маниие амиды мэндэ гэжэ мэдэжэ байгаад, юунэй түлөө өөрынгөө ами наһа хилгааһанай үзүүртэ табиха юм? Хэрбээ Баргажанай үлеэгээ хада, эрьедээ бууха гэжэ тэдэ ехэ найдана. Зүб найдана. Харин, а-һаа, энээхэн мүльһэн дээрэ эндэхэнэ ябана гэжэ лаб мэдээ һаа, эгээл дүршэлтэйшүүл далай гарахал байгаа. Теэд, өөрөө мэдэнэш, хаана ябаһыемнай хэншье мэдэхэгүй. Бидэ хоёрой бусахада, харин бидэ хоёр заабол бусахабди, манай хойноһоо мүнөө гараашад бусахагүй байжа болохо.

Харанхы болотор Баяр дуу гарабагүй.

— Минин ойлгоошоор, бидэ ехэнхи ушарта бусаха, харин бэдэрхээ гараашад ехэнхи ушарта тэхэрихэгүй тээшээ болоно гү даа?

— Тон зүб. Эрьеэ хараад яба. Түүдэг байха ёһотой, — гэхэ зуураа, ай даа, тосхонойнгоо эрьеһээ дэн урдуур буужа ябана хабди гэжэ тэрэ гэнтэ ойлгобо. Тугаарай нилээн урагшаа ябашоо һэмнай. Теэдшье хамаагүйл даа, мүльһэнэй эрьел хүрэбэл, хаананьшье буушаха.

Түрэл эрьень налуу.

— Багли Вася хоёр муу зон байна даа, — гэжэ Баяр гэнтэ дуугарба.

— Хүшэр асуудал даа.

— Муунь эли байна ха юм.

— Муул юм ааб даа хулгай хэхэ, хүниие мэхэлхэ гээшэ, хүбүүн. Алим тэрэ хулгайгаар олзолһониинь?

Далай һөөргэнь бусаажа абаа бшуу даа, үшөө тэрэ саһашыень нэмээгээд.

— Но-о, — гэжэ Баяр утаар татаба. — Үшөө маниие иимэ байдалда оруулаа.

— Хүн бүхэнэй байдал ондо ондоо ха юм даа. Магад хомхойрхо шалтагаатай байгаа гү, хэн мэдэбэ.

— А, — гэбэ Баяр. Ойлгобогүй ха. Теэд өөрыньшье энэ хүшэр асуудал хүсэд ойлгоогүй байхада, үхибүүн яахаб даа.

— Баабай, тэдэниие заахагши?

— Үгы даа, үйлөөрөө болог.

— Хэрбээ шуурганһаа урид гэртээ сугтаа хүрөө һаа?

— Тиигээ һаа, зааха байгааш гэжэ гү?

— Но...

Эсэгэнь тулгардаба. Тээ бодод гээд, уйтайгаар миһэд гээ һэн:

— Үгыл тээшээ байха һэн хаб даа.

— Теэд тэдэ хаб агнаха болзорыешни ехээр һаатуулаа ха юм? Лицензиншни болзор дүүрэхэ дүтэлөө.

Үрдихэ һэн гүш?

— Үрдихэ.

— Үгы, тиигэжэ муухайгаар тэдээндэ мэхэлүүлээд...

— Тэдэнэй мэхэһээ боложо, хоёр долоон хоног гэртээ амарааб.

— Уф!

— Баяр, муушье юумэнэй болоо һаа, һайн талыень бэдэрхэ хэрэгтэй. Заабол нэгэ һайн юумэн ямаршье муу соо байха.

— Манай байдалда нэгэ һайн бии гү?

— Хари.

— Мэдэнэгүй гүш?

— Үгы.

— Би тоже.

— Нэгэ һай олохош даа, хүбүүн. Хожомшье һаань. Һалхинай гол хүсэн орой дээгуурнь үлеэнэ. Хоюулаа хана түшөөд, үргэлжэ ханатан харлааша баруун шэлые шэртэн хэбтэтэрээ Айдай унташаһан аад, хэдышье шэнээн болоо юм, даараһандаа һэришоо һэн. Шанга һалхин нюур руунь үлеэжэ байба. Хадын һалхин! Үсэгэлдэрэйхидэнь адли юумэн болохонь гээшэ гү?

Саһашынгаа һандай дээрэ бохёороод унташаһан

Баяраа татажа бодхообо.

— Ханынгаа нүгөө тээ гарая. Хадын һалхин буушаба.

Ара тала руунь нүүбэд. Нэмэри хадаал нэмэри, эндэнь нилээд шэбээлиг намдуу. Айдай үлөөшэ архияа гаргажа:

— Дулааса, тиигээд унта, — гээд, хүбүүндээ үгэбэ. Өөрынь хоёр, гурба балгахада, архи дууһаба. Шэлыень саһашынгаа гэнжэдэ хабшуулба. «Робинзондо хухархай зүүншье һаа хэрэгтэй бологшо һэн», — гэжэ һанахадаа тэрэ энеэбэ. Тэрэ теэд халуун орондо ааб даа. Бидэ үбэлэй Робинзонууд болобо гээшэбди!

— Һа-һа-һа!

— Юундэ энеэгээш, баабай?

— Үбэлэй Робинзонууд болоод байнабди, һа-һа!

— Үбэлэй? Үбэлэй Робинзон гэжэ байдаг юм гү?

— Бидэ хоёр яагааб?

Баяршье энеэбэ. Эсэгэ хүбүүн хоёр ээрэжэ эгшэтэрээ, нюдэнһөө нёлбоһо гаратараа энеэлдэбэд. Туйлдаа хүрэжэ ябаһан зоной хии һудаһанай аяг ааша иигэжэ гараба. Энеэхэ, уйлаха хоёр суг ябадаг шуу.

Хилмэн Хушуун руу туугдахадаа аюултай газар тээшэ дахин эрьебэ гээшэл даа. Мүнөө тэрэ хабсагайнуудай хаагуурнь буужа ерэгшэ аабибди?

Усэгэлдэрэйнь һүни дабтагдаба. Һалхин тиимэ галзууршаһан бэшэ, саһа бордоһон үгы. Зүгөөр Айдай өөрөө хүсэ шадалаа гээжэ байһанаа мэдэрнэ. Үлэн хооһонһоо бэень һуларанхай. Гэдэһэн ехээр үлдэнэ. Эдеэ хоол үргэлжэ һанагдана. Эдеэн тухай хүбүүниинь юуншье гэнэгүй. Нээрээл, бүдүүн эрэ хүн боложо ябана даа.

Һүниие Айдай нойргүй манаба. Халта болоод лэ хүбүүнэйнгээ толгойгоо бухаһан хушалта заһажа һууба. Үүр сайха тээшэ болоходонь һаруул болотор дуурд гээ һэн. Һэрин гэхэдээ баярлаба. Хилмэн Хушуунай нилээн урдуур тэры тэрэ сайгааша Баргажанай ехэ тохой булан руу оруутай ябаба. Хахад аралай шобхо үндэр оройнууд зүүн гар талаар үлэжэ байба. Мүльһэнэйнь хойто захаар, аяар тэндэ, нюдэнэй хүрэхэ газарта, далайн долгин сагаан дэлһээрээ сайбалзажа байба. Зай, тиихэдээ мүльһэн дундуураа шахуу таһараа гээшэ. Дурамдахадань мүльһэнэйнь хойто тала аяар зүүн хойшоо туугдашоод, хахад арал мүргэхэ дүтэлөөд ябаба. Заахан хубинь, тиимэһээ хүнгэниинь тиишээ үлеэлгээ. «Яажа үсэгэлдэр наашаа гараа гээшэбиб?» — гэжэ Айдай һанаба.

Гэдэһэ дотор тиитэрээ үлдэхөө болинхой. Бэе махабад ехээр һуларанги. Үлэ мэдэг шэшэрүүлнэ, үбдэг һалганана. Мүльһэтэйгөө байһан тохойн харагдажа байһан зүүн урда талые Айдай нэгэ үрдэһэ дурамдаад, юушье обёорбогүй. «Хамаагүй даа, — гэжэ тэрэ бодобо. — Эрьел гарабал, хамаг юумэн хуу байха. Хамаг юумэн!».

 4

Нэгэ удаа харгыгаа мухардабал, хүн нэгэ үедэ ходо урагшагүйдөөд байдаг. Бурхад тиигэжэ хэһээдэг гээшэ ха. Миин, юрэ байтараа аза талаангаа буруутаха гэжэ байхагүй бшуу. Нэгэн гэбэл өөрынгөө бурууһаа гү, али хүндэ буруутуулһандаа хүн урагшагүйдэдэг.

Хадын һалхинай гэнтэ замхашахада Айдайн ухаанда иимэ бодолнууд түрөө һэн. Баяр гараараа гараа шаагаад, саһашаа хэды тойрон гүйбэ. Айдайн шарай эртэ урдын шулуун хүрэгүүдэй нюуртал зарсашанхай, Баргажан һалхи хүлеэжэ һууба. Тэрэнь удааншье болонгүй хүүен шааян буужа ерэбэ. Айдай бодоод, таба дахин дээшэнь буудаба. Гэнтэ эндэһээ үшөө харагдаагүй байһан тохойн хойто талаһаа хүнгэн машина гаража ерэбэ. Гурбан хүн бууба. Нэгэниинь гартаа юушьеб ёдойлгоно. Удаань буугай абяан дуулдаба.

— Маниие хараа, маниие хараа! — гэжэ хашхаран, Баяр байра дээрээ дэбхэрбэ.

Үнишье болонгүй хүнгэн машина эрьеэд, мүрөөрөө ябашаба.

— Удаан болохогүй байха, а? Тохойн хойто бэеэр тосхон байгаа ёһотой. Мүнөө тиишээ ошоһон байха.

— Тиихэдээшье болохо.

— Айхаар гэдэһэм үлдэжэ байна! Эрьедэ гараад лэ...

— Дуугай! — Айдай хүбүүгээ зандарба. — Бэеэ бари. Ерэхэгүйдөөш болохо тэдэ зон.

— Тиимэ гэжэ гү? — хүбүүниинь уруу дуруу болон, саһашаяа һандайлан һуушаба. — Яахадаа, баабай?

Айдай тамхи аһаагаад, нилээн дуугай һууба.

— Харанагши, зүүн эрьеэр мүльһэн зандаа байна?

Эдэ машинатан хото городһоо ерэһэн загаһашад бэшэ аал даа. Нютагай зон энэ һалхинда загаһашалжа һуухань гээбы. Эдээндэш өөһэдтэнь онгосо үгы — мүльһэн дээрэһээ загаһа барихаа ерээ ха юм. Харин нютагай зон тэдээнһээ бидэнэр тухай дуулахадаа даб гэхэгүй. Теэд тиимэ арга тэдээндэ үгы шахуу. Харыш зүүлжээ, долгин наашаа эбхэржэ байна. Баргажан уһанай нюруу шамажа эхилбэ.Үсэгэлдэрэйл ушар тохёолдоо бэшэ аал даа. Катерай үгы һаа, эдэш юушье хэжэ шадахагүй. Хэн үбэлжөөндөө байһан онгосо эрье асаржа, энэ долгин соо наашаа гарахаб даа?

Гэнтэ нохойн дуун дуулдаба. Зүүн тээһээл гэжэ ойлгогдоно.

Гүндүү шангаар үлеэжэ байһан һалхин холодожо байһан эрьеһээ энэ абяа али асарна гээшэ гү?

— Тээ тэндэ! — гэжэ дурамдажа байһан Баяр хашхарба.

— Заахан мүльһэн дээрэ нохой байна. Манда дүтэлжэ ябана.

Удангүй далайн долгин соогуур гэрэй һууриин зэргэ багахануудшье, хотын талмай мэтэ томонуудшье мүльһэн олтирогуудай хойноһоонь дахаад ерэхэнь харагдаба. Тэдээндэ эгээ дүтэ оршоһон багахан мүльһэн дээрэ нэгэ шаргал нохой наашаа хараад хусана.

— Дүтэлжэ ябана, баабай.

— Мүльһэниинь манайхида орходоо хүнгэн, түргэн туугдана юм аабза.

— Баабай, нохойн мяха... ээ...

— Юу?!

Баяр үгэдөө хахаба. Амаа ангайлгаад, нюдөө бэлтылгээд, нэгэ забда байтараа, гэнтэ ехээр татабаганан, бархиршаба. Һалхинһаа харлажа, хаташаһан нюурайнь арһан саарһан мэтээр үзэмжэ муухайгаар хумирба, хуургайтаһан уралынь хахараад, шуһа гараба.

— Ши ходол һай хэхые оролдохош, — гэжэ тэрэ орилоон соогоо һүүхирбэ. — Хүндэл туһалха гэжэ байхаш! Тэрэ хоёр хүйхэртэ хамаг һайнаа үгөөд, өөрөө... намай... Модо бү хухала, да? Худалаар бү хэлэ, да?

А мүнөө... мүнөө нохой бү дайра... Ходол тиимэш! Шамтай хүндэ! Шамтай хүшэр! Ши ходо хүндөөр байдагши... Хүбүүнэйнь үгэнүүд Айдайн зүрхэ хутагаһаа хурсаар дайража байгаа һэн. Эсэгэнь һүр һүлдэеэ алдажа, ехэл халаглангяар, гашуудалтайгаар хүбүүгээ хаража байгаа бэлэй.

Баярай уушхархада, Айдай хүндөөр шуухирба.

— Тэрэ нохой бидэн шэнги тулиһан амитан. Бэеэ бари.

Буугаа үргэлөөд, Айдай зүүлжээ ябашаба. Мүльһэнэй зүүн эрьедэ тэрэ хүлөө астайгаад, һалхинай урдаһаа сэхэ харан зогсожо байгаа һэн.

Саг тухай болоһон хойно нохойн ябаһан мүльһэн тэдээнэй олтирог тулажа ерээ һэн. Хахад жэлһээ дээшэхэн болоһон хотошо баяртайгаар гангинаһаар, Айдайда гүйжэ ерэбэ. Айдай сомсойн һуугаад, тэрэниие тэбэрин абаба.

Хүзүүндээ үнэтэй сэнтэй гоё гоо бойлторготой, нюдэн дээгүүрээ сагаан толбонуудтай, томо һабартай ута хүлтэй һайн сэбэр үүлтэрэй нохой баяраа багтаажа ядан, гангинажа, һүүлээрээ, мүн бүхы бэеэрээ шарбана, нюурыень долёоно.

— Ямар һайн нохой гээшэб, а? — арадань Баярай абяан дуулдаба. — Лайка. Ух, ты, харыш, бойлторготой, дүрбэн нюдэтэй, мантагар һабартай. Ангууша болохо, а, баабай?

— Тиихэдээш болохо.

— Ерэл даа наашаа, жаахан минии зоболонто, — гэжэ байжа хүбүүниинь нохой эрхэлүүлнэ, хүзүүн, нюрган дээгүүрнь эльбэнэ, шэхэнэйнь саагуур маажана, һабардана, һабарыень бажууна.

— Яндагар нохой болохол, баабай, — Баяр эрьежэ, баяраар халиһан нюдөөр шэртэнэ. Энеэбхилжэ байхадань шарайнь гэрэлтэжэ байһандал һайхан, эхэдээл адли сэбэр дорюунаар харагдаба. — Би тиихэдэнь шал тэнэг юумэ һанажа байгаалби, — тэрэ бодоод, эсэгэеэ тэбэрибэ. — Баабай, хүлисөөрэй намай, а? Хүлисөөрэй. Би... би...

Айдайн нулимсаа гаргаха ээлжээн ерэбэ ха. Хоолойдонь юумэн түглыбэ. Тэрээнээ далдалжа, хүбүүнэйнгээ доторой байдал ойлгожо байһанаа мэдүүлэн, мүрыень шангаар бажуугаад абаа һэн.

Дахин лэ халхабшынгаа арада нохойгоо дундаа хээд хэбтэхэдээ Баяр асууба:

— Баабай, нохой тэдэ зоной байгаа хаш даа, а?

— Загаһашадай гэжэ гү?

— А-һаа.

— Тиигээл ааб даа. Загаһашалжа тэдэнэй һуухада нохойнь холохонуур зайгаа гээбы. Залуу нохой һонюуша. Мүльһэнэй таһаршахада, наанань үлэшөө.

— А-һаа. Таамагшье һаа, тон зүб мэдэнэбди, да, баабай? Хэн гэжэ нэрлэхэбибди?

— Өөрөө нэрлыш даа. Ами наһыень үршөөгөө хадаа.

— Ши баһал үршөөгөө ха юмши?

— Миниихи ондоо.

— Яахадаа?

— Өөрынгөө мүрөөр ши һаял ажаһуужа эхилжэ байна ха юмши даа. Хүн боложо ябанаш. Эрэ хүн. Харин эрэ гээшэ... Эрэ хүн гээшэ ехэ тэсэбэритэй байха ёһотой. Жэшээлбэл, хэдышье үлэн һаашни, нохой мүнөө жаргалтай, амиды мэндэ, шэнэ эзэнтэй болобо гээшэ. Мүнөө шамай бэеэрээ дулаасуулжа байна.

Туһалжа эхилбэ гээшэл даа. Тэрэ гансал шинии тэсэбэриһээ, нигуулэсхы сагаан сэдьхэлһээ болобо ха юм даа. Харин нэрэ... Олдоһон хадань Олзобой гэдэг.

— Үгы, баабай, Найдан гэе. Найдалыемнай бэелүүлжэ байха Найдан болог!

Хамаг юумэн һанаанай. Һанаагаа нилээн амарһан тэдэ гурбан бэе бэедээ хашалдаад, һүни тиитэрээ даараншьегүй бүхөөр унташоо һэн. Харин бүрхэг үглөөгүүр нохойнь абьяастай шангаар хусажа, эсэгэ хүбүүн хоёрые һэрюулбэ.

Баргажанда туугдан, түрэл эрьедээ тэдэ дүтэлшөөд ябаа һэн. Баруун гар талаарнь Нарин Хушуунай эрье бүри хажуудаханань оршоно. Эрьедэ онгосо хамараараа хадхаатай, саанань дээрээ бүүдхэтэй ашаанай машина, дундань түүдэг ууяна. Түүдэгэй хажууда нэгэ хүн тэдээн тээшэ харашоод зогсоно. Найдан нохойнь мүльһэнэй эрмэг дээрэ дэбхэржэ байгаад тэрэ хүндэ хусана. Байд гээд лэ гэдэргээ эрьен, шэнэ эзэд тээшээ харана. Мүльһэниинь нара зүб эрьенхэй, байһан газарынь хойто талань болоод байба. Мэнэ — мэнэ тэрэ түүдэг хүрэхэнь лэ! Хоюулан һуга харайлдан бодобод.

— Һэй! Һайн хүн! — гэжэ Айдай хашхарба. — Бидэниие эндэһээ гаргыш!

— Хайшан гээд гаргаха хүмбиб?

— Онгосоороо наашаа ерыш, тиихэдэшнил дүүрээ!

— Энэ амһартаар ябажа үзөөгүйлби.

— Бэшэнээ бодхоогыш тиигээ һаа.

— Үгыл тэдэмни, — гээд, урагшань, өөрынь нютаг руу, зааба, — тээ тэндэхи дэрээбэн ошоо һэн. Бусаагүйл даа үшөө. Ерэтэрнь хүлеэ.Үгы һаа, тохойн тэры баруун эрье тулахада буугаарай.

— Юу хэлээ гээшэбши?! Гэнтэ хадын һалхин буушахадаа болохол! Харана гүш, зүүн һалхин аалидажа байна.

— А, хаял даа, нэгэ жаа хүлеэ. Харин бишни, хүлисөөрэй, онгосоор шадахагүйб, — тэрэ хүн түүдэгэйнгээ дэргэдэ һуушаба.

Айдай буугайнгаа замаг һүрөөтэйгөөр угзарба.

— Эй, ши! Намай шагна! Шандаган зүрхэ гаргангүй онгосодоо ошо!

— Үй, яагаа гээшэбши? Болииш, шадахагүйлби.

— Бодо гэнэм ! — Айдай танигдаагүй хүнэй хүлэйнь хажуугаар буудаба. Хайр шулуун бута һүрөөд, сэсэршэбэ.

— Үтэр бодо! Үгы һааш, буудажа алахаб!

Тэрэ яһалиг туранхай заахан хүн үрсэгэд гэжэ бодоод, онгосоо уһа руу түлхибэ.

— Өөрөө һуу!

Тэрэнь үбдэгөөрөө онгосын хамар дээрэ гараба

— Наашань һэлюурдэ!

Онгосын хоёр хажуугай хабһан дээрэ табяатай байһан һэлюурнүүдые уһа руу табижа, тэрэ хүн һэлюурдэжэ оробо.

— Тиигээд лэ һэлюурдэ. Хойто талаарнь эндэ тулга! Хорёод метр зайе үни болонгүй онгосо гаталжа ерээ һэн. Ташарайгүй бэетэй, хонхойшоһон хасартай, нара һалхинда ябаагүй хүхэ сагаан шарайтай городой хүн байба.

— Иигээд тулгаад һуу, шандаган зүрхэтэ. Хүбүүн, саһашаа асара.

— Хайшан гээд үшөө энэ «Буран» ашаха хүмши?

Энэ онгосош даахагүйл!

— Дуугай һуу!

Үни болонгүй саһашань абяа гараад, эрье туласа ерэбэ.

— Найдан, тиишээ ороод һуу, — гээд, Айдай нохойдо онгосо зааба.

Ухаатай нохой ойлгоо ха, гансата һүрэн ороодхибо. Айдай хүбүүгээ онгосодо оруулаад, өөрөө саһашадаа һуужа, һурамхи янзаар онгосын хоёр хабһан дээгүүр гэнжээрнь гараба.

Онгосо һалд һуушоо һэн. Хотын тэрэ хүнэй айхашье гээшэнь тэнсэлгүй, хашхар хуугай табина.

— Һэлюурдэгты!

Айдай саһашаа унтараангүй, тэрээнээ унаһан зандаа эрьеын дүтэлжэ байхые зүрхөө хүдэлгэн хаража һуугаа бэлэй.

Урда зүгһөө онгосын мотоор дуулдаба. «Манайхин! Харангүй тохойһоо далай гарашахань гээшэ гү?» — гэжэ Айдайн һанамсаар эхэнэр хүнэй ооглон дуудаха абяан дуулдаа бэлэй. Дари!

Эрьедэ гараад, Баяр уруугаа харан һуушаба. Гараараа нюураа бүтүүлээд, дала мүрөө татабгануулан, тэрэ түрүүшээр аалиханаар һугшартараа хоолой дүүрэн уйлаба. Харин нохойнь баяртайгаар хусан, хажуугаарнь иишэ тиишээ гүйбэ. Айдай хүбүүнэйнгээ мүр халта дараад, саашалад гэжэ, нуранги эрьеһээ газар һабардан абажа, хамартаа асарба. Харабтар хүрьһэн нёдондоной үбһэ ногооной, үндэһэнэй, үжэнги набшаһанай, үшөө юунэйшьеб даа, онсо һайхан хангалтай. Хэды хүрэнхэйшье һаа, газарай танил һайхан үнэр дамжуулба. «Одоошье даа, — гэжэ Айдай бодобо. — Хүрьһэтэ газараа гэшхэбэбди. Удангүй хабарнай ерэхэ, газар дайдамнай ногоорхо, үнгэ бүриин сэсэгүүд һалбарха. Ажабайдалнай, бүхы жаргалнай үглөөдэрэй наран соо, хүрьһэтэ һайхан дэлхэй дээрээ».

— Баяр, бодо, — гэбэ эсэгэнь. — Газар дэлхэйдээ баяр хүргэе. Байгал далайдаа, тэнгэри бурхадтаа. Хүбүүнэйнь нюур нёлбоһонһоо мэлиишэнхэй байбашье, гэрэлтэй сэлмэг. Баруулжаа аалихан ошожо ябаһан мүльһэ хараад, дуугай зогсобо.

— Тэрэ мүльһэндөөшье һайниие хүргэхэ хэрэгтэй, — гэбэ Айдай. Хүбүүн һэр-мэр гэн, гайхангяар урдаһаань хараадхиба. — Тиимэ, тиимэ, хүбүүн. Яабашье һаа, гэртэмнай хүргөө ха юм, газартамнай асаржа буулгаа.

Айдай гэдэһэн дээрээ альгаа хэрээһэлэн хабсараад, нюдөө анижа, хаташаһан уралнуудаа хүдэлгэбэ. Баяр эсэгээ һажааба, теэд нюдөө хаажа шадабагүй — сайбар сагаан онгосо долгин дээгуур дүмүүхэн дүүлиһээр, дүтэлжэ ябаба. Нарин үндэр бэетэй эхэнэр урдахи халхабша — шэлһээнь барилдаад ябана, халта болоод лэ далланана. Тохойн саада эрьеын шобхогор хушуун дээрэ һүниин дохёо тэмдэгэй гэршэ болоһон томо түүдэгэй утаан Баргажанда туугдан баруулжаа һуунагтана.

— Эжы! — гэжэ Баяр хашхарба. Хасар дээгүүрнь нёлбоһон элбэгээр адхаржа байба. — Бидэ эндэбди! Наашаа!

— Бэеэ бари! — гэжэ Айдай хүбүүгээ зандарба. — Эрэ хүн гээшэ бшууш. Ошоод эрьедэ һууя.

Нураһан эрье дээрэ зэргэлэн һуубад...

Ямар аятайб даа хатуу газар дээрэ һуухада! Ямар ехэ жаргал бэ газар гэшхэжэ ябахада! Газар гээшэ, үнэхөөрөөл, түрэһэн Эхэмнай байна даа!