Ул елларта
Кәрәүне (ул Кәрим атлы ите) 1937нце елның март аента, персе ат өстентә, игенцесе йәяү, хөкем саклауцылар — милиция пилгесес ерләргә алып киттеләр. Аны осатып калуцы та пулматы. Кицкесен авыл советына цагырып алтылар, иртәгесен авылтан апцыгып киттеләр.Пицәсе эстәп килсә тә, аны кергесмәтеләр.
— Нимә, контр ирең пелән пергә киткең киләмә? Югал якшы цакта! — тителәр.
Контр нимә? Кайта киткәле игәнен аңнаматы авыл катыны Катица. Яскы төнне йокламай үткәрте ул. Иртәгесен эстәп кергән оллы паласына:
— Атаңны алып киттеләр, каеве пулмаса, кайтарырлар, — тителәр.
Калхуста эшләп, пер ат, пер сыер асрап корсагын туйтырып яткан кешетә нинтәен каеп пулганын перәү тә аңнаматы. Паллары та, катыны та, туганнар та менә кайтыр, менә кайтыр тип көтеп пактылар. Тик ул парвер кайтматы…
Яс пулып, кимә юл төшкәц, Катица авылташларына ияреп торага та парып пакты. Тора танышлары түрәләргә тә әпкереп пактылар. Чавап пирүце пулматы. Советлар иленә каршы пулган, калык тошманы пулган игән тип кенә аңнаттылар. Урысца пелмәгән, акцасы та юк катын, тилмереп йөреп-йөреп, кайтып китәте.
Оллы паласы 15 яшентә, кецесе 1яшентә, түрт ир пала, пер кыс пелән пы Катица ясмыш кулынта калатылар.
Ул елларта күргән асапларны, кимсетүләрне үсе күрмәгән пелмәс тә, аңнамас та… Ясмышка сөялап, кайгыга терәлеп калатылар пы пичаралар.
Яшәп калу өцен ертышатылар, ер тырнайтылар. Үсәклеләр шулай үсеп кыйланатылар. Ататан кат та, кавәр тә килмәйте…
1941 нце елның 22нце июнентә сугыш пашланаты. Оллы улы Кәмүкне 19 яшентә, аннан суң игенцесе Аривулланы 18 яшентә сугышка алып китәтеләр. Пулты ул елларта калләр, вай-вай пулты. Ата пилгесес югалты, Кәмүктән 1942 елның кышынта, Аривуллатан 1943 елның ясынта “кара кагаслар” килеп тә яттылар. Цытасаң цыта, цытамасаң әллә нимә эшлә!
Катица кайта төн, кайта көн игәнен тә онытып, калган 3 баласын үстергәле ятләйте. Ашагалы юк, кигәле юк. Кайгы күлентә йөссәң тә паткалы перттә ярамайты. Чанны алтап, тамакны ялгаштырып, кайгыны йотып, тәнне асрап яткалы кәрәк. Авылта кән кеше ацтан үләте… Күрмәгәнкә Алла күрсәтмәсен!
1945нце елның 9-маента сугыш пөтәте. Исән калганнар ац-яланкац пулса та яшәп калгалы ертышатлар. Аягыннан йөгергәне тә, таяк таянканы та тик ятмайтылар. Алтка өметләнеп яшәй пашлайтылар. Тик кара кайгы Катицаны, аның палларын ташлагысы килмәйте. Кысы 19 яшентә корсаклылай сарык ауруыннан төнья куяты. Инәсе йомарланып-йомарланып сыктаса та торгысар кешесе пулмайты. Кайгытан үлмәйтеләр тигәне шул мигән? Калганнарга яшәгәле кәрәк. Әвелхәер пыел мәктәпкә керәте. Аның өсте-пашына кәрәк. Инә көн пуе эштә. Пиш яшьлек Рисәү әкәсе пелән өйтә ач аралаш пулгац, кайта гына пармайтылар.Төскә тамак туйтыргалы парып та пагатылар. Елга палыгын та кармак пелән ошлагалы йөрителәр. Рәкмән, палтырган, пулган еләк-емеш тә корсак ялгагалы ярап куятылар.
Әвелхәер паллар пелән төскә параты. Аякка кеяр пармани! Төстә аны агулы кисәртке цәйнәп алаты. Паланың мыңа исе китмәйте, үтә тың авыртмаган шигелле. Кицкесен инәсенең эштән кайтуына аягы пайтак кына шешкән пулаты. Инә эшнең нимәтә игәнен аңнап алса та, вакыт үткән…
Врач-тапип дигәннең исеме тә юк. Имнәп-төсәтеп тә, өшкереп-төгереп тә пактылар, тик пайтасы пулмайты. Аның аягыннан сары-соры сүлләр агып, пала үтә асапланаты. Инә нимә кылгалы пелмәйте. Торага аппаргалы соу пелән ишенеп 200 цагырым паргалы кәрәк. Өц көн, ике төн асаплартан суң пала үлеп тә китәте.
Өц төн пуе йокламаган инә сыктап-сыктап йоклап китәте. Осак йоклайма ул, аны пелмәйте, кеце паласының тауышына уянып китәте.
— Инәү, ашанкым киләте.
Катица торып утыраты. Кайта ул? Кем ул? Ул ник үлмәгән? Аның инте яшәгесе тә килмәйте. Ник пылай пулты? Каргышма пы? Ясмышма пы? Кеце пала тагын үсенең парлыгын пелтереп:
— Инә, Пәти апаем картуп әпкилгән, пешерәек куй, — тите.
Вакыты пелән нимә кылганын, ацма, тукма игәнен оныткан пәнтә, шул кеце паласы өценмә, яшәп калаты. Пы пылай пулаты. Көянтә-пәтрәләрен алып, елгага соу алгалы төшәте. Кыюга карап тораты, соу та кара күренәте.
Әллә мин тә палларымның янына китәенмә? Түсәр цама пөтте гуй. Пәгыт тә күренмәйте. Өмет тә юк! Ул шулай нигатәр торганын та пелмәйте. Пер саман колагына:
— Инәү, кайт, мин тоңам, — тигән тауыш эшетеләте.
Айланып караса, улы кыска ыштанцыкта, аягынта кулашалар, өшеп калган, өстенә әкәсенең яктәсен салган, пасып пы тораты. Ат соуарып төшкән Тәвәл павай күршесен күреп:
— Катица, палаң тоңаты гуй, нимә эшләп катып калтың? — тите тә аның пәтрәләрнә соу тултырып пирте. Исе аңкы-тиңке катын пәтрәләрен элтереп паласының ягына атлаты.
Рисәү соуык тейтереп аурып та алты. Инте инә кеше пы төпцек пала өцен яшәгәле кәрәк игәнен аңнаты . Ата юк, агалар юк, апа юк. Ул пала инте кемкә кәрәк?.. Сигес пала тапкан инә, пиш пала пелән иртән калган катын, пер улы пелән кенә ятып калты. Пала инәсен аңнап, сүсен тыңнаты, аңа пулышты, үтә якшы угыты. Угытуцыларның, палларның кайсы яратса та, көннәшүцеләр тә, кимсетүцеләр тә пултылар. Ул пирешмәте, үлсәм үләм , атамны сатмаем тип уйлаты төреслекне яраткан пала. Сугышта калганнарның семьямсына паёк пирелгәнтә тә пыларга пирмәтеләр, атасы “калык тошманы” гуй. Мынтаен сүсләр әйтүцеләр тә пулты:
— Нимә, атаң киткән ергә киткең киләтмә?
— Атаң кем игәнен онытма.
— Сестәйләргә алай кәрәк!
Сестәйләр кем игәнен пелмәте пала. Агаларың сугышта калты гуй та,син ятим тә тимәтеләр.
Рисәү инте игенце класста угыйты. 1945нце елны каршылайтылар. Пала-цага, оллысы-кецесе пулган катәр яңа елга әсерләнәтеләр. Угуцылар та үсләре ясаган уйнаткыцлар пелән чыршыны писәп, төрле хайван кеемнәренә кейенгән пулып, күңел ацмак пулатылар.
Пер саман царыкпаш Мәйнә кауга салаты:
— Вай, караң! Әлләгем уйнаткыцны ваткан куй!
— Яә! Кем ватты?
— Кайта?!
Цынлап та цыршы астынта валган уйнаткыц ятаты.
— Әйтегез, әйтмәсәгез Яңа ел бәйрәмен үткәрмибез! — тите угытуцы апалары.
Шунта Рисәүнең 5кә кенә угыганын, курыкмаслыгын яратмаган Сәет:
— Рисәү, син ваттыңма? Әйт! — тите.
— Нимәгә ватаен мин аны?
— Як, ул ватмас, пес пергә пулган, — тите күрше малае Тимәү.
— Әйт дөресен, синең эшеңмә? — тип кыцкырты әлеге угытуцы апалары.
— Юк, мин түгел, — тип әйтеп пакты пала.
— Нимә, атаңның юлыннан киткең киләмә? — тигәц, пала түсмәте. Пелмәгән, күрмәгән атасын яклап ацуы цыкты, инәсе кел:
— Атаң якшы кеше ите, эшмәгәр пулты. Ялганны, яманны яратматы, — тигән.
Рисәү тә әкәсенең иске тунын айлантырып, аю пулып кеенгән ите. Ул тунны атып евәрте тә, пар көценә ёлканы этеп екты. Оллысы, кецесе “вай” тип кенә әйтеп калтылар. Ул ялан көйләк өйләренә йөгерте. Аның шулгатәр ацуы цыкты. Сәет аңа үсе генә оцраса, нимә генә кылып ташламас ите!Сәет ёлка уйнаткыцын үсе төшереп евәргән ите.
— Кара, ицкемкә әйтмә! Мин сине әкәләремә тукматып ташларым, — тип тә кургытты. Аның өц әкәсе пар, атасы та исән, 5 әвәсе тә пар. Сәетнең үсенә генә пирешмәс ите Рисәү. Игенцетән аның ошакцы пулгысы килмәте.
Инәсе өйтә юк.Ул пөтен авылга пекарнята икмәк пешерәте. Паласының ирттәрәк кайтканын күрсә тә, инәсе сураматы. Рисәү паштүмән урынта ятаты.
Каникултан суң угулар пашланты. Рисәү угыгалы йөремәте. Угытуцы апасы та килеп үгетләп пакты. Инәсе тә ялынып та, орышып та пакты. Ёлка уйнаткыцны кем ватканын та пелтеләр.
— Мин угымаем. Мине нимәгә әткәм пелән питләйтеләр? Мин аны пелмәем тә, күргәнем тә юк куй.
Пергөнне мәктәп тиректыры үсе килте.
— Ризмөхәммәт, сина укырга йөрергә кирәк. Син бик яхшы укый идең. Укысаң, менә дигән белемле кеше булырсың.Сине аңламаган, яратмаган кешеләрне син “5”леләрең белән ат. Шунда сине беркем җиңә алмас, — тите.
— Аны әткәсе пелән кимсетмәсеннәр. Ул карак та, пантит та, пай та түгел ите гуй. Антай якшы юаш кешене әлләгайга аппарып юк кылып куйтылар.
— Хәдичә апа, улыгызны инде алай үртәмәсләр. Мин сезгә сүз бирәм, — диде мәтәп директоры.
— Ярайты, ирттәгә мин аны мәктәпкә евәрермен. Үсенең тә угыгысы киләте аның, — тите Катицә апай.
Ул инәсенең куаныцы та, таяныцы та пулып үсте. Утын, пецән, соу-пос, кайван аның өстентә пулты. 7 классны “5”кә кенә пөтергәц, Тубыл торасына укыгалы китте. Анта та аңа каршылык килеп цыкты, сынаулар пиргәле суңка калты. Педучилище директоры аның пишкә кенә угыганын күргәц:
— Балам, син кайсы мәктәптән? — тип сурамай калматы.
— Лаемтамактан, — тите яшүсмер.
— Яхшы! Сынап карыйк, белемең бармы икән. Родители есть? — дип урысчага күчте абый кеше.
— Есть мама. Папа репрессирован, — тите Рисәү.
— Смотри, разгогариваешь грамотно!
Сас яктан килгән пы егеткә тиктант та ястырып пактылар, мисал һәм мәсьәлә тә чиштереп пактылар. Тиктантта пер хата, калганнарын “отлично” га чавап пирте Рисәү.
Угыгалы керүен керте, инте торыр урыны юк. Пергөн шулай тулкычка төшкәч, авылтан килгән танышын оцратып:
— Мөтәү әкә, минең торыр ер юк, пристанта,каксалта кунып йөреем.Перәй танышың я туганың юкма? — тип сурашты.
— Туганым юк, пер танышым пар ите тә…
— Шул танышыңта торып торгалы сурап пакцы. Аннары пер юрык тавылып китәр ите. Паллар пелән танышып алсам, пулышып евәрерләр мушет.
Вакытлы пулса та торыр урын тавылты. Рисәү угып китте.Түмән тораның иң ерак урамыннан тау пашынтагы педучилищега йөреп угыты. Көс тә килеп куйты, цалвар юга, аякта көске шипләт, пашта пурашка, пеяләй юк. Декабрь тә етеп киләте. Рисәүнең пәгытенәмә, пәгытсесенәмә кыш ирттә килте. Юл төште. Инәсе такыя, көртә, пеяләй, пойма, алмаш цалвар –көйләк алып килте.
Пулацак угытуцы тергәшеп китте. Стипентия алаты, крушокларга йөрите, кел “5”кә генә угыйты. Тубыл таетрынта пьессалар күрсәтәтеләр. Спортны та алып параты. Мынта ул инте кормәттә. Аны инте ицкем атакламайты.
Диплом тигән төкүменткә пер генә “4”ле, калганнары “5”ле куеылган, ул авый пулып кайтаты. Тормыш корып, инәсен кормәтләп яшәйте, паллар угытаты. Атасыннан каеве алынса та, агалары сугышта калса та, әсер квартиралар эстәп йөремәйте. Авылынта ике өй, торага күцеп килгәц анта тагын пер өй салаты.
Ул әле дә суранып йөремәйте, ял йортларын күрмәйте, аны ицкем тә цагырмайты. Тыныц кына корткаягы пелән 56 ел яшәп ятаты.
Сигестән калган перәү, “контр” паласы, өч палага ата, пиш оныклы, ике оныкчыклы пулаты. 40 ел мәктәптә эшләп, хесмәт ветераны пулып ялга цыгаты. Пәнтәләр каргаса та, Алла каргамай сиксән ике яшьне тә усып китәте.
В те годы…
Карима увели в неизвестном направлении в марте тридцать седьмого года. Увели двое: один конный, а другой пеший. Милиционер. Провожающих не было. Накануне вечером пригласили его в сельсовет, а утром увели. Жену к нему не пустили:
— Ты что, хочешь, чтоб и тебя забрали вместе с мужем твоим, контрой? Исчезни, пока цела!
Деревенская женщина не понимала, что происходит. Кто контра? Куда вместе с ним заберут? Ночь провела без сна. Утром старшему сыну сказали:
— Увели твоего отца. Если нет на нём вины, вернётся.
Карим работал в колхозе. Была у него корова и лошадь. Никто в деревне так и не понял, в чём его вина? Жена, дети, родственники ждали, думали, вот-вот вернётся. Но он не вернулся весной, когда открылась река.
Жена Катица с односельчанами ездила на лодке в город. Пытались выяснить, где он? Что с ним? Ответа не было. Узнали только, что был он врагом народа. Был против советской власти. Не знающая русского языка, без денег, измученная, она вернулась обратно.
Старшему сыну исполнилось пятнадцать лет, младшему — год. Так, с четырьмя сыновьями и дочерью осталась Катица в руках судьбы. Кто сам не перенёс в эти годы такую скорбь, не испытал таких унижений, не поймёт. Но нужно было выживать. Выживали изо всех сил. И выжили. От отца так и не было никаких вестей.
22 июня 1941 года началась война. Старший сын Калимулла в девятнадцать лет, а второй Аривулла через год ушли на фронт. Чего только не было в эти годы?! Отец пропал... На Калимуллу зимой 1942 года, на Аривуллу весной 1943 года пришли «чёрные бумаги». Терпишь – терпи, не терпишь – делай что хочешь!
Катица не знала, где день, а где ночь. Ей надо поднять ещё троих. Еды нет, одеть нечего. Плавала она в озере горя, но тонуть ей было нельзя. Обманывая душу, питаясь чем попало, глотая горе, надо было выживать. Многие в деревне умерли от голода. Кто не видел, не дай Бог!
9 мая 1945 года кончилась война! Пережившие голод и холод старались подняться. Кто на ногах, кто с палкой – не лежали, трудились. Но чёрное горе не покидало Катицу. Беременная дочь в девятнадцать лет умирает от гипатита. Плачет мать, по полу катается, а поднять её некому. От горя, говорят, не умирают...
Оставшимся надо жить. Авелхаиру осенью идти в школу. Нужна одежда, обувь. Мать целыми днями на работе. Он с младшим братом Рисау полуголые, полуголодные остаются одни. Иногда ходят по ягоды, рыбу ловят, едят лопух, борщевик, собирают крапиву...
Авелхаир с ребятами пошёл в лес. Босиком пошёл – обуть нечего. В лесу его укусила ядовитая ящерица. Он и внимания не обратил, вроде сильно не болит. Вечером к приходу матери нога распухла. Мать поняла в чём дело, но время уже прошло... Врача нет. Мулла пробовал вылечить своими молитвами. Ничего не помогло. Гной течёт, ребёнок мучается. Мать не знала что делать. В город на лодке ехать – 200 километров. Измучившись, через три дня и две ночи мальчик умер. Не спавшая, убитая горем, мать уснула. Проснулась от голоса младшего сына:
— Мама, я хочу кушать.
Катица встала. Где она? Кто она? Почему она жива? Ей уже не хотелось жить. Почему так? Это проклятие или судьба? Сын опять напомнил о себе:
— Мама, тётя Пати принесла картошку, давай сварим.
Временами она не понимала, сыта или голодна.
И осталась жить ради младшего сына. Это случилась так. Взяла коромысло и вёдра, пошла за водой. Стоит и смотрит в прорубь. Там вода совсем чёрная.
– Может и мне отправиться за детьми на тот свет, – думает Катица. – Терпеть больше сил нет.
И вдруг услышала голос сына:
— Мама, мне холодно.
Он стоял на берегу в коротких штанишках, на голых ногах галоши, на плечах старый пиджак умершего брата. Тут и сосед старый Тавал увидел.
— Катица, сын замёрзнет. Ты что, остолбенела?!
Он начерпал воды и подал обезумевшей женщине коромысло. И она пошла к сыну. Рисау, конечно, простудился. И тогда мать поняла, что надо жить ради младшего сына. Кому он нужен в этом мире? Отца нет, братьев нет. Сестры нет. Изо всех детей остался он — единственный.
Мальчик рос послушным, трудолюбивым. Учился только на отлично. Многие его любили и уважали, хотя были и недоброжелатели — завистники. Но Рисау не сдавался. Думал: умру, но не отступлю. Не продам отца, потому что он был гордым, добрым. трудолюбивым. Об этом ему рассказывала мама. Семьям, у которых погибли на войне родственники, давали паёк. Им не давали. Их отец был «врагом народа». Некоторые напоминали об этом:
— Что? Хочешь туда, где отец?
— Не забывай кто твой отец!
— Таким, как ты – так и надо!
Мальчик не понимал, куда ушел отец. Кто они такие? Братья погибли на войне. Отца забрали. Его никто не признавал сиротой.
Рисау учился уже во втором классе. В школе готовились к встрече нового, 1945 года. Ученики украшали ёлку самодельными игрушками. Наряжались кто во что может, переодевались кто в кого может.
И вдруг ябеда Майна подняла шум:
— Ой, смотрите! Кто-то разбил игрушку!
— Кто разбил?
— Где?
На полу валялись осколки разбитой игрушки. Учительница сказала:
— Если не скажете, кто разбил игрушку, ёлки не будет!
Саит, который не любил Рисау за хорошую учёбу и за смелость, спросил:
— Рисау, скажи, ты разбил?
— Зачем мие бить игрушку?
— Нет, это не он. Мы с ним были вместе, — сказал соседский мальчик Тимау. На его слова никто не обратил внимния.
— Скажи, твоя работа? — настаивала учительница.
— Нет! это не я, — старался оправдаться Рисау. Его никто не хотел слушать. А учительница крикнула:
— Что, по стопам отца пойти хочешь?!
Такого мальчик не вытерпел. Ведь мама всегда говорила, что отец был справедливым, не любил злых, обманщиков. Он скинул с плеча шубку брата и с разбега опракинул ёлку. Все только ахнули. Домой Рисау прибежал раздетым. Ему было очень обидно. Он ведь знал, что игрушку уронил Саит да ещё и пригрозил:
— Скажешь кому, прибьют тебя мои братья. Понял?!
Понимать-то он понимал, но силы были неравны. Одному Саиту ни за что не поддался бы. И ябедничать не хотел.
Мамы не было дома. Она пекла хлеб для всей деревни, работала в пекарне с утра до ночи. Вернулась поздно, думала, что сын спит. Но ему было не до сна. Катица заметила , что мальчик расстроен, но допытываться не стала. Сын лежал, уткнувшись лицом в подушку.
После каникул началась учёба, но Рисау не пошёл в школу. Приходила учительница, уговаривала мать и даже ругала. В школе уже знали, кто разбил игрушку.
— Не пойду в школу. Почему меня стыдят отцом? В чём я виноват?! Я даже не видел его.
Однажды к ним зашёл сам директор школы.
— Ризмухамет, тебе надо учиться. Учиться отлично. Лучше всех учиться, а если тебя кто-нибудь станет обижать, стреляй в них своими пятёрками. И тогда тебя никто не победит!
Но Рисау не унимался:
— Почему меня обижают? Мой отец не был бандитом, не был богачом. И такого хорошего, честного человека погубили.
— Тётя Катица, не будут его обижать. Я вам слово даю. Отправьте мальчика в школу, — напоследок сказал директор.
— Ладно, завтра отправлю его в школу. Ему самому давно уже хочется учиться.
Рисау был не только единственным помощником, но и единственной радостью её жизни. Дрова, сено, вода-лёд, скотина на его плечах.
Семь классов окончил на одни пятёрки. Пошёл учиться в Тобольское педучилище. Тут опять не повезло. Приехал поступать, когда экзамены уже закончились, опоздал из-за дорог. Но директор педучилища увидев его пятёрки, спросил:
— Ты, сынок, откуда?
— Из Лайтамака.
— Хорошо, проверим твои знания. Родители есть? — спросил он по-русски.
— Мама есть, отца нет, он репрессирован.
— Что ж, говоришь грамотно.
Знания мальчика из Заболотья проверили. Диктант он написал с одной ошибкой, задачи и примеры решил на отлично.
В училище принят, но жить негде. Мест в общежитии не было. К счастью он на улице встретил односельчанина:
— Дядя Мотау, мне негде жить. Ночую на автовокзале и на пристани. Там ругают, гонят. Помоги, если можешь. Так Рисау нашёл временное жилище. С окраины города до педучилища ходил пешком. Осень подошла, потом зима... Брюки тонкие, на ногах летние ботинки, на голове фуражка, рукавиц нет. К счастью, или к несчастью, зима пришла рано. Появилась зимняя дорога. Мать привезла на санках тёплые брюки, фуфайку, старые валенки, шапку, варежки. Будущий учитель одет. Получает хорошую по тем временам стипендию. Ходит в кружки, занимается спортом, участвует в студенческих спектаклях. Здесь его не дразнят, не унижают. Учится он только на отлично. В дипломе у него одна четвёрка, остальные — пятёрки.
Рисау вернулся в деревню учителем. Жил с мамой, уважал её. Учил ребятишек. Хороший семьянин, охотник, рыбак, но не богач. Был он суровым, немногословным, стойким, справедливым, честным, трудолюбивым.
С отца сняли вину, реабилитировали. Братья погибли на фронте, но он никогда ни к кому не обращался за помощью, не требовал квартиры. У себя в деревне постороил дом, переехал в город, опять построил дом. Единственный выживший сын «контры» стал отцом трёх детей, дедом пяти внуков, прадедом двух правнуков. Проработав 40 лет в школе, стал ветераном педагогического труда. Бывало, что люди проклинали его, но Аллах не проклял.
Сейчас ему уже за 82 года! Он и теперь никакой помощи ни у кого не просит, в санаториях не бывает, отдыхать никуда не ездит. Со своей супругой 56 лет живут тихо и скромно. Ризмухамет просить не умеет. Да и не знает к кому за помощью обратиться.
