Одьулуун олоҕун кэпсээнэ
§ 60. От Оэлун-учжины родилось у Есугай-Баатура
четверо сыновей: Темучжин, Хасар, Хачиун и Темуге.
Родилась и одна дочь, по имени Темулун. Когда
Темучжину было девять лет, то Чжочи-Хасару в это
время было семь лет, Хачиун-Эльчию — пять лет,
Темуге-отчигин был по третьему году, а Темулун —
еще в люльке».
Сокровенное сказание монголов. 1240
Одьулуун аҕата Хордойон Баатыр — Олхонууттар бас-көс дьонноруттан биирдэстэрэ этэ. Кини аатыгар холбуу этиллэр Баатыр диэн улахан сэрии баһылыгын солотун киниэхэ ким да иҥэрбэтэҕэ. Олхонууттарга ааты-суолу, чыыны иҥэрэр Хааннара суоҕа. Өтөр-наар дьиҥнээх сэриини тэриммэтэх да уус этэ. Кинилэр хаһан да бары бииргэ түмсүбэккэ, уон аҥыы бытарыйан кэйээр устун атын уустар быыстарыгар тарҕанан олорбуттара. Ыаллыы уустара кинилэри кыратык да сөбүлээбэтэхтэрин биллэхтэринэ тута сыҕаллан, халбарыйан, тэскилээн биэрэллэрэ. Хара санаалаахтар түбэһэ түһэн талаан аастахтарына сойуолаһа барбаттара. Син биир кыаҕа суох эрээри өһү-сааһы дириҥэтэр аҥаардас алдьархай эрэ эҥээрдэниэх курдуга.
«Кэйээр киэҥ», — диэн барар-кэлэр кыах кыччаан көхсүлэрэ кыараатаҕына, былыр-былыргыттан этэр буолалларыгар дылы, көрдөххө киэҥин иһин үтүрүһүү-хабырыһыы өрүү баара. Дьиктиргиэх иһин, онно сүрүн куттал улахан уустартан буолбакка, бэйэлэрин курдук араа-бараа өттүлэриттэн ордук суоһуура. Онон чыычаах хотой аттыгар уйаланарыныы хайа эмит улуу уус күөнүгэр киирэн хорҕойо сатыыллара. Ол эрээри сүөһү мэччирэҥин батыһан өрүү көһө сылдьар буоланнар, кэйээр олоҕо күннэтэ сүүрүктээх уу курдук уста-уларыйа турара.
Одьулуун кыра эрдэҕитгэн ураты тупсаҕай быһыылааҕын-таһаалааҕын, номоҕон дьүһүннээҕин ытык кырдьаҕастар астына, үөрэ көрөллөрө. Кэрэ кыыс эмиэ дэҥҥэ үөскүүр талыы сылгы курдук бүтүн уус киэн тутгуута, тарбахха баттанар баайа буолара. Онон Одьулуун кыыс сааһа ситиитэ хайа улуу ууһу кытары уруурҕаһар ордугун бэркэ сыныйан, толкуйдаан, үгүстүк сүбэлэһэн баран, Мэркииттэр баар эрэ бас-көс киһилэрин Тохтоо-Бэки инитигэр Өкө-Чилэдигэ сыыттыырга быһаарбыттара. Өр-өтөр буолбатаҕа, икки өггүттэн үгэс быһыыгынан, биһирэм кэпсэтиилэр буолбуттара да, илии охсуһан кэбиспиттэрэ.
Оноон өрүс үрдүк кырдалыгар үрүҥ суртар тардыллы-быттара. Икки өттүттэн аймахтар мустан, улахан уруу тэ-рийэн, били өрүү дьиксинэр дьоҕус уустарын бас-көс дьонун эмиэ ыҥыран, күндүлээбиттэрэ-маанылаабыттара. Ол уруу аны Олхонууттар кинилэр кэккэлэриттэн тахсан, улахан уус күөнүгэр киирбиттэрин кэрэһилиирэ.
Одьулуун оҕо сааһын дьэргэлгэн нөҥүө көрөрдүү ирим-дьирим өйдүүрэ. Ол ийэлээх-аҕатын, эбэтин-эһэтин, сурдьуларын, балтыларын кытары бииргэ сылдьыбыт кэмэ кини кэлиҥҥи олоҕуттан быдан атын олох этэ. Адьас атын киһи олоҕун курдук... Кэргэн тахсыаҕыттан атын дьылҕа саҕаламмыта. Хайата ордук дьоллоох этэй диир эмиэ уустук. Кэлиҥҥи дьылҕата төһө улахан алдьархайдааҕый да, соччонон үрдүк үөрүүлээҕэ, соччонон ураты дьоллооҕо...
Төһө да билигин арыт сылайан-элэйэн ынчыктаабыт иһин, атын дьылҕаҕа ымсыырбат. Суох-суох, хайа да бэ-йэлээх холку, уу нуһараҥ олоҕор бу быһах биитин, үҥүү өргөһүн үрдүгэр үктэнэ сылдьар дьэбир аналын дьэ, хата, атастаһыа суох...
Анал кытаанах. Сөбүлээ-сөбүлээмэ, ытаа да, ыллаа — анал обургу тимир кытаҕаһа эйигин мүччү ыытыа суоҕа. Ыһыытаппытынан, сарылаппытынан, үрдүк Айыы Тойон Таҥара, эрдэттэн анаабыт, оҥорбут аартыктарын диэки илдьэ бара турар буолар эбит.
Одьулуун уруутун төһө да үөл-дьүөл өйдөөтөр ол атын, ааһар, быстах буоларын билэр курдуга. Оттон дьиҥнээх олох иннигэр кэтэһэргэ дылыта. Ону утарсар, онтон куотар кыах суоҕа. Сөҕүөн иһин, онтон эмиэ да уҥуоҕа хам-сыар диэри куттанара, эмиэ да эттиин-сиинниин, өй-дүүн-санаалыын курдары таттаран, онуоха талаһар, кэтэһэр, дьулуһар курдуга. Уончатын эргин эбитэ дуу, биирдэ дьикти түүлү түһээбитэ. Арай кинини биир мап-мааны таҥастаах дьахтар сиэтэн иһэр эбит. Киһи хараҕа саатар күлүмүрдэс сырдык эрээри, күн ханна баара көстүбэт. Атахтарын анныгар хаар диэҕи хаар буолбатах, кумах диэҕи кумах буолбатах, буруо, туман курдук хаамтахтарын ахсын үргэҥниир, кутаҥныыр. Арай аас манан баттахтаах оҕонньорго тиийэн кэллилэр. Оҕонньор сымнаҕыыс баҕайы ытыһынан Одьулууну баттаҕыттан имэрийэн ылар уонна арай кини саастыыта кугас баттахтаах, сырдык харахтаах уолу ыҥыран ылан, сиэттиһиннэрэн кэбиһэр. Одьулуун кыбыстан даҕаны уонна сырдыга да бэрдиттэн уолу кыайан утары көрбөт. Оҕонньор тугу эрэ саҥаран маҥан бытыга хамсыыр да, Одьулуун онтон биир эрэ тылы өйдөөн истэр: «Алҕаатым!».
Уһуктан кэлбитэ арай маккыраччы ытыы сытар эбит. Ис-иһиттэн тэптэн бара-бара ытыыр, тоҕотун бэйэтэ да билбэт. Ийэтэ көтөҕөн олорон, имэрийэн-томоруйан, арыычча уоскутар. Эбэтэ эмээхсин түүн ортото уот оттон, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, ас кэбиһэр. «Куһаҕан тыыннар түүлүгэр киирэн, оҕо кутун аймаатахтара дуу?» — диир эһэтэ оҕонньор. Кэлин эбэтэ сиэнин түүлүн истэн баран эппитэ: «Сыччыай, ити түүлгүн аны кимиэхэ да кэпсээйэҥий. Оҕом сыыһа, улахан аналлаах, дьылҕалаах киһи буолсугун. Биири эрэ этэбин: төһө да утарынан эрэйдэннэргин дьылҕаҕын, аналгын утары бараайаҕын. Үрдүк Айыылар, Тойон Таҥаралар итэҕэллэрин толорон, кинилэр уурбут суолларыттан туораабатаххына, эйигин өрүү араҥаччылыахтара...»
Билигин ол ааспыт олоҕун Одьулуун сонньуйа саныыр. Билиҥҥи олох үрдүк мындаатыттан ааспыты анаарар судургу. Аны урукку үгүс мунаарыылар, саарааһыннар үрүҥнэрэ-харалара билиннэхтэрэ, үгүстүк муҥнаабыт таабырыннар таайылыннахтара дии. Оттон оччолорго, олох кыһалҕата обургу утары аргыйар кэмигэр барар-кэлэр быыс-хайаҕас барыта бүөлэммит курдук буолара. Сыра-сылба быстан эргиччи ыктарбыт түгэҥҥэ дьахтар киһи санаата-оноото кылгыыра баар суол. Оо, ама ааста эрэ диэн, оннук буом кэмнэр элбэхтик адаҕыйан ааспыттара. Билигин барытын ааҕан сиппэккин. Утарынан ол төһө да кыһалҕа буолтун иһин, кэлин баас оннунуу мүлүрүйэр, мүлтүйэр. Сорох-сороҕо оһон, умнулла быһыытыйар. Атына кэм-кэрдии аастаҕын ахсын, эбии ис хоһооннонор. Күөгэйэр күнүгэр сылдьар кэргэнэ баара эрэ үһүөйэх күн иһинэн тыына быстыбыта. Одьулуун — үгүс уус бас-көс туттар улуу баатыр хотун ойоҕо — биэс кыракый оҕолорун кууспутунан тулаайах хаалбыта. Оҕолорун иитэр туһугар өрө мөхсүү. Аны хара санаалаахтар өһүөннэригэр түбэһэн, кыыл кур-дук сойуоланыы. Тэмичиин Таргытай Кириилтэй илиитигэр киириитэ... Ол да кэннэ эридьиэстээтэххэ, бииртэн биир моһол тахсан кэлэн иһэрэ.
* * *
Ол үтүө да саас этэ! Тыала-кууһа, хатааһына суох. Оргууй сыыйа ириэрэн, кэйээр устун уу бөҕө тахсан, үрүйэлэр дьирибинэһэ сырсыбыттара. Сөҕүмэр үгүс кус-хаас үөрэ ууттан ууга хараара көтөллөрө.
Бу кэйээр олоҕор бары дьик-дьах санаа өһүллэр, киһи холкуйан нус-хас үөһэ тыынар кэрэ кэмнэриттэн биир-дэстэрэ. Бары атаан-мөҥүөн, соһуччу сабыта түсүһүүлэр күһүн от-мас хагдарыйыыта уонна саас эрдэ хаар саҥа хап-тайыыта эрэ тахсаллара. Ол кэмҥэ күннэри-түүннэри кэ-тэнии-манаһыы бөҕөнөн, сытыы дьон үгүстүк сылдьар сирдэритгэн дьалты, улуу өрүстэртэн, күөллэртэн тэйиччи, бүччүм сирдэргэ бүгэн хорҕойоллоро.
Оттон айылҕа быйаҥа дэлэйдэ да, туох баар турар-турбат онно умсаахтаан үөрэрэ-көтөрө. Онон бу кэмҥэ хайа баҕарар уус тайаан сытар сиринэн туох да дьиксиниитэ суох холкутук сылдьыахха сөп.
Мэркиитгэр ол иһин бу кэмҥэ, үгүс ууну харбатан туорааһыны аахсыбакка, кийиити сүгүннэрэн илдьэргэ сананнахтара. Суолларын аҥаарыгар диэри Одьулууну ийэлээх аҕата, сурдьа уонна абаҕалара буолан атааран баран, төннүбүттэрэ. Арай ол сарсыҥҥытыгар күнүс Оноон өрүс үрдүк сыырыгар тохтоон, онно сынньанан ааһардыы оҥостубуттара. Чилэди үс нүкэриниин үрэҕи туоруур сири көрө барбыттара. Одьулуун икки чаҕар кыыһыныын уонна биир харабыл уоллуун отууга хаалбыттара. Дьонноро күөскэ-аска түбүгүрэ сырыттахтарына, кыыс өрүс кытыытыгар дьаарбайа киирэр.
Одьулуун бэйэтин саҥа өйдүүр сааһыгар улуу байҕал кытыытыгар олорбут буолан, дэлэй, киэҥ уу ньуура нэлэһийэрин көрөрүн олус сөбүлүүрэ. Билигин сааскы уу налыы сиргэ тахсан килэйбитигэр көтөр эгэлгэтэ мустан көрүлүүрүн үрдүк сиртэн көрөр үчүгэйиэн! Бу чахчы да ким барыта сүргэтэ көтөҕүллэр кэрэ кэмэ. Кэйээр бүтүннүүтэ күөх отунан өрө анньар, сибэкки эгэлгэтинэн дьэрэкээннэнэр. Ол эрээри аны ыйы кыайбат кэминэн киһи тулуйбат куйаастара түһүөхтэрэ. Тугу барытын куурдар-хатарар итии тыаллар үрүөхтэрэ. Кэйээр ньуура кубарыйа хатан, тыынар тыыннааҕа барыта куйаастан саһан, онно-манна күрэнэн, иччитэхсийэн хаалыа турдаҕа.
Онтон бу көтөр эгэлгэтэ бүтүннүүтэ кэриэтэ ырыых-ыраах тус хоту тиийэн, сымыыттаан, онно сайылаан баран, күһүн оҕолорун көтүтэн, халыҥаан эргиллэр. Ол туох дьикти дойдута эбитэй? Дьылы эргитэн маннык кэрэ уолбат уулааҕа, бараммат быйаҥнааҕа буолуо дуо?
Одьулуун итинник саныы-саныы, ууну кыйа хааман истэҕинэ, арай кылыкына талахтар кэннилэриттэн ууну тыастаахтык лаһыйан, кубалар көтөн тахсыбыттара. Уонча куба харахтара дьэрэлиһэн, атахтара кытаран, лоп курдук Одьулуун үрдүнэн намыһах баҕайытык субу сараадыһан кэлбиттэрэ. Арай бастаан испит сүүнэ улахан куба хайдах эрэ киһилии кыланаат, умса барбыта. Талахтар быыстарыттан саҥа ох кыырайан тахсан, хата иккис кубаны арыычча сиирэ көтөн, хаппыт үөт төрдүгэр хатам-мыта. Одьулуун сүүрэн тиийэн, урут хаһан да көрбөтөх сиэдэрэй оҥоһуулаах, килбэлдьигэс, тугунан эрэ сотуллубут оҕу сулбу тардан ылбыта.
Арай ол кэмҥэ кылыкына хамсаабыта, ууну кэһэр тыас иһиллибитэ. Одьулуун оҕун туппутунан мас кэннигэр түспүтэ. Алларатган сыыры өрө сүүрэн эдэр уол тахсыбыта. Уу кэһэр үрдүк тирии хорсоохтооҕо, санныгар дьоҕус саатын иилинэ бырахпыт этэ, көхсүгэр толору охтоох саадаҕа көстөрө. Кыһыл көмүс куругар эмиэ көмүс киэргэллээх кыыннаах быһах килбэҥниирэ, ону кытары хатат, кыра саппыйалар ыйаммыттар этэ.
Одьулуун уол дьүһүнүн көрөөт, соһуйан саҥа аллайбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Уол кырдьык кэйээргэ сэдэхтик көстөр дьикти көрүҥнээҕэ. Чачархайдыҥы сырдык будьурхай баттаҕа үүн тиэрбэһин курдук эриллэн, тыалга үргэҥниирэ, сырдык тэтэркэй сирэйдээҕэ, көҕөрүмтүйэр дьэҥкир харахтааҕа... Туохтан да дьиктитэ баара — бу уолу кини түүлүгэр көрбүтэ...
Уол кубатын өрө тардан, аһара астынан, саҥа таһааран күлбүтэ. Оҕун сулбу тардан ылан, саадаҕар уктубута. Онтон иккис оҕун көрдөөн, эргим-ургум көрбөхтөөн баран, хаппыт үөт диэки хаампыта, ыппыт оҕо хайа диэки кыырайбыт тускулун бэлиэтии көрдөҕө буолуо, чуо бу тиийэн кэлбитэ.
— һук! Бу тугуй?! — уол мас кэнниттэн маҥан ырбаахылаах кыыс кини оҕун туппутунан ойон тахсыбытыттан, адьас көһүппэтэҕин көрөн, соһуйан онто да суох сырдык харахтарын муҥунан мэндээриччи көрбүтэ.
— Көрбөккүн дуо, киһибин дии! — Одьулуун ырбаахытыгар от сыыһа сыстыбытын тэбэнэ-тэбэнэ, бу уолга көрдө-көрөөт тылынан этиллибэт эрээри, дьахтар киһи көхсүнэн сэрэйэр дьикти сыһыана күлүм гыммытын билэ охсон эбитэ дуу, өс-саҕа буолбута. — Мээнэ-мээнэ ытыалыы сылдьаҕын, киһини дэҥнии сыстыҥ дии!
— Мин... Мин халлаанынан көтөн иһэр кубалары ыппытым... Онтум сирдээҕи кубаны...
— Олох да миигин таппатыҥ ээ, мин бэйэм ылбытым. — Одьулуун уолга утары хааман тиийэн, оҕун ууммута.
— Тохтуу түһүүй... Кыратык кэпсэтиэх эрэ. Хантан сылдьар кыыскыный?
— Кыыспын үһү дуо, мин? Көрбөккүн дуо? — Одьулуун кэргэннээх дьахтар бэлиэтин, икки суһуоҕун көрдөрөн, илгистэн ылбыта.
— Оо, кэм да хойутаабыппын! — уол сымыһаҕын быһа ытыран баран, умса көрбүтэ.
— Хойутаабыккыын-хойутаабыккын. — Одьулуун, уол эмискэ аһара хомойбутун көрөн, тиэхэлээхтик күлбүтэ.
— Оттон арай?..
— Арай дьэ тугуй?
— Оттон арай, хойутаабыт да буоллахпына, эккирэтэн ситэн ыллахпына? — Бу сырыыга уол адьас атыннык, дьэбирдик, өһөстүк, хабыр уонна хаҕыс дьаһалга үөрүйэх быһыынан хас биирдии тылын нүһэрдик, ыйааһыннаахтык эппитэ.
Одьулуун оонньообута оҕус буолаары гыммытыттан, эмиэ да дьиксиммитэ, эмиэ да күүппүтүн истибит курдук өрө көтөҕүллэн тэбэнэтириэх санаата ис-иһиттэн киирбитэ.
— Ол эн талбыккынан уоран-талаан ылар кэйээр түөкүнэҕин дуо?
— Мин түөкүн буолбатахпын, мин Дьэһэгэй-Баатыр диэн чыыннаах-сололоох сэрии тойонобун. — Уол саҥа үүнэн сэбирийэн эрэр ньуолах бытыгын имэринэн кэбиспитэ.
— Тыый, ол бачча эдэргиттэн оннук улахан чыыннанныҥ дуо? Хаһааҥҥыттан?
— Быйыл сааскы сэриилэһиибит түмүгүнэн Амбаҕай-Хаҕан иҥэрбитэ.
— Бу үчүгэйин! Бука, оччо улахан тойон, хас да кэргэннээх инигин?
— Суох, быйыл саҥа кэпсэтэн эрэллэр.
— Ол кэннэ кэргэннээх дьахтары эккирэтээри гынаҕын дуо?
— Билбэт киһиэхэ дылы... Кэргэни ийэлэрин талаллар, оттон эйигин көрөөт да, бэйэм сөбүлээн кэбистим дии.
— Тоҕо түргэнэй? — Одьулуун олус долгуйан, сирэйэ итий-итий гыммахтаата, онтун кистээн киэр хайыста.
— Аатыҥ кимий?
— Одьулуун...
— Одьулуун?! Тугун дьиибэтэй, ханна эрэ истибит аатым, мэйиибэр хатанан хаалбыт ураты алыптаах аат дии.
— Оттон мин... — Одьулуун алҕас этэн кэбиһэ сыспытын арыычча туттунна. «Оттон мин... Эйигин түһээн көрбүтүм. Онно Дьылҕа-Хаан Таҥара... Суох, суох, кэбис... һуу, бу тугуй? Түүл дуу, илэ дуу?»
— Оттон эн? — Дьэһэгэй чугаһаан кэлбитэ, таарыйбатар да, Одьулуун кини сылаас тыынын билбитэ.
— Суох-суох, мин тугу да түһээбэтэҕим... — диэн баллыгыраабыта Одьулуун, тугу саҥарарын билбэккэ эрэ уонна уол диэки тардар сүүрүк курдук дьикти күүстэн күрэнэрдии, киэр хаампыта. Балачча тэйбэхтээн иһэн, аатын истэн, тохтоон, эргиллэн көрбүтэ.
— Одьулуун, мин хайаан да эйигин ситиэм, сөп? Сөп дуо? Эн сөп эрэ диэ... Сөп?!.
— Сөп... — диэбитин Одьулуун кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта уонна эргиллэ түһээт, кэлбит сирин диэки сүүрэн кыырайа турбута...
Одьулуун тохтообут сирдэригэр төннөн кэлбитэ: дьонноро уот оттон күөстэрин саҥа өрбүттэр этэ. Кинини сүтүктүөхтээҕэр ханна эрэ баран кэлбитин да билбэтэхтэрэ. Чилэдилээх кэлэ иликтэрэ.
«Тугун дьиктитэй?!. — дии санаабыта Одьулуун. — Түүл дуу, илэ дуу? Туох эрэ курдук, хайдах соҕотохто түбэһиэх көрсө түһээт, итинник ылларыахха сөбүй? Буолаары буолан, дьон-сэргэ да ортотугар буолбатах — хонууга-сыһыыга... Тугу-тугу кэпсэттим, онтум туохха-туохха тиэрдэр?!. Ол эрээри наһаа оннук буолбатар ханнык. «Сэрии тойонобун» диэтэ ээ. Итиччэ эдэр эрээри, хайа ыккардыгар улахан тойон чыыннана охсуой? Миигин куттаабыта буолан, оонньоһон эттэ ини... Оо, дьэ!.. Хайдахпын эрэ, саҥа кэргэн тахсан иһэммин атын, түбэһиэх, кимэ-ханныга биллибэт киһиэхэ үтүөмсүйэммин... Оо, дьэ... Саат... Пахай даҕаны...»
Одьулуун сирэйин саба туттан олорбохтообута. Иэдэстэрэ ип-итиилэр. Быһа симпит хараҕар будьурхай кугас баттахтаах маҥан уол көстөн кэлэргэ дылыта.
Сотору Чилэди нүкэрдэрин кытары ууну кэстэрэн буолуо, аттыын-бэйэлиин ибили сытыйан кэллилэр. Одьулуун кини тиритэн-хорутан килэрийбит хара сирэйин саҥа көрбүт курдук одуулаһан иһэн, түҥнэри хайыспыта.
— Олому буллубут эрээри, син балачча харбатыылаах, мантан тэйиччи, онон манна хонон, көлөлөрү сынньатан баран, сарсын айанныырбыт дуу? — диэбитэ Чилэди.
— Кэбис-кэбис, мантан бара охсуоххайыҥ. Үрэҕи туораан баран хонуохпут.
— Ол тоҕо? Кимнээҕи көрдүгүт дуу? — Чилэди Одьулуун диэки дьиксиммиттии көрдө.
— Суох... — Одьулуун тоҕо эрэ эппэтэ.
— Оччоҕо эһиги көрдүгүт дуу? — Чилэди аны чаҕардарыгар хайыһар.
— Ээ, манна ким кэлиэй? — диэн хардарбыта Нахай диэн кырдьаҕас чаҕар. — Баччаҕа киһи дьонтон дьааххаммат кэмэ.
- Оннук ээ. Сааскы хобдох кэм кэнниттэн билигин булт-ас бөҕө тахсан, баччаҕа хайа да адьырҕа сыһыйар-сымныыр баҕайыта, — Марҕаа эмээхсин эригэр сөбүлэстэ.
Чилэди саҥата суох инчэҕэй таҥаһын уларыттан, куурда ыйаан баран, эппитэ:
- Чэ, сөп. Аһаан баран, айанныахпыт. Билигин да күн эрдэ. Үрэҕи туораат, хонуохпут.
- Уу тымныы буолуо. Кыыспытын хайдах эрэ илиппэккэ туораппыт киһи, — Марҕаа эмээхсин ас тарда сылдьан, оргууй сыыйан саҥарбыта.
— Баччатааҥҥы уу тымныы буолумуна, — диэбитэ Нахай. Чэ, хамнаммахтааҥ. Дьоммутун аһатан баран, биһиги урут тиийэн, сорохпут туоруур сири бэлэмниэхпит, эһиги уҥуор тахсан, уот оттон, күөс күөстээн, дьоҥнугун көрсүө этигит.
Аһылык кэнниттэн сып-сап хомунан, айаҥҥа турбуттара. Дьонноро, сүбэлэспиттэрин курдук, урут бардылар. Чилэди аарбалаах аты сэтиилэнэн испитэ. Одьулуун маҥнай утаа тулатын одууласпахтыы иһэн, кэйээр биир кэм иччитэх иэнэ нэлэһийэ сытарыттан сыыйа уоскуйан, минньигэс баҕайытык утуйан хаалбыта.
Арай үгүс аттар туйахтарын тыаһа битигирэспиттэригэр уолуйан ахан уһуктан, аарба бүрүөһүнүн сэгэтэн көрбүтэ, Чилэди аттары харса суох кымньыынан сабыы-сабыы, үрэх диэки сүүрдэн иһэр эбит. Уонтан тахса атгаах дьон иннилэрин күөйэ ойуттулар. Кинилэртэн кыйдаран, эниэни өрө ыстаннаран тахсан баран, иннилэригэр арыллыбыт хотоолго онно-манна уончалыы аттаах дьон тоһуйан туралларын көрөн, барар-кэлэр сирдэрэ баранан тула холоруктаппыттара.
Чилэди аарбаҕа ыстаннаран кэлэн, саатын-саадаҕын сулбу тардан ылан, ытыалаһардыы тэриммитэ.
Ону көрөн, анарааттан кэһиэхтээх хойуу куоластаах киһи саҥата дуорайда:
— Нохоо, акаары Мэркиит, ытыалаһа холоон көр эрэ! Биир оҕу ыытыаҥ — сэттэ оҕу ылыаҥ. Сэрэн!
Чилэди өсөһө дэлэ дуо, бабыгырыы түһэн баран, биир оҕу сыыйа тардан ылан, саатын кирсигэр уурбута.
— Элбэхтэн элбэх, аҕыйахтан аҕыйах ордуо!
Онуоха Одьулуун эппитэ:
— Кэбиис-кэбис, Чилэди, көрбөккүн дуо? Итиччэ элбэх киһини кытары хайаан туруулаһыаҥый?.. Бу соҕотох мин туспуттан былаҕайга былдьатыма! Үрүҥ тыыҥҥын өрүһүн, мин курдук дьахтары сурт аайыттан булуоҕуҥ. Айыы Таҥара араҥаччылаабат буоллаҕына, аналбыт атын быһыылаах...
Чилэди итини истээт, налыс гыммыта, атын сиэлигэр умса түһэн, сүр кытаанахтык ынчыктыыр, кыланар ыккардынан саҥа аллайбыта.
— Оо, дьэ сор да эбит... Сорум да эбитин! Абатын ньии...
Ол ыккардыгар аттар туйахтарын тыаһа чугаһаан кэллэ. Чилэди атын тиҥилэхтээн, үрэх диэки эниэни таҥнары супту ойута турбута. Мааҕыын иннилэрин күөйбүт аттаахтар икки аҥыы силэллэн, суол биэрбиттэрэ. Үрэххэ тиийээт, ууга ыстаннаран киирдэ да, уҥуоргу кытыл диэки харбата турбута.
Уҥуоргу кытылга уот аттыгар дьоннор айманан, төттөрү-таары сырсыакалаһаллара. Дьиҥинэн, ол үрэх да буолбатах, сааскы халаан эрэ саҕана ууланан баран, кууран хаалар көҥүс эрэ эбит этэ.
— Доҕоор, киһи баар дуу, суох дуу? Эбэтэр кураанах аарбаны кууһан хааллыбыт дуу? Ыл, Дьэһэгэй, өнөйөн көр эрэ, — диэбитэ саастаах киһи саҥата.
Аарба бүрүөтүн сэгэтэн, уһуктаах тимир бэргэһэлээх, бүттүүн килбэлдьигэс куйах таҥастаах мааҕыҥҥы уол өҥөйөн, Одьулуун муннукка сууланан олорорун көрбүтэ.
— Хайа, Одьулуун, бааргын? Дьэ бэрт!
— һы, эһиги эрдэтгэн билсиилээхтэр эбиккит дуу? Ол иһин даҕаны! — диэбитэ убайа Ньыкын-Тайдьы күлэ-күлэ.
Дьэһэгэй Одьулуун атын тэһииниттэн ылан, төттөрү эргиппитэ. Оттон бытыга да суох эрээри, эт-чаллах, суон баҕайы эдэр уол, кэлин билбитэ Дьэһэгэйдээх инилэрэ Бэлгитэй, аарба бүрүөтүн арыйан кэбиһэн баран, сэргэстэһэ хаамтаран испитэ.
Одьулуун аарбатын муннугар Оноон өрүһү көрөн олорон, ис-иһиттэн долгуйан, ытаан киирэн барбыта. Төһө ытыыр даҕаны, соччонон иэйэн-куойан, энэлийэн испитэ. Оноон өрүс уу чуумпу толуу көстүүтүн, киэһэрэн эрэр ыраас халлаан килбиэнин икки хараҕын уута саба халыйбыта.
— Тоойуом, чэ кэбис, алыс айманыма. Эрэйгэ, алдьар-хайга түбэстим диэмэ, дьолгор, дьиҥнээх дьылҕаҕар түбэстиҥ, — диэн Ньыкын-Тайдьы аттыгар кэлэн, ааттыыр саҥатын истибитэ. — Мин оҕом, Дьэһэгэй, мээнэ кыра-хара буолбатах, улуу төрүттээх-уустаах, кыыс оҕо сирбэт киһитэ. Өтөрдөөҕүтэ Амбаҕай-Хаҕан киниэхэ сэриилэри сатабыллаахтык тэрийэн килбиэннээх кыайыылары ситиспитин иһин, Баатыр диэн чулууттан чулууларга эрэ бэриллэр үрдүк чыыны иҥэрдэ.
Онтон тэйэн, Дьэһэгэйгэ тиийэн эппитэ:
— Дьэ, иним, туох-туох кыыһы бу былдьаан-талаан ылан эрдэхпит эбитэй? Өрүскүн көр эрэ, ити кыыс айманыаҕыттан ыраас халлаантан ала холорук бөҕө быһа ыстанан түстэ дии? Эрэй аҕыйаҕына, көннөрүнэҕин дуу, хайдах дуу?
— Ээ, кэбис, убаай, дьэ иччэ кытаахтаабыппын мүччү ыыппатарбын ханнык!
— Оччоҕуна маннык кэпсэтиэх. Эн билигин дьоҥҥор тугу да этимэ. Кыыһы бэйэҥ суркар илдьэн кэбис. Оттон мин Бэлгитэйдиин Олхонууттарга бара охсон кэлииһибин, — диэтэ Ньыкын-Тайдьы.
— Ол эмиэ туохпутуй? Одьулууну онто да суох мин ойох ылабын да бүттэҕэ дии.
— Акаарыны лахсыйыма! — Убай куолаһа кытаатта. — Бастакы — Хотун ойох туох баар олоххун барытын түстүүр, дьаһайар тутаах киһиҥ буоллаҕа дии! Ону хайдах төрдүн-ууһун сыныйан билбэккэ, кыыл-сүөл курдук, иссэн кэбиһиэххитий? Арай туох эмит бодоҥноох, утумнуур ыарыылаах аймах түбэстин? Оччоҕо төрөтөр оҕобут хайдах төлкөлөнүөй?!
— Оо, дьэ, эрэй да эбит! Орто дойдуга хайа дьоллоохтор көҥүл-босхо төрөөн-ууһаан, талбыттарынан көҥүл олох олорон эрдэхтэрэй?! — Дьэһэгэй олус кыһыйан-абаран кыбдьыгыраата.
— Оннук-оннук, инньэ диэбэт буолуоҥ дуо, эн, кырдьык даҕаны, окко түһүөххүттэн тойон буолан төрөөбүт эрэйдээх, бу сүүрбэ сааскын эрэ туолаат, Баатыр чыыннаммыт муҥнаах. Оннукка сорох ыра санаатыгар да тиийбэт. — Убайа күлэ-күлэ, инитэ охсурҕаланарын аахсыбакка күүһүнэн саба кууһан, кулгааҕын кэнниттэн сыллаан ылбыта. — Аны ол үрдүнэн хонууттан хомуйан, сыһыыттан сылгылаан диэбиккэ дылы, түбэһиэх көрсө түһээт, өрүкүнэйэн ойох ыла охсоору гыммытын — кырдьаҕас убайа тохтуу түс диэбит. Дьэ кырдьык да эрэйи көрбүт оҕо буоллуҥ...
— Оччоҕо хайыыбытый?
— Хайыахпытый, мин түүннэри айанныам. Ол, Олхонууттар төһө ыраахтара буолла, аттан акка түһэн, икки хонон эргиллээ инибин. Эн онуоха диэри тулуйаа инигин?
Иккиэн күлүстүлэр. Онтон Дьэһэгэй үөһэ тыынан баран эттэ:
— Убаай, ити кыыһы көрөөт, кырдьык хайдах эрэ буоллум. Кэтэҕим аһыттан тилэхпэр диэри дьыр гына түстэ. Көрөөт оннук сөбүлээтим. Санаабар сирэйэ сандааран, туттара-хаптара минньигэһин...
— Ол аата көрөөт харах таптыыра диэн. Онтугун түгэн күүркэтиэн, эбэтэр кэлин ааһыан, мүлүрэн сүтүөн сөп. Сүрэх сөбүлэһиитэ баар, кэмҥэ-кэрдиигэ бэриммэтин ааһан, кэлин эбии бөҕөргөөн, чиҥээн иһэр дьиҥнээх таптаһыы. Ол кэлин ыкса билсэн, үөрэнсэн убансыстаххына үөскүүр быһыылаах. Адьас өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын ис-искэ киирсэн, силлиһэн, сорҕоҥ курдук буолар. Тэйсэ түстэргин эрэ ахтыһан тахсаҕын.
— Биһи эмиэ оннук буолуохпут!..
— Бэрт этэ...
— Бэйи эрэ, убаай, эн хайаларын, хайа саҥаспын оннук күүскэ таптыыгын?
— Чэ, ити хааллын... — Ньыкын-Тайдьы үөһэ тыынан кэбиспитэ. — Киһи эйиэхэ истиҥник кэпсэттэҕинэ, эн алыс өҥөр киирэн барыма ээ... Көҥүл... Кэйээр устун тыал үрэрин хоту төкүнүйэр кэриир ото баар — көҥүл. Эбэтэр төрдө-ууһа, халыҥ аймаҕа суох тулаайах хаамаайы киһи көҥүл буолара. Оттон биһигинньиктэр онно тардыһарбыт омсолоох суол. Эйиэхэ эрэнэр, кэтэһэр киһиҥ үксэ бэрт. Ону ааһа түһэн, эйигиттэн төрүөхтээх оҕолортон, баҕар, ааты-суолу үрдэтэр, үтүс ууһу түмэр, сүрүннүүр, түстүүр киһи тахсыа диэн эрэҥкэдийэбит. Алыс ыһыллан, алларыйан киирэн бараары гынныбыт. Дьэ ол кэннэ дьонуҥ эйиэхэ хайдах төрдө-ууһа биллибэт түбэһиэх дьахтары ойох ылларыахтарай?.. Эн эрэ туһуҥ буолбатах, барыбыт кэскилбит, бүтүн омук кэнэҕэски дьылҕатын туһа...
Одьулуун ити кэмҥэ ытыыр-кутурар ыккардынан энэлгэнин төһө даҕаны тохтоппотор, ити уһун уонна кэлин өйдөөтөҕүнэ, иһэ истээх дириҥ кэпсэтиини тылыттан тылыгар диэри өйдөөн хаалбыта.
Бэлгитэй суол былаһын тухары: «Саҥаас...» — дии-дии ааттыы да сатаабыта, кыыһыран да көрбүтэ, Одьулуун ытыырын кубулуппатаҕа, арай кэлин: «Күрүөбүтүгэр кэлэн эрэбит. Сааппатаххына, онно улуйбутунан киир, киһи бөҕө эйигин көрө саба сырсан кэлиэхтэрэ», — диэбитигэр дьэ тохтообута.
Арай ону кытары билигин аҕай силлиэрэн илгистэ турбут халлаан чуумпуран, налыйан хаалла.
— Иним биһикки тугу-тугу оҥорон эрдэхпит эбитэй? Чэ, оттон аналыҥ билээ ини...
Сотору дьон олорор бэлиэтэ, ыттар үрэн моргуһуулара, хой бэбээрэрэ, сүөһү маҥыраһара иһилиннэ. Ол кэнниттэн өр буолбата, иннилэригэр сурт бөҕө бачымахтаспыт налыы хотооло арылынна. Ортоку үрүҥ сурган биирдэстэригэр тохтоотулар. Суртар тастарыгар оҕолор сырсан туорахтаналлар, дьоннор хаамсаллар да, хата, кинилэргэ саба сырсан кэлбэтилэр.
— Кэллибит, Одьулуун, иһирдьэ киириэх, — диэн баран Дьэһэгэй илиитин уунна.
Ону хайыай, Одьулуун дьон хараҕыттан эрэ түргэнник дьалты буолаары, илиитин биэрдэ уонна аарбаттан ыстанан түстэ. Дьэһэгэй, илиитин ыыппакка, кинини сурка сиэтэн киирбитэ. Кэннилэриттэн Бэлгитэй Одьулуун сүктэн испит таһаҕаһын, малын көтөҕөн мадьалытан киллэрбитэ.
Одьулуун ийэтэ, эдьиийдэрэ тэрийбит малларын үрдүгэр саба түһээт, дьонун санаан, бу үөйбэтэх-ахтыбатах алдьархайыгар түбэспититтэн эмиэ хараҕын уута сарт түспүтэ.
Дьэһэгэй тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, аттыгар тэпсэҥнээмэхтээн баран, тахсан барбыта. Онтон өр буолбатаҕа, арай таһытган икки кыыс сырсан киирэн, Одьулууну тула көтөн сарыкынаспыттара. Кэлин билбитэ биирэ Дьэһэгэй эдьиийэ Алтынай, иккиһэ моҕуоллуу олуттаҕастык, хайдах эрэ тииһин быыһынан сыыйан саҥарар Кытай кыыһа Хайахсын этилэрэ.
— Алаата, үчүгэйкээниэн!
— Кэрэтиэн! Быһыыта-таһаата да нарыныан!
— Баттаҕа уһунун, моонньо күөкэйэн куба курдук дии...
— Сурдьум маннык таҥара табатын курдук барахсаны ханна супту көрөн, булан-талан ылбытай?
Онтон Одьулуун ытыырын көрөн, үрүт үөһэ ааттаан барбыттара.
— Кэбиис-кэбис ытаамарыый, бачча дьолгор түбэһэн бараҥҥын!
— Кырдьык оннук, мин сурдьум Дьэһэгэй кыыска кыһаммат киһи, хата, бу эйигин сөбүлээн аҕалбыт. Кырдьаҕастары ылыннардыбыт да, уруу бөҕөнү тоҕо тардыахпыт!
— Дьэһэгэй атаах, мааны уоллара, ийэлэрэ бары да кини баҕатын быһа гыныахтара суоҕа.
Ити кэмнэ Дьэһэгэй киирэн кэлбитэ. Кыргыттар дьээбэлээхтик көрсөн кэбиһээт, таһырдьа элэс гыммыттара. Одьулуун уолга ис-иһиттэн кыыһыран даҕаны, дэлби ытаан-соҥоон дарбайбыт сирэйин кистээн даҕаны, түҥнэри хайыһан баран, эбиитин сирэйин саба туттубута.
— Одьулуун... Одьулуун... бэттэх хайыс, кэрэ сирэйгии көрдөр эрэ.
— Суох, көрдөрбөппүн, — Одьулуун охсурҕаланан кэбиспитэ.
Уол кыыһы санныттан имэрийэр.
— Кыыһырыма миэхэ.
— Хайдах кыыһырыам суоҕай, эн күүскүнэн, киһини кыыл курдук тутан ылаҕын.
— Бэйэҥ «ээх» диэбитиҥ дии, мин ыйыппыппар.
— Мин өйдөөбөккөбүн эрэ...
— Аны бүтгэҕэ дии. Ытыллыбыт ох төннүбэт. Чэ, Ньыкын-Тайдьы кэлиэр диэри быһаарын. Миэхэ кэргэн буоларга сөбүлэммэтэххинэ, эйигин дьоҥҥор илдьэн биэриэм. Эргэр бэлэхтээх-туһахтаах, алҕас тахсыбыт диэн, көннөр-сөрдүү, сарсын уолаттарбын ыытыам. Буруйдаах киһи хайыамый?!. Инньэ диэт, Дьэһэгэй кугас баттаҕа үрэл гыныар диэри күүскэ эргийэн, тахсан барбыта. Сонно ат туйаҕын тыаһа табыгырайа турбута. Ол кэнниттэн Дьэһэгэй мэлийэн хаалбыта.
Икки хонон баран, Ньыкын-Тайдьы сүргэтэ көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн ахан кэлбитэ.
— Тоойуом, дьонуҥ хайыы-сах истэн, айманан ахан олороллоругар тиийэммин уоскуттум. «Анала билиэ», — диэн буолла. Мин ийэбит эмээхсиҥҥэ уонна кырдьаҕастарга бардым. Эн сирэйгин-хараххын көннөрүн, эмээхситтэр үчүгэй харахтарынан көрдөллөр, барыта этэҥҥэ быһаарыллыах этэ.
Сонно Алтынай, Хайахсын уонна эбии икки кыыс сырсан кэлэн, Одьулууну тула өттүттэн симээн, киэргэтэн киирэн барбыттара. Сорох баттаҕын тарыыр, сорох сирэйин-хараҕын оҥорор, атыттар таҥаһын көннөрөн таҥыннараллар.
— Иһэллэр... — кыргыттар ханна эрэ суй-сай иҥэн-сүтэн хаалбыттара.
Таһыттан үс эмээхсин түөрэҥэлэһэн киирбиттэрэ. Онуоха Алтынайдаах Хайахсын Одьулууну аны төттөрү сыгынньахтаан барбыттара. Одьулуун алыс соһуйан да, кыбыстан да хамсаабакка туран биэрбитэ. «Олох ытаамаар эрэ!» — диэн мааҕыын Алтынай сэрэппитин өйдөөн, арыычча кыатанара эрээри, хараҕын уута син биир халыйа сүүрэрэ.
Эмээхситтэр кус сыгынньах кыыһы тула хаама сылдьан сүөһүнү чинчилиирдии сирийэн көрбүттэрэ, хатыылаах ытыстарынан онон-манан имэрийбэхтииллэрэ. Илиитин-атаҕын сүһүөхтэрин туппахтаабыттара. Онтон баттаҕар тарбахтарын уган, куйахатыгар оҕо сылдьан охтубут чэрин оннун булан сибигинэспэхтээбиттэрэ.
Таҥныбытын кэннэ аны дьонун-сэргэтин, аймахтарын, төрдүн-ууһун иҥэн-хайан сураспыттара. Тугу иистэнэригэр, ханнык аһы астыырыгар тиийэ ыйыталаһаллара.
Эмээхситтэр үһүөн Дьэһэгэй ийэлэрэ буолалларын тута сэрэйдэ эрээри, хайалара төрөппүт ийэтэ эбитин кыайан быһаарбата. Бары да быһыылыын-таһаалыын, дьүһүннүүн маарыннаһарга дылылара. Эмээхситтэр тугу да эппэккэ эрэ кэлбиттэрин курдук субуруһан, үс ийэ кус курдук түөрэҥэлэһэн тахсыбыттарыгар, Одьулуун «сөбүлэттим быһыылаах» диэн хайдах эрэ сэрэйбитэ».
Өтөр Ньыкын-Тайдьы киирэн, ону бигэргэппитэ уонна Дьэһэгэйи соһуччу Хаан ордуутугар суһал илдьитинэн ыҥыттарбыттарын кэпсээбитэ.
* * *
Моҕуолларга ыар сурах тарҕаммыта. Амбаҕай-Хаҕан өрүү хатааннаах Татаардары кытары аймахтаһан иллэһээри, кыыһын Айыр ууһун баһылыгар кэргэн биэрбитэ уонна ол оҕотун атаара Буйур-Ньуур күөлүгэр баран иһэн, сураҕа суох сүтэн хаалбыт.
Дьэһэгэйи ордууга ыҥыран ылан, Хаҕан суолун хайан, туох-ханнык буолбутун быһааран кэлэригэр дьаһайбыттарыгар барбыт. Дьэһэгэй үс сүүннээх күннэри-түүннэри аттан акка түһэн, биэс хонугунан барытын билэн эргиллэр. Амбаҕай-Хаҕаны аара Дьуоҕун ууһун Татаардара тоһуйан, тутан ыланнар, Алтан-Хааҥҥа илпиттэр. Аара Амбаҕай-Хаҕан дьаһабылын, Балаҕаччыны көрсөн аҕалаллар. Амбаҕай-Хаҕан Балаҕаччынан Хабыл-Хаан уолаттарыгар Хутулаҕа, Хадааҕа маннык ис хоһоонноох илдьит ыыппыт:
«Истиҥ! Мин Моҕуол омук Улуу Хаҕана сүктэр кыыспын атааран истэхпинэ, кэйээр сиэригэр баппат хара санаалаахтар суорума суоллаатылар. Бу хара дьайдаахтартан эһиги уон тарбаххыт элэйиэр диэри ситиһиҥ. Кинилэри имири эһэн, күллэрин ыһан, күдэн-туман оҥоруҥ. Кэнэҕэски сыдьааннара өбүгэлэрин ыар аньыыларыттан кэмсинэр-кэмэринэр буолалларын гына ыар оҥоруула-рын оҥоруҥ!..
Моҕуол омук улуу баһылыга Амбаҕай-Хаҕан — мин эттим...»
Ити улуу Хаҕан кэриэс дьаһалын маҥнай ордууга улахан тойотторго иһитиннэрдилэр, онтон кэйээр устун, хас күрүө ахсын дьоҥҥо барытыгар тиэртилэр. Ол аайы сөһүргэстээн олорон: «Эн эттиҥ, мин иһиттим!» — диэн ыар андаҕар нүһэр тыллара этилиннилэр.
Сэрии... Сэриигэ бэлэмнэнэр олох оргуйа түстэ.
Дьэһэгэй-Баатыр бэйэтин түмэнин мэҥэнэй тойотторун мунньан, сэриигэ бэлэмнэнэллэригэр дьаһайан баран, дьонугар төннүбүтэ. Бу хаһан, хайдах бүтэрэ биллибэт унньуктаах уһун сэрии иннинэ кини тус бэйэтин олоҕун букатыннаахтык быһаарыныахтаах. Одьулуунун хайдах сир-халлаан ыккардыгар быраҕыай? Онон ийэлэрин кытары быһаарыстаҕына сатанар, тоҕо диэтэххэ кинилэр эрдэттэн Сачыхал диэн Тайчыат ууһун биир бас-көс тойонун кыыһын кэпсэтэ сылдьаллар.
Эмээхситтэр Одьулууну сирбэтэхтэр, ону ааһан лаппа сөбүлээбиттэр, ол эрээри бастакы кэргэн Хотун ойох буоларынан, билэрдии Сачыхал диэки охтубуттар. Дьэһэгэй ону ылымматаҕа. Хайдах хаһан да харахтыы илик дьахтарын Хотун ойох оҥостуой?
Оччолорго Моҕуол омук үрдунэн алдьархай бөҕө адаҕыйан, туох-ханнык буолара биллибэт тыҥааһыннаах күннэр үүммүттэрэ. Амбаҕай-Хаҕан былаҕайга былдьатан суорума суолланыаҕыттан ыла Моҕуоллар бас-көс киһитэ суох хаалбыттара. Онуоха-маныаха диэри уҕарыйа сылдьыбыт урукку хом санаалар, уустар хардарыта күөнтэһиилэрэ хос көбөн кэлиэн сөбө. Оччоҕуна бу бииргэ сомоҕолоспут омук эмиэ уон аҥыы үрэллэн хааллаҕына кэйээр адьырҕалара саба түһэллэрэ биллэр.
Моҕуолларга аба-сата көйөрбүт кымыс курдук кыынньыбыта. Сэриитэ суох иллээх кэмҥэ кыыһын сүгүннэрэн иһэр улахан Ил улуу Хаҕанын хайа эрэ кулут-чаҕар курдук тутан ылан өлөр өстөөҕөр Алтан-Хааҥҥа биэрии — бу хайа да сиэргэ баппат сүөргү быһыы. Онуоха эбии, Алтан-Хаан улуу Хаҕаны хаптаһыҥҥа тиирэн дьоҥҥо көрдөрүүтэ Моҕуоллары саас-үйэ тухары улахан атаҕастааһын буоларын ааһан, бу дьон хаһан да кыайан ситиһэр кыахтара суох диэн бүтүн омугу сэнээһин буолар.
Аат-суол дириҥ ис хоһоонноох. Ону омук туһугар ыалдьар сээркээн сэһэн кырдьаҕастар бэркэ өйдүүллэр. Аат-суол алдьаныыта — алдьархай төрдө буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, урут албан аат-суол сыдьаайыттан кыйдаран, саллан дьалты хаампыт өстөөхтөр аны сэнээн, урут санаалара хоппотоҕор дугдуруйуохтарын сөп. Оччоҕо урукку чиҥ-чаҥ, бигэ уоскулаҥ уурайан, аны дьик-дьах, түөрэҥ олох саҕаланар.
Ити кэмҥэ Дьэһэгэй-Баатыр ийэлэрин кытары унньукгаах уһун кэпсэтии саҕаламмыта. Дьиктитэ баара, Одьулууну Дьэһэгэй бары аймахтара анаан-минээн көрө кэлэллэрэ уонна урут саараабыт дуу, утарбыт дуу бэйэлэрэ ол кэнниттэн бары кэриэтэ кини диэки буолаллара.
Эмээхситтэр санааларын оҕуруга бэрт ырааҕынан тайыыра. Сүүрбэ сааһыгар итиччэ үрдүк чыыҥҥа-солоҕо тиксибит, бары өттүнэн уһулуччу чаҕылхай Дьэһэгэй кэнэҕэһин Хаан да буолуон сөбө. Онуоха бэйэ диэки охтор халыҥ аймахтаах Хотун ойох суолтата кырата суоҕа. Дьэһэгэй баҕатын эмээхситтэр улахаҥҥа уурбаттара. Бэл сиппит-хоппут эр киһи да дьахтарга ымсыырыытынан кэнэҕэски кэскил тэриллибэт, ол оҕо киһи быстах үлүһүйүүтэ диэн — ааһар да, уларыйар да суол. Кинилэр ордук Одьулууну көрөөт сөбүлээбит, хайҕаабыт аймахтартан тутуллаллара. Одьулуун Хотун ойох буоларын туһугар хайаларыттан да Ньыкын-Тайдьы туруулаһара.
— Мин олохпор үгүһү биллим, көрдүм, ситистим, — диэбитэ кини инитигэр. — Ол эрээри бэйэм дьиҥнээхтик сөбүлээбит, таптаабыт дьахтарбын кытары олоҕу билбэтим. Ойохторбун барыларын ийэлэрим булбуттара. Наар ыраах айаҥҥа, уһун сэриигэ тэҥҥэ сылдьыһар кыахтаах киил-киппэ дьахталлары талаллара. Оттон киһи бэйэтэ биирдэ эмит сүрэҕэр ыттара көрбүт дьахтарын умнубат буолар эбит. Кэмигэр бу эн курдук күүскэ-күүскэ хамсамматаххына, олох обургу күүтэн турбат, Оноон өрүс сүүрүгүнүү эрийэн-буруйан, былдьаан илдьэ бара турар. Кэлин ситтэрбэт, оттон хомолто умнуллубат. Дьэ эн кытаат, туруулас, иччэ үчүгэй кыыһы мүччү тутума!
— Ийэлэрим миигин улахаҥҥа уурбаттар, ылыннахтарына эһигини ылыныахтара. Онон көмөлөс, убаай!..
Кэлин уһугар эмээхситтэр сөбүлэһэн, наҕылыйбакка, сэрии кэмин сиэринэн судургутук уруулаан, туому толорон кэбиспиттэрэ.
Амбаҕай-Харн өлбүтэ чахчыта биллибитин кэннэ Моҕуоллар бастаах улуу тойотгоро түмсэн, саҥа Хаҕаны талар түбүккэ түһэллэр. Амбаҕай-Хаҕан Балаҕаччы-Дьаһабылынан илдьитигэр Хутуланы уонна Хадааны ааттаабытын быһыытынан, иккиэннэрин дэлби ыараҥнатан көрөн баран, Хутуланы — Хаҕанынан талаллар, оттон Хадааны — сөгүнүнэн, ол аата сэрии баһылыгынан аныыллар.
Саҥа Хаҕаны үрүҥ боолдьоххо олордон көтөҕүү туомун Хорхонох диэн сир үтүөтүн булан оҥорбуттара. Бу сүүнэ булгунньах курдук уһулу ойон тахсыбыт чомчоҕой хайа этэ. Аллара Оноон эбэ көҕөрө устара. Эргиччи кэйээр иэнэ харах ыларынан нэлэһийэрэ. Хайа оройугар лаглаҕар лабаалаах модун тиит үүнэн силигилээн турара. Ону ытыгылаан, салама ыйаан баран, бэлэх-туһах оҥороллоро уонна илии-илиилэриттэн тутуһан, тула туран үҥкүүлүүллэрэ.
Ити кэнниттэн аҕыйах сылынан ол маһы чаҕылҕан быһа курбуулаан кэбиспитэ. Онтон бука бары олус сэрэхэдийбиттэрэ. Бу куһаҕан бит этэ... Кырдьыга даҕаны, ол кэнниттэн Моҕуоллар албан ааттара-суоллара алдьанан, бэйэлэрин истэригэр ардылара атан барбыта...
Чэ, ол туспа сэһэн.
Ожулун, дочь племени олхонутов
§ 60. От Оэлун-учжины родилось у Есугай-Баатура
четверо сыновей: Темучжин. Хасар, Хачиун и Темуге.
Родилась и одна дочь, по имени Темулун. Когда Темучжину
было девять лет, то Чжочи-Хасару в это время было семь лет,
Хачиун-Эльчию — пять лет, Темуге-Отчигин был по третьему
году, а Темулун — еще в люльке.
Сокровенное сказание монголов. 1240 год
Отец Ожулун Хордойон-батыр был одним из самых уважаемых людей среди олхонутов. Правда, почетную прибавку к имени «батыр» ему никто не присваивал, ибо не было у олхонутов хана, который раздавал бы чины и почести. Племя это не имело и настоящего войска. Олхонуты никогда не жили вместе, оградившись на отвоеванной земле от других народов; они жили порознь, рассыпавшись между иными родами-племенами по всей великой степи. Стоило боевитым и своенравным родам начать тяготиться соседством с олхонутами, последние тотчас перекочевывали, уходили и даже убегали. Когда на их пути попадались коварные люди, творившие по отношению к ним черные дела, обманывавшие, грабившие, они никогда не преследовали таковых. Что толку усугублять вражду, если не имеешь сил объединить всю степь?
Во все века люди пытались не объединить, а разделить эту широкую, казалось, бескрайнюю степь, обильно поливая землю собственной кровью. Что касается олхонутов, то для них опасность всегда грозила не со стороны великих, многочисленных народов, но шла от племен, подобных им, таких же перекати-поле. Впрочем, не только человеческая алчность гнала олхонутов по белу свету, им приходилось кочевать в поисках лучших пастбищ, жизнь равнинных степняков менялась, будто стремительное течение горной реки.
Ожулун была еще совсем девчонкой, когда мужчины стали невольно засматриваться на ее стройный стан и нежный лик, а старцы — улыбаться и кивать с таким удовольствием, будто пред очи им являлась их далекая горячая юность. Только великий скакун, равных которому, по признанию старцев, не было столетие, мог сравниться с обожанием, поклонением всего рода, выпавшим на долю прекрасной Ожулун.
Когда Ожулун достигла возраста, уважаемые люди племени собрались вокруг отца ее Хордойона-батыра, понимая, что настала пора породниться с самыми знатными и могущественными: все вместе решили сосватать красавицу за Еке-Чилэди — младшего брата одного из самых достопочтенных меркитов Тохтоо-Бэки. Вопрос скоро был решен: стоило Еке-Чилэди раз взглянуть на Ожулун — знатнейший из могущественных меркитов Тохтоо-Бэки прибыл с ужином сватовства к отцу ее, отдавая поклон всему роду олхонутов.
Большой свадебный пир раскинулся на высоком берегу реки. Великие роды не погнушались мелкими племенами, приветив на празднестве всех в округе. Знатное угощение должно было показать, что теперь олхонуты не по зубам, не чета тем, кто по отношению к ним таил корыстные цели, всяким там малым племенам «перекати-поле»; теперь их берет под свое крыло великое племя меркитов!
Странно, хоть и была на том пиру Ожулун словно во сне, но знала: все это, уготовленное ей как испытание, временно, настоящее впереди — главное, настолько огромное, что может раздавить... И тогда уже ее влекло, манило и заставляло волноваться, содрогаться тревожно это неведомое будущее, наполнять покоем веры в свое предназначение, в высокую судьбу Айыы, ведущую по уготовленному пути, рыдай не рыдай.
С замужеством Ожулун стала воспринимать свое прошлое словно сквозь марево. Отец, мать, братья и сестры, их вечные заботы о пище для будущего дня были никак не сопоставимы с новой жизнью, наполненной богатством и достоинством. Зато все явственнее, будто это и было подлинной жизнью, стал приходить на ум сон, который привиделся ей лет в десять.
...Вдруг наполнилась степь таким светом, что стало больно глазам. И словно из этого сияния появилась на диво красивая, необыкновенно статная, удивительно нарядная женщина. Она плавно, зовуще протянула руку, и маленькая Ожулун, замерев от неизъяснимой радости, подала ей навстречу свою ручонку. Прекрасная женщина повела Ожулун за собой, а под ногами оказалось — песок не песок, снег не снег — что-то зыбкое, колыхающееся, будто клубы тумана, так что при каждом шаге обмирала душа... Впереди, сквозь слепящее сияние, Ожулун увидела высокого, белого как лунь старика, который вел навстречу мальчика ее лет... Они приблизились, старик мягкой-мягкой ладонью ласково провел по волосам Ожулун, тепло посмотрел на мальчика, а потом соединил их руки. Не то от света, не то от смущения она не могла глядеть в лицо мальчику, замечала лишь, что он совершенно не похож ни на кого из тех, кого видела она до сих пор в степи: в глазах его отражалось небо, а волосы отливали солнцем... В эти мгновения все ее существо словно перелилось, стало единым целым с его нежной и крепкой ладонью. Старик что-то говорил, шевелилась белая его борода, но одно слово ясно осталось в памяти Ожулун: «Благословляю!»
Проснувшись, она вдруг зарыдала в голос, потому что не хотела, не хотела уходить из этого сна, не хотела понимать, что это только сон!.. Мать взяла ее на руки, как маленькую, качала, гладила, что-то ласково приговаривая. Поднялась и бабушка, развела среди ночи огонь, заварила травы и стала бормотать заклинания. «Может, злые духи проникли в нее, растравили душу ребенка?» — забеспокоился дедушка.
А бабушка, напоив своим отваром, попросила рассказать сон. И выслушав, она изрекла в задумчивости: «Никому больше не рассказывай свой сон. И как бы ни крутила тебя в будущем жизнь, как бы ни было сложно, никогда не иди наперекор судьбе. Высокая Айыы, Всемогущие Боги, если ты сама не сойдешь с уготованной для тебя дороги, всегда будут охранять тебя...»
По весне меркиты, не считаясь со многими переходами и водными переправами, решили увезти новую невестку в свои обетованные земли. Боги были благосклонны и наделили природу той поры ярчайшим благоуханием!
Путников не встречал степной пронзительный ветер, не поджидали весенние похолодания; стада оленей и сайгаков кружили рядом, становясь легкой добычей, стаи гусей и уток летели тучами... В изобилии и благолепии природы можно было без опаски идти по земле любого рода иль племени: никто не хотел потерять предрасположенность Богов!..
До середины пути Ожулун провожали мать с отцом, младший брат и дяди по отцу, там простились, и они пошли обратно. А меркиты решили остановиться для отдыха на высоком яру реки Онон. Чилэди с тремя нукерами отправились искать брод. Служанки и молодой караульный занялись приготовлением пищи, а Ожулун пошла прогуляться по берегу.
Ожулун выросла на берегу великого озера, а потому дыхание водных просторов наполняло ее грудь радостью и силой. Красота, сочность жизни ощущались в каждом проявлении ее! Как интересно было наблюдать за резвящимися на залитом половодьем лугу стаями перелетных птиц! А сколь прекрасна степь, как бы на глазах покрывшаяся зеленым ковром, расцвеченным чудесными цветами!.. Даже трудно представить, что уже через какой-то месяц эта дивная степь станет бурой, от жары и зноя будет трудно дышать и все живое словно бы вымрет.
А вот бы узнать, куда улетают эти прекрасные, разные птицы?! Что за удивительные земли, озера и реки их ждут, если они поднимают и уводят туда свои выводки каждый год? И почему возвращаются вновь?..
Ожулун, сняв кожаные сапожки, шла по кромке воды, когда из-за молодых порослей камыша с громким хлопаньем крыльев поднялась стая лебедей. Лебеди, выстраиваясь косяком, пролетали очень низко, так что Ожулун видела их круглые глаза, красные лапки. Вдруг птица, летевшая первой, вздрогнула, издала гортанный, какой-то совершенно человеческий крик и камнем понеслась вниз. Следом из камышиных зарослей взметнулась вторая стрела, не задев птиц, с высоты она впилась в подножие ствола засохшей ивы. Ожулун выдернула из дерева стрелу, наконечник и оперение которой были невиданной формы и изящества.
Камыши зашевелились, захлюпала вода под чьей-то поступью... Ожулун спряталась за дерево. Снизу на берег в несколько прыжков поднялся парень. Был он в высоких торбазах, чтобы бродить по воде, на плече висел небольшой лук, за спиной колчан, полный стрел с дивным оперением, а на золоченом поясе жарко отсвечивали на солнце украшенные драгоценностями ножны с рукоятью ножа, тут же висело огниво.
А разглядев лицо парня, Ожулун едва удержалась на ногах: был он действительно наружности, весьма редкой в степи. Светлые золотистые волосы вились тугими кольцами, на белом лице играл румянец, глаза отливали небесной голубизной...
Наваждение или явь, но это был тот самый мальчик, которого видела она во сне десятилетней девочкой, только, как и она, повзрослевший...
Парень поднял убитого лебедя, громко хохотнул и припрыгнул, как маленький, выдернул стрелу, вложил в колчан, стал искать глазами вторую стрелу... И увидел ее, прячущуюся за ивой... Ожулун вышла из-за дерева, держа в руке его стрелу:
— Ты чуть не убил меня.
Парень смотрел на Ожулун, изумленно ширя свои и без того огромные светлые глаза, будто и она ему казалась наваждением.
— Я... — молвил он наконец, — я стрелял в поднимающихся в небо лебедей, а стрела, как в сказке, привела к царевне-лебедь.
— Ты промахнулся, а я подобрала твою стрелу.
Она протянула ему стрелу и пошла прочь.
— Подожди!.. — воскликнул он. — Поверь, я не встречал девушки краше тебя, откуда ты, кто ты?
— Какая же я девушка, разве не видишь?! — Ожулун тряхнула двумя косами — знаком замужней женщины.
— Я вижу. Но почему я тебя здесь встретил, если не привели тебя сюда Боги?
И опять покачнулась Ожулун, услышав то, что давно ждала.
— А ты кто таков? Степной разбойник? Или, может, вор?
— Я военачальник. Зовут меня Джэсэгэй, а звание мое — батыр. — Парень чуть улыбнулся.
— Как же, такой молодой, ты смог получить столь высокий чин?
— После весенней войны мне присвоил его Амбагай-хаган.
— Ну, раз ты такой большой тойон, наверняка имеешь несколько жен?
— Нет, матери пока только ведут переговоры.
— А ты тем временем хочешь погнаться за замужней женщиной?
— Жен выбирают матери, таков закон, а тебя я полюбил с первого взгляда.
Ожулун отвернулась, чтобы скрыть жар, подхлынувший к лицу.
— Скажи свое имя?
— Ожулун...
— Ожулун?! Как странно... Будто я уже слышал его, будто я знал его с малых лет!..
— И мне кажется, что я тебя знаю, — проговорилась Ожулун, — я тебя видела во сне, в детстве.
Джэсэгэй приблизился, смотрел в глаза, словно хотел в них раствориться, но не касался ее. Она слышала его дыхание, чувствовала тепло, и как тогда, в детском сне, ей начинало казаться, будто она переливается, перетекает в этого необыкновенного юношу...
— Прощай. — Ожулун стремительно зашагала прочь.
— Ожулун! Я найду тебя! Отвоюю у любого племени или народа! — прокричал он. — Скажи только «да»!!!
— Да... — услышала она с недоумением свой голос и бросилась бежать.
Под чанами уже горел огонь, издали вкусно потягивало готовящейся пищей. Слуги в предобеденной суете, похоже, даже и не заметили, что она отлучалась. Чилэди с людьми еще не вернулись.
«Да не сон ли это был вновь?.. — начинала сомневаться в случившемся на берегу Ожулун. — Как же я, замужняя женщина, могла так разговаривать с первым встречным?! Но ведь он же не первый встречный — он тот, кого еще в детстве нагадала судьба!.. А судьбе нельзя перечить, говорила бабушка!.. Что будет? Что ждет меня? Что нас ждет?! Нет, нет, что со мной, нельзя так, я же замужняя женщина!..»
Ожулун, словно в забытьи, сидела перед огнем, языки которого напоминали золотые кудри встреченного на берегу парня, уголья вспыхивали его глазами, такими родными, давно-давно знакомыми...
— Переночуем здесь, — ударом кнута врезался в ее грезы голос, она вздрогнула, хотя и не сразу поняла, что это был голос мужа.
Чилэди спрыгнул с коня, передал поводья своему человеку.
— Брод мы нашли, но очень далеко, а коням надо передохнуть, — присел он, улыбаясь, напротив Ожулун, сомкнул в своих ладонях ее руки. — Отправимся с утра пораньше.
Его дочерна смуглое лицо блестело от пота. В сознании Ожулун мелькнула картина предстоящей ночи, сердце стиснуло от ужаса, но что самое страшное — ей показалось это грехом неверности перед тем, которого она против воли своей называла в мыслях суженым!..
— Нет! — вспыхнула Ожулун. — Давай отправимся сейчас! Или переправимся на другой берег вплавь и там заночуем?!
— Что с тобой? Ты чего-то боишься?! Тебя кто-то напугал?! Тут был кто-то?! — обратился он к старому слуге Нохою.
— Кому тут взяться... — развел руками Нохой. — В это время людей бояться не стоит.
— Дичи полно, — поддержала мужа старуха Маргаа, — от сытости даже хищник обретает добрый нрав.
— Так что с тобой? Почему тебе не нравится здесь? — Чилэди вновь посмотрел на Ожулун.
— Нет-нет, — отвела она взгляд, — нравится. Просто почему-то захотелось на тот берег...
— Ладно, — по-отечески улыбнулся муж. — Пообедаем и отправимся в путь. Еще не поздно. Переправимся и переночуем на том берегу.
У Ожулун не то в глазах потемнело, не то она их просто закрыла от стыда: лучше бы Чилэди не был так заботлив...
— Не искупать бы невестку, — улыбнулась Маргаа. — Ей продолжать великий род, а вода еще холодная...
— Я с людьми отправлюсь вперед: одни подготовят переправу, а другие переправятся на тот берег и начнут разводить костры, чтобы к прибытию молодых все было готово. Но прежде надо накормить людей.
Челядь, как условились, двинулась сразу после обеда. Ожулун провожала их взглядом в непрекращающейся тревоге. Но уже скоро на противоположной стороне реки, вдали, заполыхали огни. Она успокоилась.
Чилэди тем временем сам запряг лошадь, усадил, легко приподняв, жену на арбу. Сел верхом на своего скакуна, а поводья упряжи привязал к седлу. Ожулун прилегла на мягкое ложе из овечьих шкур и под мерное покачивание задремала.
Проснулась в страхе: из-за укрытия арбы не было видно, что происходит снаружи, — земля, показалось, гудела под топотом копыт, раздирали воздух чужие воинственные кличи. Она, едва удерживая равновесие в подпрыгивающей арбе, приоткрыла завесу. Чилэди нещадно хлестал коня, устремляясь к реке. Лошадь в упряжке неслась следом, вытянувшись, как стрела. А наперерез мчались всадники! Того, который был во главе их, она не могла не узнать...
Чилэди на скаку выхватил лук и стрелу из колчана. Сердце Ожулун вздрогнуло — она испугалась, но не за Чилэди...
— Нохо! — хрипло и густо прокричал один из всадников. — Только попробуй выстрелить, безмозглый меркит. Выпустишь одну стрелу, получишь семь!
Чилэди взревел, как зверь, и натянул тетиву: он был настоящим воином.
— Не надо! Не надо, Чилэди! — вырвалось из груди Ожулун. — Видишь, сколько их. Что ты можешь сделать один?! Не губи свою жизнь! Не губи ее из-за меня!
Чилэди замер на мгновение, приподнявшись в стременах: на берег реки взметнулись из низины верховые — его люди!.. Но это была пустая надежда — вражьи всадники стояли цепочкой, отрезав путь.
— Мы не тронем ни тебя, ни твоих людей, ни твое добро, — проговорил их командир. — Мы пришли за той, которую ты везешь на арбе.
— Уйди с дороги! — вновь вскинул лук Чилэди. — Я получу семь стрел, но в тебя я успею выпустить свою!
— Я не стою твоего светлого дыхания, Чилэди, — еще раз остановил его голос жены. — Девушку, подобную мне, гораздо лучшую, ты найдешь в каждом сурте. Если Бог не хранит наш союз, значит, у нас разная судьба. Не надо идти судьбе наперекор. Покорись и смирись.
Чилэди глянул на нее в оторопи странной, как бы невидяще, потом на командира всадников, на Джэсэгэя, обмяк весь, сжался, ткнулся лицом в гриву коня, резко, то ль со стоном, то ль с криком орлиным, взмахнул саблей, отсекая поводья арбы, и так, накренившись, помчался во весь опор, не разбирая пути... Конные молча расступились перед ним. Не приостановившись возле своих, Чилэди с ходу бросился в воду и пустился с конем вплавь на другой берег.
Ожулун резко сомкнула полы арбы, оставшись в полной тьме: она еще не вполне понимала, что произошло, — не могла поверить, что извечный зов высокой судьбы Айыы так внезапно изменил ее жизнь. Было удивительно: только что она была женой меркита Чилэди и уже не его жена. А чья? Пока ничья. Что же будет? Что ждет ее? Оправдается ли до конца давнее видение, или судьба готовит ей уловку?
Полы арбы резко распахнулись, ударил свет в глаза.
— Я пришел к тебе, Ожулун.
Как и тогда, во сне, она увидела Джэсэгэя в лучах слепящего солнечного сияния: сверкала кольчуга, искрился островерхий шлем, и ниспадающие золотистые кудри казались небесными...
— Ты ждала меня?
— Да.
Теперь Джэсэгэй взял поводья упряжи, а рядом с арбой, по обе стороны, поехали, как догадывалась Ожулун, родные его братья: один совершенно юный, безусый еще, но очень плотный, крепкий парень, другой — уже немолодой.
— Эх, братишка, какую девушку мы отбили у этих меркитов! Глаз не отвести! — восторженно восклицал первый.
— Не думай, дитя, что ты попала в полымя, — утешающе говорил второй. — Ты нашла свое счастье! Мой брат Джэсэгэй — отпрыск великого рода, стать одной из его жен — честь для любой девушки! А недавно сам Амбагай-хаган присвоил ему звание батыра, достающееся только наилучшим из полководцев!
Она сидела в углу арбы, смотрела на реку Онон, привораживающую своим мерным течением, в голове проносились видения детства, свадебного пира, вставало перед глазами скорбное лицо Чилэди, уже такого далекого, совершенно чужого, что даже было страшно представить. А не случись все это, не явись Джэсэгэй, неужто так и прожила бы она?
Вдруг подступил комок к горлу, хлынули слезы, и она ничего не могла поделать с собой, заплакала, зарыдала в голос, со всхлипами и стоном. И словно переживая вместе с ней, река заволновалась, тревожащая рябь пошла по водной глади.
— Посмотри, брат! — в изумлении промолвил младший, Бэлгитэй. — Само небо от голоса ее закручивает вихри...
— Может, это знак? Может, пока не поздно, пока не начались другие бедствия, вернуть ее?.. — продолжил старший, Ньыкын-Тайджи.
— Нет, убай. Мне беда с ней не страшна, — повернулся к Ожулун с улыбкой Джэсэгэй. — Ожулун, милая, почему прекрасные твои очи полны слез, почему вздрагивают в горечи твои чудные губы, о чем скорбит твой певучий голос?
Ожулун хотелось ответить, что она плачет от счастья, но стыдно было признаться в этом при всех, стыдно было за свое счастье перед далеким уже, но не забытым еще Чилэди, и вместо ответа она лишь всхлипнула громче и закрыла лицо руками.
— Тогда условимся так, — посуровел Ньыкын-Тайджи. — Пока отвези девушку в свой сурт, а мы с Бэлгитэем срочно съездим к олхонутам.
— Зачем?! Я все равно на ней женюсь — на этом оставим разговор.
— Не мели пустое! — стал вразумлять брата Ньыкын по праву старшего.— Ты что, хочешь сойтись с женщиной, будто животное, не узнав, каких она кровей, кто были ее предки?! А если род ее окажется увечным, хворым, а то и с дурной болезнью, передаваемой из поколения в поколение?! А ведь она должна стать твоей старшей женой — женой-хотун!
— Да не ослеп ли ты, брат мой? Разве белое ее лицо, ладный стан ее, ее движения и манеры не говорят тебе о том, что эта девушка доброго, почитаемого рода-племени?! Бэлгитэй, скажи ты хоть слово!
— Что говорить! По мне, так будь она самого последнего рода — красивей девушки я не видел!
— Вижу я и понимаю все не хуже вас... — пробормотал Ньыкын-Тайджи, вздохнув. — Но надо съездить, надо переговорить с родными. Надо, чтобы все было по-людски. Если твои дети не будут знать и чтить предков матери своей, тогда не уповай и ты на высокое потомство, которое может прославлять твой род в веках! Да и сам ты, в двадцать лет получивший высший чин батыра, рядом с безродной женой можешь стать перекати-полем — вольным, свободным, но без родных и близких!
Вскоре появились первые признаки человеческого жилья — лай собак, блеяние баранов, мычание коров. Взгляду Ожулун открылась просторная низина со множеством суртов, окруженных для обороны цепью арб и кибиток.
— Плачь громче, — вдруг со смехом сказал Бэлгитэй, — сейчас все сбегутся посмотреть, кого это мы привезли!
И Ожулун, чуть всхлипнув, тотчас замолчала, и просветлел лик ее, будто не было слез, да и небо — о, чудо! — сразу же прояснилось, и опускающееся за станом солнце словно бы распахивало молодым свои объятия.
— Не девушку ты, брат, нашел, — зарделся в улыбке юный Бэлгитэй, — а чудо!
Остановились у белого сурта в центре. Ожулун поглядывала вокруг, пряча глаза, ожидая, что действительно все сбегутся, станут рассматривать и расспрашивать, но у этого племени, видимо, были другие обычаи: люди продолжали заниматься своими делами.
— Приехали, Ожулун, — подал ей руку Джэсэгэй. — Войди в мое жилище.
Ожулун хотелось одного — быстрее скрыться с глаз людских. Но она подала неспешно руку, степенно спустилась с арбы, сдержанно улыбаясь.
Джэсэгэй, не выпуская руки, ввел ее в сурт. Следом ввалился с тяжелой ношей Бэлгитэй, кажется прихватив с собой сразу все тюки и сундуки с приданым.
Увидев брошенными посреди чужого жилища вещи, так любовно собранные ее матерью, которая где-то далеко сейчас и ничегошеньки не знает о ее судьбе, Ожулун опять разрыдалась, припав к тряпью, пахнущему родной стороной.
Джэсэгэй потоптался рядом и вышел. Тотчас вбежали две девушки, стали оглядывать Ожулун со всех сторон, щебетать.
Ожулун при них не стеснялась плакать, а наоборот, повернувшись к ним, стала искать сочувствия и понимания.
— Посмотри, Алтынай! — воскликнула одна из них с китайским говорком. — Просто диво, как она хороша!
— Да, Хайахсын, она прекрасна!
— А как стройна, какие у нее длинные косы! — восхваляя, утешала китаянка Хайахсын. — А шея просто лебединая!
— И где только брат мой разыскал такую красавицу, сравнимую только с Божьим оленем! — в тон ей говорила Алтынай.
— Ну что ты, не надо плакать! Радоваться надо, что стала люба такому парню, как Джэсэгэй! Любая девушка почитала бы это за счастье! Только бы уговорить стариков! — повернулась Хайахсын в искренней заботе к Алтынай.
— Мой младший брат — любимец всего рода. Матери не станут противиться его желанию. Только не смей тогда плакать, когда они будут смотреть.
При этих словах вернулся Джэсэгэй. Девушки бросились вон, игриво переглянувшись. Ожулун не хотела, чтобы парень видел ее заплаканное лицо, отвернулась в показной сердитости.
— Ожулун... Ожулун, повернись ко мне. Я хочу видеть твой небесный лик, хочу смотреть в твои чудные глаза!
— Не повернусь... — выговорила она с трудом.
— Но почему? Почему?! Что случилось?! Чем я обидел тебя?!
— Ты поймал меня среди поля, силком, как дичь!
— Но ты же сама сказала «да»...
— Я не поняла... Я сказала «да» потому, что твой образ виделся мне в детском сне, как предсказание судьбы, но я не думала, что ты налетишь кочетом на нашу повозку и... и заберешь меня, как добычу!
— Выпущенную стрелу не вернешь, — проговорил Джэсэгэй спокойно, тепло. — Подумай до возвращения Ньыкын-Тайджи. Если не согласишься стать моей женой, отвезу тебя обратно к родным. Отправлю богатые дары твоему мужу, чтобы простил за своеволие и ошибку. Что еще остается виноватому?!
Сказав так, сдержанно, любовно, Джэсэгэй повернулся столь резко, что пламенем взметнулись его светлые волосы, и вышел из сурта, стремительный и прекрасный, словно видение!..
Джэсэгэй больше не появлялся. Время для Ожулун стало тянуться необыкновенно медленно. День не кончался, а с долгожданной ночью не забирал сон. Она лежала с открытыми глазами, смотрела во тьму, и ей виделось, как отец, выслушав весть от Ньыкын-Тайджи, выгоняет в страшном гневе незадачливого свата со двора! Тот возвращается, низко свесив голову... И Джэсэгэй отвозит ее к родителям. А дальше что? Неужели век вековать с Чилэди, если тот еще возьмет ее, оскорбленный... Ах, зачем, зачем она испытывала судьбу, вертящуюся по высшему предсказанию?
Лишь к утру второй ночи она сама не заметила, как заснула. И в сладкой неге, в слепящем сиянии солнца привиделся ей мальчик, очень похожий на того, из детского сна. С такими же светлыми, спадающими на плечи волосами, только пошире костью и с недетским, будто обозревающим все видимые с небес земли, взглядом. Проснулась она в необычайной легкости, радуясь пробивавшемуся в куполе сурта свету.
— Дитя мое, — словно продолжение сна, вошел в сурт Ньыкын-Тайджи, — весть о случившемся в степи долетела до твоих родителей раньше, нежели принес ее я. Они уповают на судьбу. Теперь слово за нашими стариками. Я отправляюсь к ним. А ты соберись, принарядись — поглядят на тебя ласково старухи, все решится добром.
Тут же прибежали Алтынай и Хайахсын с двумя девушками, стали прихорашивать, наряжать Ожулун: одни расчесывали, заплетали ей косу, другие примеряли, надевали украшения...
— Идут! — заглянула пятая девушка.
Все они мгновенно исчезли, словно растворились.
Медленно и важно вошли в сурт три старухи. Ожулун догадалась, что это матери Джэсэгэя, но какая из них родная, сразу было не понять.
За ними следом вновь появились Алтынай и Хайахсын. На глазах старух они принялись раздевать Ожулун. От неожиданности и стыда Ожулун не могла пошевельнуться. Изо всех сил она старалась сдерживаться, помня предостережение Алтынай: «Не смей тогда плакать…» Но слезы сами покатились по щекам.
Старухи ходили вокруг голой девушки и рассматривали, будто коня при покупке: поглаживали шершавыми ладонями ее тело, щупали суставы. Запустили пальцы в волосы, нашарили шрам, оставшийся после падения в детстве. Зашушукались.
Когда она оделась, начали с пристрастием выяснять родословную. Все интересовало — здоровье отца и матери, предков, положение в роду, почести, склонность характеров... Потом принялись расспрашивать о детстве и юности самой Ожулун, о том, что умеет шить, как готовит...
Она так и не разобрала, какая из старух родила Джэсэгэя: за долгую жизнь вместе они сделались похожими друг на друга, как глиняные чашки, отлитые в единой форме. Старухи как вошли, так и вышли гуськом, переваливаясь, как три гусыни, так ничем и не выразив отношения к избраннице своего любимого сына. Но сердце подсказывало Ожулун, что она им понравилась.
Вскоре вошел Ньыкын-Тайджи, подтвердил ее догадку. Но при этом озабоченно добавил, что Джэсэгэя срочно вызвали в ставку хана.
* * *
В те дни среди монголов распространилась страшная весть.
Амбагай-хаган, который сосватал свою дочь за главу племени айыр, чтобы породниться и установить мир с воинственными татарами, провожая молодую к ее суженому, пропал без вести на пути к озеру Буйур-Нуур...
Джэсэгэя вызвали в ставку хагана и поручили отправиться вслед ему. Батыр с тремя сюнами воинов, каждый из которых имел сменного коня, вернулся уже через пять суток, разузнав: Амбагай-хагана подстерегли татары из рода джогун и отвели его к Алтан-хану. Более того, в степи Джэсэгэй встретил человека из рода бэсиит по имени Балагачы, которого Амбагай-хаган успел отправить перед пленением с посланием сыновьям своим Хабул-хану, Хутуле и Хадаану. Послание гласило:
«Слушайте! Меня, великого хагана народа монгольского, убили выродки степей с черными помыслами, когда я провожал выдаваемую мной замуж дочь. Мстите за меня, уничтожайте их злой дух, пока не будут истерты ваши десять пальцев. Сотрите черный род с лица земли, разбросайте пепел по ветру, превратите в прах и пыль. Сделайте так, заложите тяжкий камень их судьбы, чтобы потомки всех племен и родов в степи проклинали нечестивых за тяжкий грех!..
Это сказал я, великий вождь народа монгольского — Амбагай-хаган...»
Завещание великого хагана сначала огласили в ставке перед большими тойонами, потом отправили вестовых разнести его по всей степи, до самого дальнего костра.
И каждый из монголов, преклонив колено, отвечал завещанию Амбагай-хагана клятвенными словами: «Ты сказал, я услышал!»
Все вокруг закипело подготовкой к войне.
Джэсэгэй-батыр дал распоряжения тойонам-мегенеям своего тюмена — десятитысячного войска — и отправился решить вопросы своей личной жизни. Перед войной, конец которой никто не мог предсказать, надо было это сделать как можно скорее. Он еще не знал, что решили старухи, как отнеслись к Ожулун, но хорошо помнил: матери имели виды на дочь одного из почтеннейших тойонов рода тайчиут по имени Сачыхал, вели о ней переговоры.
Как выяснилось, старухам Ожулун пришлась по душе. Но поскольку первая жена становится старшей, женой-хотун, матери были за ту, которую знали лучше: за Сачыхал. Джэсэгэй с этим не согласился.
— Даже взрослому, зрелому мужчине, по обычаю предков, не дано решать свое будущее из одного лишь желания обладать той или иной женщиной. А что говорить об увлечении юноши, пусть даже и заслужившего высокий чин. Твои чувства еще много раз пройдут и улягутся, — говорила старшая из матерей.
— Ты в двадцать лет стал батыром, породнившись с родом тайчиут, ты впоследствии можешь стать ханом... — утверждала средняя из матерей.
Казалось, противиться невозможно. Но все решило провидение...
Степь облетела новая весть: Амбагай-хаган по приказу Алтан-хана был не просто убит, он был распят на доске и выставлен в степи на обозрение каждому! Неслыханное поругание!
Более того: это был знак презрения к народу монголов как неспособному постоять за себя! Смертельная обида! Мстить за нее надлежало до последней капли крови: война должна была окончиться только тогда, когда один из народов исчезнет с лица земли...
— За свою жизнь я многое видел, узнал, немалого добился, — в эти тяжелые дни Ньыкын-Тайджи вдруг завел разговор по душам, — но не знал я жизни с женщиной, которую любил. Любил по-настоящему, всем сердцем. Всех жен мне выбрали матери. Ты их знаешь: это хорошие женщины, крепкие, выносливые, способные выдержать большие переходы и быть рядом даже во время войны. Но, оказывается, сердцу не удается забыть ту, на которую когда-то смотрел с любовью. Так и живешь с горечью в душе... Если не проявишь сейчас твердости, решительности, как в бою, так и будешь жить с грузом памяти, с сердцем порознь...
Тогда Джэсэгэй сказал матерям:
— Нам предстоит большая война, которая решит судьбу монголов и судьбу всей Великой степи. Пока со мною Ожулун — я непобедим. Если при наших земных жизнях мы не увидим конца сражений, Ожулун родит мне сына, который отстоит нашу честь.
— Что ж, — молвила младшая из матерей, родившая Джэсэгэя, — Ожулун — девушка достойная.
— Да разве мы против нее... — согласились разом старухи.
Не мешкая справили свадьбу.
Монголам предстояло избрать нового хагана. Поскольку в завещании Амбагай-хаган назвал имена сыновей Хутулу и Хадаана, так и порешили: хаганом сделали Хутулу, а Хадаана — сегуном-главнокомандующим.
Обряд посвящения свершили на горе Хорхонох, которая величественно и одиноко возвышалась средь равнины. Вершину горы увенчивала раскидистая могучая лиственница, своей вековой древесной крепостью воплощавшая образ сильной власти и величия рода. В знак поклонения духу племени монголов ветви ее были унизаны салама — тонко сплетенными шнурами из конского волоса с гривастыми пучками на конце, у корней лежали дары.
Монголы восходили на гору с тяжелым камнем в руках и укладывали на вершине, выражая этим участие каждого в общем деле. Потом они танцевали вокруг дерева, двигаясь согласно движению небесного светила, то широко расходясь, то сближаясь и крепко держась за руки, осознавая свое нерушимое родовое единство.
Джэсэгэй оглядывал окрестности — и дух перехватывало: с высоты Обо — священного места — степная ширь виделась такой же беспредельной, как и небесная... Река Онон, то делаясь многопалой, то вновь собираясь в единое русло, блестела, как слюда, и казалась совершенно недвижной... Так же и вся жизнь, подумалось Джэсэгэю, если смотреть на нее вблизи — движется, течет, меняется, а если взглянуть издали, глазами далеких предков, — многое ли изменилось?.. Джэсэгэй ощущал незримое присутствие своих прародителей, наблюдавших сейчас за ним из недр верхнего мира, и сердце, грудь батыра словно бы становились вместилищем всей степи, всех просторов под синим куполом небес, где род монголов творил свое бессмертие.
Так, размышляя о том, как мал и ничтожен человек сам по себе и как он величественен в вековой цепи рода, Джэсэгэй спускался с людьми со священной горы Хорхонох. Близилась ночь, стремительно надвигались тучи, сгущаясь у вершины могучей лиственницы. Вдруг небо словно треснуло, и Бог верхнего мира во гневе послал огненное копье прямо в священное дерево, расщепив его... Это был дурной знак. Дерево не сгорело, но, затянувшись с годами в пораженных местах корой, так и осталось многоствольным... Стало терять свой былой блеск и громкое звучание славное имя монголов, ибо племя все более распадалось на отдельные родовые стволы, которые в упоении движением собственной судьбы забывали о принадлежности к единым корням.
Но об этом отдельный разговор.
