Эхинэй «ниидэлгэ»
Зунай дунда һарын ааяма халуугаар амилан байһан юртэмсэ руу гарахаяа түбэгшѳѳхѳѳршье байба. Батын Цыремпил энээхэн үдэр зосоогоо ехэ һонин бодол юм гү, али юрэ бусын мэдэрэлхэниие олоод, ѳѳрыгѳѳ гүйсэд ойлгохоёо болишоо хүн ааби гэжэ булайгаар сүхэрэн байхадаа, тэрээндэ даалгагдаһан барагдахаар бэшээр заримдаа һанагдадаг гэрэйнгээ ажал дүүргээд, хэрэлсы дээрээ гаража, бодолгото болохо гэн гэһээнь, мүртэй юумэн толгой хударнь орожо үгэхэ хэбэргүй шэнги байдал тэрэнэй оршон соонь тогтоод, хуушаарга һандали дээрээ миин юрэл һуужа байба.
Иигэжэ нилээн һуугаад байтараа, Барасай Сампилтан хүршэнэрѳѳ юундэб ухаандаа оруулжа, булайхан ехээр гайхашаха хаһань ерэбэ ха. Юундэ гэнтэ хүршэнэрынь толгой руунь иимэхэн үсэдѳѳр орохо болоо юм гэһэн асуудал урдаа тэбхысэ табяад, баһал энэ ушарта тон зохистой бодол толгой соонь яашье мүндэлжэ үгэбэгүй. Тиигэжэ яаха хээхэешье ойлгожо ядашоод һуужа байтарнь, хоройнь баруун ханада байһан хобтоёо заһасагаажа байхадань, хажуудань зогсоһон эжынь ямар нэгэ юрэ бусын юумэ гэнтэ айладхадаа, үлэ мэдээшэнги болодог ёһоороо, булай аалиханаар хэлээшэнь ойндонь гэб гэнтэ эрьен һанагдашаба.
— Сампилай Долгормаа һаяын хэдэн хоног соо Бургааһанай шугы руу гэнтэ харгылдаг болошоо гэжэ адагланаб. Шимни һүүлэй долоон хоног соо шахуу тиишээ огто ошохоёо болишонхойш гэжэ баһал мэдэнэб. Харин һонирхолтой байна бшибы даа. Тэрэ зүг руу урдань ошожо үзѳѳгүй Долгормаа яатараа тон харгылдаг болошоо гээшэб? Ши ямар нэгэ һанамжа үгыгшэ?
— Юунэй намда һанамжа байхаб даа! Магад тэрэ багаар ошожо, һүүлэй үе соо халуун байһан хадань лаб һэрюусэхэ газараа бэдэрээ юм бэшэ гү! — гэжэ Цыремпилэй баһал үлэ мэдээшэнги болон хэлэхэдэнь, эжынь эдэ үгэнүүдтэнь багаханааршье этигээгүй янзатайгаар тархяараа лаб һэжэрээд, хүбүүн руугаа анхаралтайгаар шэртэшэбэ.
Тиихэдэньшье Цыремпил һанаа амараар хобтынгоо хуушарһые онсолон хаража, ходо сүлѳѳгүйгѳѳр ажаллажа ябадаг баабайнгаа мүнѳѳ дээрээ ёстой уран дарханайнгаа шадабариие энээндээ хэрэглэхэ огто аргагүй байһанииень һанажа, юрэл һанаагаа алдаад, хобтынгоо доодо хажуудахи хабтагайн ехээр үмхиршэһэниие обёоржо, гол түлэб тэрэ багаар хохирынь газар дээрэ адхарна ха гэжэ багсаамжалаад, тугаар суглуулжа, эндээ асарһан хабтагайнууд сооһоо тэрэ нүхэ бүглэхэдэнь таарууень одоол оложо, тэрэнээ табижа бүхэлбэ.
Шүүмжэлхы маягтайгаар хэһэн ажалаа адаглан хаража, яһала болохотой соонь хуушарһан хобтоёо заһабарилба хаб гэжэ онсо тэмдэглээд, эжыдээ сэхэ хандажа, аалиханаар хэлэбэ.
— Эжаа! Хобтомнай мүнѳѳ жэлые яһала дабаха тээшээ болобо. Тиимэһээ би нүхэдые олоод, Худанайнгаа голдо уһанда ороод ерэхэмни. Ондоо даабари үгэхэеэ байгаагүй хүн бэзэт? Ямаршье намда мүнѳѳдэр даалгаха ажалгүй тон байбалтнай тиишээ ябаад ерэхэдэмни болохо юм бэзэ?
— Хүбүүмни одоол таарамжатайгаар, бүдүүн хүн мэтээр энэ хуушаршаһан хобтоёо заһабарилбаш. Мүнѳѳ үбэлдѳѳ малайнгаа доронь дэбдихэ зѳѳлэхэн хохиртойгоо лаблан харабаб. Бэрхэш! Худанай голдо мүнѳѳ уһанда ороходо, зохидшье байгаа юм бэзэ. Тиимэһээ ябаад ерыш даа! Гэбэшье түрүүн орожо, сайгаа ууха байгаа бэшэгши? — гэжэ эжынгээ һанаагаа ехэхэнээр зобонгёор дурадхахадань, Цыремпил гансата харюусаба.
— Эжаа! Битнай хобтодоо гарахынгаа урдахана одоол тэжытэрээ танай угаа амтатай тараг эгээл тиимэ халаашатайтнай зооглоо бшууб! Тиимэһээ намдаа ехээр һанаагаа бү зобыт даа! — гэжэ һѳѳргэдүүлхэдэнь, Цыремпил руу хёрхо харасаяа хандуулаад, духа дээрэнь бужаганан гараһан хүлһэеэ эжынь аршаад, зүбшѳѳнгеэр дохигод гээд, эсэнгеэр үгэлбэ.
— Гэдэһэеэ үлдѳѳгүй хадаа ошохо газартаа ошо! Харин бишни модон гэртээ орожо, һэрюусэнгээ зохидоор амархамни...
Эжынгээ хүсэд һалирдаг болоод, галай сарайн наана байһан зуһаланайнгаа модон гэр руугаа ороторнь, Цыремпил юундэшьеб булайгаар хайрлан, ойро зуура соо адаглаад, юундэ гэнтэ иигэһэнээ ойлгожо ядан, баһал зогсод гэбэ.
«Намайе дүшэн хоёртойдоо хэнзэ болгожо түрѳѳл даа. Баабай эжы хоёрой талаанда ори ганса би тиимэ орой гараһан шолмо бшууб. Гэбэшье зоргоороо шахуу ябанаб гэхэ ямаршье үндэһэгүйб. Юрэл эдэ хоёроо үмэгшэлэн ябаха ёһотойш гэжэ жаран долоотой нагаса эжымни ходо хэлэгшэ һэн. Энээнһээ уламжалан, байһан шадалхан соогоо эдэнэйнгээ үгэ соо хэ гэһэн юумыень баранииень хэжэ һураһамни, нёдондо наһа бараһан нагаса эжымни ашаар туйлагдаа юм ааб даа. Гадна эгээл зохихо эхэнэрые гэртээ оруулжа үзѳѳрэй даа гэжэ нагаса эжымни гэрээд үгэ соогоо захиһан байгша...» гэжэ бодоод, мүнѳѳдэр нэгэ угаа һонин болошоод байһанаа, Цыремпил дахинаа бүүл-зүүл ойлгожо, саг зуура соо байрадаа зоогдоһон мэтэ болоод, хүдэлэнгүй зогсобо.
Удаань баабайнгаа дарханай сарай дороһоо велосипедээ гаргажа, юундэб даа байрадаа баһа зогсод гэжэ, юу хэхэмниб гэжэ бодоһон шэнги байд гээд, хорёо сооһоонь үйлсэ руу гараһан ябаган хаамжаараа велосипедээ түргэхэн түлхин гаргажа, шиидэнгеэр унахадаа, урагшаа, Худанай гол руу бэшэ, харин ѳѳрѳѳшье ойлгонгүйгѳѳр Бургааһанай шугы тээшэ, баруулжаа, нэгэ хэды болоходо яаран, юундэ иигэһэнээ ѳѳрѳѳшье багсаангүйгѳѳр табилуулжа ябаа һэн...
Нилээн халуудашанхай юумэн тэндээ одоол хүрэжэ, велосипедээ һаглагар һѳѳг доро дадал ёһоороо һүүдэртэнь найдамаар нюугаад, аятайхан һэрюугээр сортоотойгоор амисхаалһан горхондоо сэхэ шэглэн дүтэлжэ, набтар эрьедэнь һэхэрэн һууба. Тиихэдээ угаа болгоомжотойгоор тунгалаг уһандань гараараа хүрэхэдѳѳ, онсо һэрюуень бодотоор мэдэрбэ.
Тиигэн сасуунь үй түмэн жэжэхэн жараахайнууд гэнтэ шэнги бии болоод, бүхы зүг тээшээ сасаран тарашаба. Тэдэнэй хойноһоо ойро зуура соо адаглан байһанаа, горхоной уһые гар соогоо шүүжэ шахуу лаб абажа, халуудашаһан нюур руугаа угаа дүмүүхэнээр сасаба. Удаань юундэшьеб ходо шагнаархажа байһанаа ойлгоод, хүсэд ехээр гайхангяар энэ удаа шэлэеэ һабардаба.
Энэ үедэ һаял наададаг байһан номо, годлинуудаа болон жадануудаа лаб хадагалһан һаглагар бургааһанайнгаа һѳѳг руу оройдоо яаран эрмэлзэбэгүй. Иигэһэндээ балайшье гайхаагүйгѳѳ оройдоошье ойлгобогүй хэбэртэй. Юрэл юушьеб гү, али хэнииешьеб хүлеэжэ байһан угаа тодорхой эрмэлзэл зосоонь түрэжэ, тэрээнээ бодол болгон, болбосоруулха гэхэдээ, тиигэжэ бирахагүй байһанаа, дахинаа ойлгожо, одоол Цыремпил бүри горитойгоор гайхашаба. Мүнѳѳ дээрээ гар соо тогтошогүй нойтон тула, угаа халтирхай, мэнэ һая уһан сооһоо гаргагдаһан загаһан мэтээр энэ бодолынь һанагдажа байгаа бэлэй.
Тиигэжэ гэнтэ Цыремпил булайгаар һэр-мэр гэжэ, ѳѳрѳѳшье юундэ тиин байһанаа, огто ойлгоогүй хэбэртэйгээр Үлзытэ тээхи шугын захада булайгаар яаран ошоод, нэгэ бага юушьеб шиидэжэ ядаһан янзатайгаар зогсод гэһэнээ, юундэшьеб булай болгоомжотойгоор ааяма халуун соо умбаһан тала руугаа ямаршьеб хорюултай юумэ хэжэ байһан мэтээр шагааба.
Тиихэдэнь ааяма халуунһаа ехээр даа олойршоһон Үлзытынь тала зэнхэгэд гээд, хубилгаата зэрэлгээн соо нэгэ хэды болоод хубилан, хүбүүндэ үзэгдэбэ. «Эгээл саг соогоо Бургааһанай шугы руу шургаа байнаб!» гэжэ аяшархангяар бодоод, улам бүри анхаралтайгаар тиишээ харан гэхэдээ, эжэлүүдгүй амаяа ангайшаба!
Мүнѳѳ хорёод алхамай газарта Сампилай Долгормаа халуунһаа халташье түбэгшээгѳѳгүй юм шэнги булай хурданаар гүйжэ ябаба. Энэл агшан зуурада Цыремпилэй толгой соо тэрэниие мэгдэхээһэн шахуу бодол мүндэлбэ.
«Үлзытынгѳѳ ондоо басагад сооһоо юрэ бусаар илгадаггүй, юрэл сэбэрхэн, зохидхон үхин гэжэл Долгормаае үнэхѳѳрѳѳ тоолодог байһан хүн аад, һүүлэй үедэ тэрээндэ нэгэ бага ондоошогоор хандадаг, үдэр бүри заатагүй ушардаг уулзалга бүхэндѳѳ тэрэнэй гоё, һайханиие шэнээр нээн татажа байһан мэтээр ѳѳрыгѳѳ һанадаг болошоо бэшаалби? Тиигэһэнээ гүйсэд ойлгоошьегүй барма бэшаальдеэ. Тиихэдээ энэ Бургааһанайнгаа аятай шугы руу ѳѳрѳѳшье гүйсэд ойлгонгүй эрмэлзэхэдээ, эжын һая хэлэһэниинь гол түлхисэмни болоо гээшэ гү? Тиихэдээ... » гээд бодолоо саашань бодото болгон нээхэеэ, Цыремпил нилээн түбэгшѳѳбэ.
Бүри дүтэхэн болоод, тэрэл хэбээрээ ёстой тайгын хуурай шэнгеэр харайжа ябаһан басаганай хойноһоо улам бүри анхаралтайгаар мүнѳѳ адаглан гэхэдээ, хаагдаа болоһон Цыремпилэй аманиинь дахинаа нээгдэшэбэ. Һайнаар харан гэхэдэнь, басаганай гүйдэл онсо ондоо шэнгеэр булайгаар үзэгдэбэ...
Тэрэнэй сэхэ сэрбэгэрхэн бэень, мүнѳѳ түрүүшынхиеэ хүбүүнэй хараса соо торсолдоһон, зосоонь угаашье һонин, урдань хэзээдэшье үзэгдѳѳгүй мэдэрэл һэрюулһэн моро монсогорхон таалажархихоор хүхэниинь болон тон эдеэшэг гуянуудынь, зохидхоноор харагдаһан, илангаяа онсоор үзэгдэшэһэн уусань тэрэнэй ехэ анхарал татажа, энэ тусгаар һайхан басаганай гүйдэлынь ёстой жэргэмэлэй ниидэлгэ, элилгэ шэнгеэр мүнѳѳ Цыремпилдэ үзэгдэжэ байба.
Онсо гайхалһаа болон мэдэрэлһээ оройдоо һалажа ядашоод, Цыремпилэй байтар, һаглагар һѳѳгэй нэмэридэ бахана шэнгеэр зогсошоһон тэрээн руу сэб сэхэ гараад, хүбүүн хүнэй даншье тодо, оройдоо урдань үзэгдѳѳгүй мэдэрэл шэрээн, тэрэнэй ямаршье нюусагүй хёрхо харасаһаань тон ехээр эшэшэһэн янзатайгаар хун шубуунай далинууд мэтээр хоёр тээшээ сэрбэлзэжэ ябаһан гарнуудаараа улам бүри шад улаан болоһон нюураа бүглэн, энэ угаа онсо ниидэлгэеэ Долгормаа тогтоохо баатай болобо. Тиихэдэньшье басаганай гүйдэл бодото ниидэлгэ зандаа байһандал үзэгдэжэ, хүбүүн үшѳѳ ойро зуура соо басагые бахархан харад гэбэ...
Шугын эгээл захада ойр зуура соо шиидшье гэхэ шэмээгүй байдал тогтобо. Юрэл һулахан һэбшээн лэ һѳѳгүүдэй дундуур һүндэлжэ, шиир таһалһаншуу болгоно. Харин Цыремпилшье булай эшэшэхѳѳр хэрэг хэжэрхиһэн мэдэрэлдэ гансата эзэлэгдэжэ, убайгүйгѳѳр шахуу басаганай хойноһоо адаглажа байһан нюдэнүүдэй ойро зуура соо бүри хам анижа, орой эжэлүүдгүй басаган руу харалгаяа хизаарлаба янзатай. Тиигэжэ тэдэ хоёр орой хүдэлэнгүй зогсоод, шугын оройе дайран, зайраа һэбшээнэй хайшаашьеб орошохонь лэ дуулдажа байба...
Энэ байдалһаа нэн түрүүн Долгормаа сүлѳѳрһэн хэбэртэй хүнгэхэнѳѳр даа һанаагаа алдаад, хүбэн шэнги угаа зѳѳлэн гараараа хүбүүнэй баһал улайжа захалһан хасарыень эльбэжэ, Цыремпилэй һонорто тон аалиханаар басаганай уриханаар хэлэһэн үгэнүүд соностобо.
— Цыремпил! Эхэнэр зон иимэ мэдэрэлэй эрэ эмэ хоёрой хоорондо илангаяа иимэ залуудань бии болоходо, эрэ зонһоо урид энээниие ойлгожо, түрүүлэн сэдьхэл соогоо ёстой һэшхэлтэй болоһоноо мэдэрдэг ха гэһэн тобшололдо би эжэлүүдгүй ерээб! Тиимэһээ би удаан саг соо зосоомни багтахаяа болиһон онсо мэдэрэл тухайгаа шамда хэлэжэ, энэ үйлын шамайешье тон дайраа хада бидэнэрэй хоорондохи харилсаануудые угаа эли болгохо гэжэ хэдэн хоногой саана шиидээб. Тиигээд лэ Бургааһанай голой шугы руу иитэрээ эрмэлзээ хүн аабзаб. Энээхэн мэдэрэлээ гансата угаа үндэр ойлгосоор мэгдэхээнгүй, харин бидэ хоёр хоорондоо бэе бэедээ горитой талархалтай болоо бэшэ гүбди гэжэ хэлэхээр ха. Ши энээн тухайгаа юун гэжэ һананаш? — гэжэ нэгэ амин дээрээ Долгормаагай хэлээд, уруугаа харад гэһэнээ, толгойгоо омогтойгоор үргэжэ, сэб сэхэ Цыремпилэй нюдэнүүд руу шэртэн зогсобо.
Цыремпил энээнһээнь бүглэртэрѳѳ сохюулшаһан хүн мэтэ болоод, юрэл хоёр нюдэнүүдээ томо болгон, толгой соохи байдалайнгаа сохом тэнсүүригүй болошоод байһые хурсаар мэдэржэ, басаганай сэб сэхэ харасаһаа халта мүлтэ дальтиран, абяагаа огто үгэнгүй нюдэнүүдээрээ юрэл сабшан байһанаа, эрэ хүн ха юмбиб гэжэ гэнтэ һанаһан шэнги болоод, угаа аалиханаар басаганда хандаба.
— Долгормаа! Хүлеэгдээгүйгѳѳр намда сэб сэхэеэ хэлэһэншни, одоо намайе оборготорни шахуу үнсэгдэбэ гэжэ мэдэрхэ баатай болоноб даа! Шинии онсо сэхээр хэлээ хадашни бишье шамда һаянай тад ондоогоор хандажа, Үлзытын түхэреэнэй басагад сооһоо булай тодоор илгаруулдаг болоо байнаб гэжэ һаял хада тодорхойгоор мэдэрбэ гээшэ хаб. Тиимэһээ энэ мэдэрэлнай хоёр талын бодото хүсэл болон эрмэлзэл болоно гэжэ мүнѳѳл эсэслэн ойлгобоб. Тиин гэхэдэмни зосоомни яаһаншье номгон болон сүлѳѳтэй мэтэ болоһон шэнги болошобоб даа! Долгормаахамни! Би нээрээшье һаял эндэ шинии хэлэгшые бодотоор мэдэржэ байна хаб даа! — гээд басаган руу бүхы бэеэрээ эрмэлзэн, гарнууд соогоо пүлсэгэрхэн мүрнүүдыень шиидэнгеэр абахадань, Долгормаа шэбэнэн һагад аалиханаар хэлэбэ.
— Цыремпилни! Ѳѳрынгѳѳ ерэхэ сагта ерэхэ юумые бү яаруулая даа! Дан эдир бидэ хоёр эхиндээ оройдоошье заһагдашагүй алдуу гаргажа болохобди. Тиимэһээ даруу номгон байялши. Тиигээд убайгүй зоной хандасаһаа унтаржа болохо энэ мэдэрэлээ олоной урда табингүй, эндээ, Бургааһанайнгаа шугын оршондо ходо уулзадаг болоёл. Хүршэнэр ухаантай, нэгэ ангида һурадаг зон аад, ши бидэ хоёр бэе бэеэ сохом һайнаар огто мэдэхэгүй байжа болохобди. Тиимэһээ болгоомжотойгоор, удаа дараалан, бидэнэрэй харилсалган ябаг лэ, саашаа! — гэжэ басаганай хэлэхэдэ, Цыремпил тэрэниие үтэр бэе тээшээ татажа, үбсүүндээ нягтаар няагаад зогсоһоноо, толгой соонь угаа илдамар бүрилдэһэн янзатай үгэнүүдээ ойлгосонууд болгон, угаа уриханаар үгэлбэ.
— Зүб хэлэнэш, Долгормаахамни! Би иишээ ерэхэдээ, ѳѳрѳѳшье тон гүйсэд мэдэрэнгүй, эжынгээ үлэ мэдээшэнги болон, шамайе Бургааһанай шугы руу һүүлэй хоёр, гурбан хоногто ошодог болошоо гэһэн үгэнүүдтэнь түрүүшэгээр бодото анхарал хандуулангүй байһанаа, ухаан соогоо үлѳѳгѳѳд, Худанай гол руу уһанда орохоёо ошохомни гэһэн хүн аад, эжэлүүдгүй иишээ зоришоһон байгаалби. Яагаа бэрхэ эжымни тиигэжэ хэлээ һэм! — гэжэ гайхалһаа үшѳѳл сүлѳѳрѳѳгүй янзатайгаар Цыремпил хэлэбэ.
— Эжы хүн шамайгаа һайнаар мэдээ ааб даа. Энээниие ехэ гайхалаа бү болгыш! Би шамаяа энэ шугы руу булайгаар эрмэлзэдэг хүн байгааш гэжэ һаял мэдэхэ болооб. Эндэ юу хэһэнээ намдаа харуулалши! — гэжэ Долгормаа үгэлѳѳд, хүсэд ехээр хүлеэнгеэр Цыремпил руу шэртэбэ.
Тиихэдэнь энэ шугынгаа мангадхайнуудай эшээн, сэсэн Сэнгын амидардаг газар, үбгэн Жэбжээнэйн агнадаг тайга, Үлзытын эхэнэрнүүдэй жэмэс түүдэг дайда болон бусадшье угаа һонирхолтой байхаһаа гадна тон мэдэсэ ургуулха танхим болгожо, Цыремпил наададаг байһанаа, Долгормаадаа хѳѳрэжэ, ёстой үльгэрэй бодото ажабайдал болодог юртэмсэ энэ Бургааһанай шугы мүн гэжэ тодорхойгоор даа Долгормаадаа ойлгуулба.
Мүн Цыремпилэй ѳѳрынгѳѳ гараар бүтээһэн номо, годлинууд болон хурса жадануудые булайгаар һонирхон хараад, бодолгото болон зогсоһоноо, замби ѳѳдэ хурса болоһон харасаяа хандуулан, Долгормаа аалиханаар үгэлбэ.
— Шимни энэ шугы руу эрмэлзэхэдээ, ѳѳрынгѳѳ ухаан соо үй түмэнѳѳр тон уншажа гараһан номуудайнгаа геройнуудые бодото энэ дэлхэйдэ шадамараар ерүүлжэ шадаһан байналши. Эндэ шинии байгуулһан юртэмсэшни багахан үхибүүнэй онтохон мэтэ һанал болонгүй, бодото манай ажабайдал мэтээр шамдамни харагдадаг байгаа гэжэ һайнаар ойлгобоб. Тиимэһээ эндэ ерэжэ наадахадаа, эртэ урдыншье, мэнэ һаяыншье ажабайдалые һэргээдэг байһан мэтэ болодог байгаа байнаш. Теэд энээнэйшни эсэс арбаад хоногой эгээл саана ерэжэ, шимни бодотоор ехэ хүн болохо тээшээ шэглэһэн болоно бэшэ гүш? Харин олонхи манай үетэн эдэ бүгэдыешни энеэдэн ханяаданай хүнэһэн убайгүйгѳѳр болгохо байгаал. Тэрэниие бүүл-зүүл ойлгожо, ѳѳртэеэ одоол хэнииешье абадаггүй, эндэхи ѳѳрынгѳѳ байгуулһан дэлхэйдэ оруулдаггүй байһаншни зүб болоно! — гэжэ сэдьхэлээ ехэ хүдэлгэн дуугараад, Цыремпил руугаа тад ондоогоор Долгормаа шэртэбэ. Тиихэдээ энэ жаргалта үдэрэймни гол нээлтэ болоно гэжэ Цыремпил бодобо.
— Һайнши даа, Долгормаахамни! Энэ шугы соо үнэхѳѳрѳѳ байгуулһан тэрэ оромни үнэхѳѳрѳѳшье намһаа улам холодоһон мэтэ болошоо. Тиигэбэшье энэ намда ойгоргүй дүтэхэн болоһон шугымни намайгаа дүүрэнээр хангахаяа болёошье һаань, намда шимни эгээл дүтымни хүн боложо оробош! Һайн даа, Долгормаахамни! — гэжэ аалиханаар үгэлѳѳд, Долгормаагаа тон дүмүүхэнээр тэбэрибэ.
Тиигэжэ мүнѳѳ дээрээ уян нугархай, үнжэгэн зѳѳлэн, гэбэшье агшан зуура бүридѳѳ бэхижэн байһан тэдэ хоёрой хоорондын харилсаанай угаа нариихан аад, иигээд хэлэшэгүй бүхэ утаһан уулзаха бүридэнь угаа бата болон, инаг дуранай эхин шатын ниидэлгэнь дэлисэтэй лаб байһан туладань саашадаашье һалбаран байха бэзэ гэжэ онсоор этигүүлэн, найдалай тон бата үндэһэн дээрэ байгууламжань бодхоогдошоһон байгаа һэн.
Тиигэжэ Долгормаа Цыремпил хоёр ажабайдалай дүүжэн дээрэ жаргалтай, найдамтай барисаатай байха бэзэ даа! Болтогой!
Начало...
Был жаркий полдень середины лета. Шестнадцатилетнего Цыремпила, сына Бато, одолевали странные, дотоле незнакомые чувства. Особенно на него находило, когда Цыремпил видел дочь соседа Сампила — Долгорму, которая в последнее время стала казаться ему какой-то особенной среди девушек Улзыто...
А в эту неделю его даже не тянуло сгонять на реку Бургастай, на заросших берегах которой он проводил всё свободное время, начиная с семи лет. К тому же мать, позвавшая его поправить изгородь, сказала, что Сампилова Долгорма в последние дни зачастила на реку, хотя до той километра три. Цыремпил, казалось, и не обратил никакого внимания на ее слова и продолжал починять городьбу, куда с вечера загоняли телят. Закончив, Цыремпил с чувством исполненного долга осмотрел изгородь, собрал оставшиеся жерди и выжидательно глянул на мать.
— Мужаешь, сынок. Как хорошо починил. Отец будет очень рад. Теперь ступай занимайся своими делами. А я пойду в летний домик и отдохну. Ничего вроде путного не делала, а устала, — сказала мать.
И Цыремпил вдруг пожалел ее. Он, казалось, впервые увидел, как быстро мать стареет... «Немудрено, — думал он. —Она и родила меня в сорок два —я ее единственный сын. Они с отцом говорят каждый раз, что я их большая удача. Но я не сильно-то избалован, хотя и отец, и мать меня баловали. Сейчас свободного времени у меня целый вагон. Поеду на Кодун и искупаюсь!
Цыремпил выкатил из сарая велосипед. Уже на улице, собираясь сесть в седло, он постоял немного и тут же перерешил ехать к Бургастаю —«на кусты», как у них говорили, —посмотреть там свои мальчишеские игрушки. Он удивился внезапному решению, но словно по чьему-то велению направил велосипед на запад по знакомой дороге, будто ехал по делу...
Когда он свернул к кустам у Бургастая, то замешкался, не решаясь спуститься, будто приехал в знакомые до боли места после долгих лет разлуки. И он вдруг подумал, что сейчас произойдет что-то для него очень важное...
Цыремпил глубоко вздохнул и, шагнув в заросли приречного кустарника, понял, что детские игры ему больше неинтересны. Всё же он тихо спустился к реке, наклонился над ней, осторожно прикоснулся к поверхности воды, сразу ощущая ее благодатную прохладу. От прикосновения в разные стороны брызнули стайки мальков. По давней привычке, посидел на корточках у воды, чутко прислушиваясь к звукам за кустами. Потом быстро встал и подошел к крайним кустам. Осторожно выглянул и застыл, открыв рот от удивления: из Улзыто к Бургастаю, словно по воздуху, бежала девушка!
Цыремпил охватил взглядом ее стройное гибкое тело: упругие груди под синим платьем, стройные бедра и ноги, едва касающиеся земли. Руки ее казались крылами лебедя, держащими ее в полете над этой грешной землей! Цыремпил онемел, потерял способность двигаться и — словно в противоположность ей — застыл, окаменел, как статуя. А девушка, как будто угадала, где он, — подлетела к Цыремпилу и сама застыла недалеко от него. Она, вдруг смутившись, еще более раскраснелась и закрыла лицо руками...
Они стояли, словно изваяния, не в силах высказать свои чувства. Юноша взглядом черных, как ночь, глаз говорил о чем-то большем, чем восхищение, о том, что еще стеснялся сказать стоявшей перед ним красавице. Так они простояли некоторое время.
Первой опомнилась Долгорма. Краска смущения сошла с ее прелестного лица. Она шагнула к юноше и заговорила прямо и смело!
— Я несколько дней назад поняла, что ты для меня не просто одноклассник. Я вроде в один прекрасный миг поняла, что ты для меня больше, чем сосед и друг. В эти последние дни мне казалось, что я просто потеряю себя, если не выскажу своих чувств... — Долгорма опустила голову, помолчала. Затем медленно подняла ее и снова заговорила: — Женщины быстрее, чем мужчины, осознают свои чувства. Так же случилось и у меня. Твоя мама поняла, почему я хожу сюда, и сказала тебе в самый подходящий, по ее мнению, момент. Это значит, что она всем сердцем одобрит, если мы поймем друг друга...
— Я думаю, что ты меня простишь... Я ведь только в последние дни начал выделять тебя среди всех девушек Улзыто. Я не понимал, что это со мной. Понял только сейчас... Меня тянуло сюда. Особенно после маминых слов. Вот я приехал... Целую неделю не приезжал... Долгорма! Я хочу рассказать тебе, для чего я постоянно приходил сюда.
— Хорошо. Ты всё расскажешь... Но... Я хочу сказать тебе что-то очень важное — для нас, для наших отношений. Понимешь... Мы не должны торопиться. Не должны наделать ошибок, которые похоронят наши чувства. Цыремпил! Пусть всё придет в свое время. Поимаешь? Ты согласен?
— Да, согласен. Я понимаю... Я ведь не ребенок. И постараюсь не терять голову.
— И давай пока никому не скажем. Не хочу, чтобы нам завидовали или вставляли палки в колеса. Всегда найдутся какие-нибудь сплетники. И давай будем встречаться только здесь!
— Давай! Ты тоже приезжай на велосипеде. Ведь сюда далековато топать.
— Хорошо.
— Хочешь, теперь расскажу, зачем приходил сюда после школы?
— Расскажи! Мне интересно.
Цыремпил с большим воодушевлением рассказал всю свою десятилетнюю эпопею. А Долгорма с удивлением и вниманием слушала его. Цыремпила же вдохновлял ее интерес.
История о маленьком, но полноводном ручейке, текущем километров десять и непонятно где исчезающем при выходе из густых кустов — как его не ищи, — заинтересовала Долгорму. Особенно то, что кусты кончались метров через пятнадцать, а дальше простиралась голая степь без единой возвышенности. Правда, ближе к реке Кудун виднелся большой песчаный холм. Откуда здесь настоящий бархан, никто не знал.
А в густых кустах реки Бургастай Цыремпил создал настоящую сказочную страну: здесь совершал свои великие подвиги во имя народа Мудрый Сэнгэ; вдохновлял на борьбу со всякой нечистью старик Жэбженэй; спасал от манчжуров бурятский народ богатырь Бабжа Барас; в древние века блистал своими подвигами великий Гэсэр, здесь же Чингачгук и Оцеола выслеживали бледнолицых; совершали свои подвиги Александр Матросов и Сергей Тюленин. В этих кустах обитали страшные черти, которых всякий раз побеждал габжа лама Цыренин молитвами и обрядами...
Когда Цыремпил раскрыл перед Долгормой свой тайник, где прятал оружие, у девушки засверкали глаза. Там, под самым густым кустом, дожидались своего часа два лука со множеством стрел; острые, хоть и деревянные, сабли и мечи, два копья, два же арбалета, несколько деревянных щитов — всё готовое к бою!
Долгорма долго рассматривала эти мальчишеские сокровища, осторожно прикасаясь к ним, словно всё это было настоящим, и думала о Цыремпиле теперь совершенно иначе — с восхищением! Думала о том, что теперь Цыремпил и к ней станет относиться по-другому. Только никак не могла взять в толк как.
Взяв в нежные руки самый красивый щит и опершись на него, она задумчиво проговорила:
— Цыремпил! Я теперь буду приходить сюда не просто на свидания с тобой, а как в сказку. Буду здесь видеть не только тебя. Меня будут встречать твои герои — получается, друзья, — но и, конечно, наши встречи станут другими. Я этому очень рада!
В кустах у речушки Бургастай воцарилась тишина. Они не сговариваясь собрали вооружение и спрятали в тайнике. Потом Цыремпил взял руки Долгормы в свои и сказал:
— Родная ты моя... Я ведь сперва побаивался рассказать о своих детских, совсем недавних, игрушках, о своих фантазиях... Но ты приняла их как свои. И это здорово! Спасибо! Можно тебя поцеловать?..
Но сама Долгорма потянулась к Цыремпилу, и он легко поцеловал ее. А Долгорма поцеловала его...
Они долго стояли, нежно целуя друг друга. Потом обнялись и пошли вдоль Бургастая к Кодунской степи.
Солнце уже клонилось к западу по безоблачному небу, но всё еще стояла жара. В Кодунской степи вся живность попряталась, и было тихо-тихо. Но вдруг в небе появилась пара серых жаворонков, он и она, и зазвучала песня любви, полная нежности...
