Тысячи
литературных
произведений на59языках
народов РФ

Страна Ашуя

Автор:
Умар Кишмахов
Перевод:
Умар Кишмахов

Ашвуа ахIыгIва

ХхъвыкIла йалу атрагедийа

 

                                Дырра хIаракIы змаз, апсуаква, абазаква, апыхква
                                ртурых цIолата йадынхалыз аурышв

                                профессор Турчанинов Георгий Федор йпа йчвахъабагата.

Йалакву:

АУЫСАГIВ, Ари ауыса алазцIаз

ЗАТА, Ашвуа ахIыгIва р-Нчва шIыц

ПIТIУ, Ашвуа ахIыгIва, Гвдау хъвшара ахI

КЪЛЫЧ, Акъва (СогIвым) хъвшара ахI, ПIтIу дйащахIбапI

ГВЫНДА, АхI ПIтIу дихъапщылапI

БУТ, Кба ахъвшара ахI

КВАЙЧIВА, Арюта хъвшара ахI

РАЗНА, Гвында лпхIвыспа лыг

ЛАМШАЦ, Ашвуа ахIыгIва анчвайуысынкъвгагIвчва рхъада

АЛЫГХВГIАГIВ БАЙА, ПIтIу ФиникIийа ргIвыра йыцалазцIаз

АЖЬИ, ФиникIийа алыгхвгIагIв дичрынпI

АТАЖВ УЫД, Атажв уасаражв 

ПIТIУ ЙЛЫГ, Акъва хъвшара рахI Кълыч дызщыз

БУТ ЙАЙСЫГIВ, Бут йайсыгIвчва рхъада

Гвдау хъвшара (адкIылра) анхагIвчва, айсыгIвчва, алыгква, ацIайква

 

АПХЪНЫЩТРА

ЦIхыпI. Йбжалащцару акIвыршарта апны Гвдау адкIылра рахI, ПIтIу дшычву наубитI.  Ауи дичвыхъарамкIва АуысагIв дчIвапI. ПтIу йпхыз йалу адырри агIвыри рынчва шIыц, Зата акIвыршарта апны дгIаншитI. Ауи йчваду ллакта, лчгIвыча лас псыпсква, лныкъваща, лчважваща уырпшрыквын ажвгIвандла дшгIалбгIаз хъауцIитI. Адырри агIвыри рынчва шIыц ачва йылу ПIтIу дихъадзгылитIта ажва щтIыхла йылхIвитI:

ЗАТА. «О ахI, ПIтIу! Уара сылпха ду уыквшватI! Уыс хъададзакI уыхъвда йхъасцIарныс мурадта йсымата суызгIайтI!».

ПIТIУ. (Ачва дгIалкъауа, йылаква йыркъвчIуа). Ы? А? КIара гIаншама? (Зата данибара тшылзынайырхауа). Бара бзачIвыйа? Сара бгьсыздырам.

ЗАТА. Сара Зата сакIвпI, Ашвуа ахIыгIва адырри агIвыри срынчва шIыцпI!

ПIТIУ. (Квырмыш лзичпауа). Бзила быгIбатI, хIынчва шIыц, Зата!

ЗАТА. Абзираква уымазтI, ахI ПIтIу!

ПIТIУ. Бара бшынчву гвынгIвырапI, ауаса дырри гIвыри ззырхIвауа йырмагIныйа? ХIара Гвдау ахъвшара апны ауат йгIарныцIуа гьхIыздырам.

ЗАТА. Йгьджьащахъвам йъажвымдыруа. Швара йампхьаквауа, адырра шIыцрата йгIалцIуа ззмырдыруа, уыжвгIандзара гIвыра змам ашвуа уагIа швакIвпI.

ПIТIУ. Щта, бара ужвыгьи хIпны йгIанымшас адырри агIвыри ракIвма бзынчвахауа?

ЗАТА. Момо! Дырра хцымаквакI швымата йухIва ауаштI шваргьи. Дырра ззырхIвауа йуымдыруа уыскI уанащту, йа йудырхьаз ауыс рыцIагьи цIолата йанууырдыруа акIвпI. ГIвыра ззырхIвауа агIвычIвгIвыс йхIвауа абыжьква зымгIва чIвагъвараквакIла зджьара йануцIатата йангIауырбауа акIвпI.

ПIТIУ. Сара хI-Ашвуа ахIыгIва апны гIвычIвгIвыс бжьы гIазырбауа чIвагъваракIгьи, гIвыракIгьи гьзымбастI.

ЗАТА. ЦIабыргыпI йухIвауа. Ауат убара йгьи угIарыпхьара ахъаз апхъапхъа ауат гIаныршара атахъыпI. Саргьи ауат ргIаныршара уара уыхъвда йнаквсцIарныс акIвпI сызгIайыз.

ПIТIУ. (Швара йылата). Момо, момо, хI-Нчва шIыц, Зата! Йсзымырхъйуш ауыс сыхъвда йгIахъабымцIан. Сара саба йанакIвызлакIгьи сибжьун а-Нчваква раргван сымцарныс, щамакъщакI ангIасщтиуа ауат схъмаштылуата, рхъвква кIыдата йырзалсхларныс, хIихъаштылтI – хIва йсзымгвыжвкIра ахъаз.

ЗАТА. Уара уаба тамамта уибжьун, ахI ПIтIу, ауаса ужвы йстахъу учпара ъауымуа сшаргвыжвкIуаш угьазхъвыцуам.

ПIТIУ. (Дгвжвайуа). Момо, момо, а-Нчва шIыц, Зата! Ауаса йсзырхIвауа сара йгIасыквбцIаз ауыс сзымырхъйарквын, былпха салбхпI – хIва сшвитIта акIвпI.

ЗАТА. Уымшван! Ауыс уырхъйарыквын сылпхагьи угьалсхрым.

ПIТIУ. Ауаса… сара йгьи сгьзыгIвуам, йгьи сгьзапхьум.

ЗАТА. АгIвра гьасрым! ТшубжьахпI.

ПIТIУ. АчIвыйа йара сара сызгIалбхыз, кIарала бгвы сасма?

ЗАТА. Момо! Уара уызгIалсхыз ари ауыс ухъа щтIауцIарыгьи йшуырхъйуш здыритIта акIвпI.

ПIТIУ. Ахъа щтIацIара швабыжта ймайрапI. Ауаса ари йсбрычпуш ауыс архъйара агалагьи йбаргвыпI. СбыхIвахитI, а-Нчва шIыц Зата, ари ауыс датша ахI уасаражвкI, сара сацкIыс рыцIа йгвыбзыгъу йыдгал.

ЗАТА. Сара Ашвуа ахIыгIва ахIбатагьи, ахIытагьи йбзазауа зымгIва бзита швыздыритIта акIвпI уара уызгIалсхыз.

ПIТIУ. Йара ачIыйа ари агIвыра азыгIгвалу, кIарала хIазыбжума?

ЗАТА. Щта! Ауи швалабзазуштI, швалабадыруаштI, швцIас пшдзаква гьарыдзуашым, асквшызкьква йрылата хъара йагуштI.

ПIТIУ. ЙшпакIву асквшызкьква йрылата хъара йшцуш?

ЗАТА. Майрадзата. Абар, швара ахIбачва швцIасква абанпара йрызгIаныжвжьхра гьатахъымма?

ПIТIУ. ЙатахъыпI!

ЗАТА. АгIвычIвгIвыс йынцIра айшыспI, швара ахIбачва зымгIва швбзазара швалгуштI, швыуа заджвы йара-йара ауат швцIасква абанбара йгьазибжьушум, ауи гьакIвымма?

ПIТIУ. Щта, йакIвдзапI!

ЗАТА. АгIвыра анцIралагьи йаъазлуштI! Ауи швцIасква зымгIва швара швымщтахь йгIадзынгылуа йрыланагуштI, йднардыруаштI, йшшвтахъу апшта йарбзазуштI.

ПIТIУ. Сара ауи ауыс ауаса цIолата сгьазымхъвыцтI. Ауаса уыжвгIандзара хIуагIа гIвырадъа йбзазатIи?

ЗАТА. Абзазара апны уыс шIыцта йгIаншауа зымгIва гIамтIакI рымапI! Ужвы агIвыра гIаныршара агIамта гIадзатI! Ауи гIанзыршушгьи уара уакIвпI, ахI ПIтIу! Бзила!

Анчва Зата дшгIаншаз апшта псейспадза дхварыззауа ауатыкв дтыцIхитI. 

ПIТIУ. (Ъанквынра йылата). ЙачIв пхыз гвымхайа йызбаз! Йахъа сымчвхзарквын агалагьи йагъьын – ари а-Нчва шIыц йычвхыз ахIыкI йпны дйызцушынта агIвыра гIаныршара ауи йыхъвда йхъалцIушын.

АУЫСАГIВ. (Абжалащцара дгIалцIуа). Момо, ахI ПIтIу, ауи датша ахIыкI йпны дгьымцушызтI! А-Нчваква зынгьи йгьгIващум. Ауи упны дангIайзара уара уакIвпI йгIалылхыз.

ПIТIУ. (ДгIархIауа). Уаргьи йумагIныхйа?  Уаргьи у-Нчвума? Ари йамагIныйа йгIаншаз уахъа анчваква сызшвымрычвуа?

АУЫСАГIВ. Момо, сара сгь-Нчвам, сара суысагIвпI!

ПIТIУ. АуысагIвгьи ймагIныхйа, арасагьи дызгIвычайа, счвартапещгьи дзыгIвнйа?

АУЫСАГIВ. АуысагIв адырраква зылазхIваз йакIвпI. Ауи йгьи дзыгIвитI, заджвы йгIвызгьи дзапхьитI. Араса сызгIвычугьи датша гIамтапхьадзаракI сауапIта акIвпI. Учвартапещ сзыгIвнугьи сара сызлагIвуа йгьи сызлапхьауа агIвыра уара йшалауцIаз сапшырныс акIвпI. 

ПIТIУ. Уара АуысагIв сгьгIауымжьума? Йара уыжвжвы ухъатала йуагIатIи а-Ннчва шIыц Зата гIвыра шхIымам шылхIваз, ауи агIаныршарагьи сыхъвда йшгIаквылцIаз. Сара йара ауи аквпшыра шаъазлушгьи гьсыздырам. Уара ауи агIвыра гIансыршахьата ухIвитI. Ауи шпаъу?

АУЫСАГIВ.  Уара уыжвжвы ауи гьгIаугвынгIвашым. Ари агIвыра сквш цынзыкь йацта ахъыцIхьатI уара йгIаухъвыцищтара, сара съагIатыцIыз агIамтала йгIауахвырквын. Ауи акIвпI сара уара угIвырала йгьи сыззапхьауа, йгьи сыззыгIвуа.

ПIТIУ. Йшцауала уаргьи у-НчвапI, ауи аъара сквшызкь йгIарылста хIпны йгIайыз? Анчваква ракIвпI ауатква ззычпауа закIы йгIашIанамкIуа.

АУЫСАГIВ. Момо, ахI ПIтIу, саргьи уара уапшта сгIвычIвгIвыспI, сара суысагIвпI! АуысагIв закI аналайцIауа йхъвыцраквала асквшызкьпхьадзараква дызрылситI. Ауи аъара сквшызкьпхьадзара сшгIарылсыз акIвпI уара йгIаугвнымгIвуа йгьи Нчвата сзупхьадзауа. Ари швъабзазауа агIамта сгIанхата бзита хIабадырырквын акIвпI уара сара йсхIвауа анхъауцIуш.  

ПIТIУ. Ужвыгьи ачва саларкIвапIта йухIвауа бзи-бзи йгьгIасгвынгIвуам, ауаса угIанха, хIапшыпI ауысква шцауа.

 

ЙАПХЪАХАУА АХЪВЫ

Йапхъахауа асурат

АкIвыршарта апны йнаубитI ахI ПIтIу йыпшца. Бацкъьала йшшу йтыдз аквгыла, йымхIара, йца тараква, йынхагIвчва, йлыгква – дасу руысква рбауа. ЙацIахIву ачвыуандыр.

АхI ПIтIу апахь дчIвапI, чвабала йхърысу гъвычкIвынкI йнапIыцIа, йрыцIару къамыш лабачкIвынкIла чIвагъвараквакI йчIвагъвитI. ДгIащтIчIвитI, ласыта днасгIаситIта датачIвахитI.  Дызщту ауыс шизаквмыршвауа йылубгIитI, дцIритI, дхIвхIвитI, йгвыжвкIра йлыгчва йыла йгIацIашвауа йгIархътигитI. Ауатква зымгIва йхъарамкIва йчIву АуысагIв йбитI.

Ауатыкв дгIаталитI цIыкв мцыракI знапIыцIу лыгпхIвыспакI.

ПIТIУ. (ГвыжвкIра йылата). Бара бызчIвуда?

АЛЫГПХIВЫСПА. (Квырмыш йзылчпауа). Уара сулыгпI, сара сахI!

ПIТIУ. (РахIагьи дгвыжвкIуа). АчIвыйа уысдъа бзакIвшауа?

АЛЫГПХIВЫСПА. АкIважва дзхьшвашва гIагра сылщтийитI, зхъацкIы сцаз сахI.

ПIТIУ. А-а-а! Бара ацIыкв мцыра бымата тшгIасшIабыршватI! Абарауи акIвпI сара суыс закIытагьи йзаквымшвуз ужвы йгьи йзаквымшвахуаш!

АЛЫГПХIВЫСПА. ЙсзыргIва, сара сахI, йзымдыруата йсымхъачпатI.

ПIТIУ. (ДгвыжвкIдзауа). Момо! Ауи злабызсыргIвара гьаъам!

АЛЫГПХIВЫСПА. (АхI йпахь шамхъаша тшкIалрышвуа). Анчва йхIатырла суыхIвахитI, йсзыргIвах!

ПIТIУ. (Йгвы дшанарщуа гIайныпщуата). ЙабагIалгуа ари спхIвыс бара йбапшкву ахълымыгIв лыгква? Са слызхъапI ауи! (АкIважва дъагIвнула дджвыквылитI).

АЛЫГПХIВЫСПА. (ДырхIан, щамхъаша дгIагылхитIта, ахI дипырагылитI). Ауи закIы гьлызам, зымгIва ззу сара сакIвпI. Сара сквнага санцIа! ЙсзыргIвах, ахI!  Сара ауаса зынгьи йгьсчпахуашым! Сара, сара, сара…

ПIТIУ. (Дапикъауа). ЙашIарысх! Йшцауала, ауи схъапщыла йгIалхъыжвжвгIушгьи длымапI, ауи акIвма? (ДцIыруа). Тшамнарга! Ауи ахIа сыла зынгьи тшабмырбахын!

АЛЫГПХIВЫСПА. (ДыцIшвтитIта дыгIвуа). Уа-ды-ды-дыд!

АУЫСАГIВ. АхI! АчIвыйа йучпауа? ХаракIгьи змам алыгпхIвыспа уызлыквцIырйа? Уара агIвыра гIаныршара узаквмыршвузтын алыгрыцхIа йлызайа?

ПIТIУ. Арахь уара, АуысагIв! Бзирала йуасхIвитI, суысква угIарыламщщын! Сара ауи сызлайсыз хIашвуа цIас ъапылтшыз акIвпI. АцIыкв мцыра лымата дангIасшIашва йа тшгьацалмырпатI, йа мгIварыгIв гьлымчпатI ауыс сызлу плымтшра ахъаз.  ЙгIаугвынгIвыма?  

АУЫСАГIВ. Щта, йгIасгвынгIвытI! Ауи ацIас хIаргьи уыжвгIандзара йхIымаркIвапI.

ПIТIУ. Ауи аъара сквшызкьпхьадзара йшпанарылс?

АУЫСАГIВ. Уара угIвыра йнанагтI.

ПIТIУ. Сара йгьгIасгвынгIвуам ауи.

АУЫСАГIВ. Уыжвласыла йгIаугвынгIвыхпI.

АхI ПтIу баца кврысхвыцкI йгIвыцIара йыцIа йгIамгIвайсуа лыгкI дгIайшIашвитI.

ПIТIУ. (АгвыжыкIра дамаркIвата). Уаргьи йумагIныхйа, бзигIваца?

АЛЫГ. (Квырмыш ду ахI йыквицIауа). Уара сулыгпI, сахI!

ПIТIУ. АчIвыйа щта уара слыгду ари баца кIваракI ахIа угIвыцIарамкIва узакIвшауа, ы-ы?

АЛЫГ. ХIара хIыкIважва ашырдза зтахIпсуш цатаракI хIзышш-хIва сыхъвда йгIаквылцIан йсшшытI, баца такIв агхан, ауат згахитI…

ПIТIУ. (Дапикъьауа). Схъапщыла уыхъвда йгIаквылцIатI ухIвама?

АЛЫГ. Щта, сара сахI!

ПIТIУ. ЙгIащтIацIастI арахь абацаква.

Алыг йщтIайцIитI.

ПIТIУ. (Абацаква алихуа). Схъапщыла уыхъвда йнаквылцIатI ухIвама?

АЛЫГ. Щта!

ПIТIУ. (Абацаква рахIа йтIашву гIарылихын дцIритI). Ари апщцIа апны сара сакIвпI рыхъвдаква кIара ыквызцIауа, рыхъвдаквала йкIназхIауагьи, йгIаугвынгIвыма?

АЛЫГ. Момо, сара сахI!

ПIТIУ. А-а-а! Ауатгьи шдырхъйауа уырбара атахъыпI, ауи акIвма? (Алыг бацала дгIалиццауа далагитI). Абараса акIвпI рыхъвда кIара шыквырцIауа, абараса акIвпI, абараса акIвпI!

АЛЫГ. (Аудынква тшрыцIирышвтитI, йанйыквшварагьи дцIритI). Ау-уа-уау! АчIвыйа харата йсыму?! (ДчIвагIгIуа агIарбарта дыквкъьитI).

АхIгьи йджвыквххыз алыг абаца йыщтIайцIахитI.

ПIТIУ. Са йшвсырбапI ари апшцIа апны квнага йшанырцIауагьи йанызцIаугьи, зинала йгIадрикваз!

Ауатква збаз анахьанат алыгчва рынхагаква кIарпсан аныла-арыла тшыкъарчIвахтI, ахI тIакIв данхьых мадза-мадза ауат гIащтIырххын руысква йрыдгылхтI.

АУЫСАГIВ. А зунагIва багIвахаз ахI, умыгIвхъвыцIдзатIи! Арат алыгква рцIыхъва тIакIв утымцIума.

ПIТIУ. Э, уара АуысагIв бзи, сумыргвыжвкIын, ауи акIвымкIва уаргьи йнауыквшвуштI!

АУЫСАГIВ. (Йща гIашуата). Арахь, сара датша гIамтакI сауапI, ауи акIвымзара угвы йтымцIхуаш йамна згIвакI уасхIврын!

ПIТIУ. Саргьи йсгвасрапI уъаслыгым, ауи акIвымкIва уыжвгIандзара ууышвуа аркъан укIныхIазлушын.

АУЫСАГIВ. УашIасстI ауахь! Ауи ахIа сгьуамакIхуашым. (ДыквцIхитI).

ПIТIУ. Йшпабзийыз! ХIыжв гIван йхьатI!

ПIтIу йатаркIвах дызлаз ауыс дадгылхитI, ауаса ауи гьизаквыршвумта дгвмачIуа ажвгIанд тшазынайырхитI.

ПIТIУ. О с-Нчвата йдуу! АчIвыйа ари а-Нчва шIыц Зата ари аъара йбаргву ауыс сыхъвда йызгIахъалцIаз? СбыхIвахитI, ари ауыстIакIв схъга. Ауи схъбгузтын рахIа йтана дуу бара быхъаз уахьчIва йшсщуаш. Сара сыла закIгьи гьгIацIалхуам, атгIачвагьи, алыгчвагьи, ахIчвагьи, агвлачвагьи сгьрыквшвахуам.  Ари акIвпI-хIва йсчпуш гьсыздырхуам!

ПIтIу йхъапщыла дгIашылитI.                                        

ГВЫНДА. Сара схъапщыла! АчIвыйа йуызкIашваз? ЙгвыжвкIта тшгIащтIызжваз амшын атолкъвын дуква рапш хIлыгква уызрыжвылыз?

ПIТIУ. (Айшадза). А-а-а! ЙнадырдзахтI, ауи акIвма?

ГВЫНДА. Момо, заджвгьи закI шнаймырдзах! Сара схъатала, апшцIа йтшкIараз шабгугьи сыцта йгьи йызбатI, йгьи йсагIатI хара змаквамыз алыгчва уырщыхIалта йшамцIуцаз. Апхащара сащитIта алыгчва рылаква сгьырзытапшхуам.

ПIТIУ. Быртампшыхын щта, бадырцалума? Дасу йуыс йшатахъу апшта йырхъйарагIатI. РахIа йхълымыгIвыз, йамуквуз алыгчва гIазбддан сща рыжвуа срылапI араъа.
ГВЫНДА. Анчва йшцIабыргым! Ашвуа ахIыгIва апны йштам хIлыгчва рапш бзи.

ПIТIУ. ХIай-хIай йгьтам! ДзачIвыйа Ашвуа ахIыгIва апны сара сацIкIыс злыгчва рыцIа бзи йырзаъу?Йсырчузтын, йсрыжвуазтын, йызгIвычузтын, тгIачва ангIандыршара тдзы рзысшшуазтын, саби данраура хшы гIазымцIуа жвы рыстуазтын… ХIы, бара йгьбымдырума ауат сара бзирата йырзысхадзауа? Сара йырзысхауа бымамачIта баргьи бнапIы ашIамсуа бшырцхърагIауа гьзымдыруадзбщума?

ГВЫНДА. ЙауыпI ари, ауи ахъазла хIара хIгьрыцхIахушым. (АлыгпхIвыспа дгIазшIылтитI). Разна! Бабаъу, арахь бгIайстI!

РАЗНА. (ДгIашылуа, ахI квырмыш йзылчпауа). АчIвыйа йбтахъу, сыкIважва?

ГВЫНДА. Ари бахI йацищтара йкъамыш лабачкIвын йнапIыцIакIымца закIы гьйымфастI.

РАЗНА. ЙыздыритI, сара сыпшвыма!

ГВЫНДА. Йбдыруазтын бцата баста блыбыл шIыц йызгIарыса, ажьыргIва йзыгIарпхах, ари ашуара йгIанаршыз агIвадзы атарала сынчIва йачIву агIвадз шIыц ашIуна хьшвашвадза йтагылу, ашв айдзагьи ацта йызгIагта дырча.

РАЗНА. ЙауаштI! Йара уыжвжвыбырг йгIазгуаштI. (ДджвылцIырныс далагитI).

ГВЫНДА. Зны бгIашIасстI, Разна. Щарда цIума хIара хIдзынчва Дзызлан кватIакIв-хIва хIлыхIвищтара, щакIгьи лзыгIахIщтита?

РАЗНА. Йшзымдырхуа, сыкIважва. Ауаса бзидздза цIитI.

ГВЫНДА. Бца, бахI дырчата адзы а-Нчва Дзызлан лныхIвара йатахъу зымгIва адгал.

РАЗНА. ЙауаштI, сыпшвыма. (ДджвылцIхитI).

ГВЫНДА. (ЛахI тшизыналырхауа). Арахь, сара сахI! Ари хIлыгква бзита уъарзыъу ахъазла хIвансхIван гвымха щарда узырхIвитI, ауыла уара улыгква урыгIвщуата, дара рчIвква алауырпIатIауата.

ПIТIУ. Алыгчва сара йсчIвыпI, йшстахъу сырзаъапI, руыс гIасыларымцIаргIатI.

ГВЫНДА. Ай сара сахI, тIакIв хъарата упшы. Ауат ахIчви ахIбачви псайспадза йуыдцIырныс закIы гьазхIвам. Абан уара уаща цри Кълыч ауат зымгIва мшкIы йпны йазиддан уара закIгьи гьгIауайымхIвтI. Ауаъа ауат йызлачважвазгьи йдырхъйазгьи заджвы закIы гьидырам. (Длыркъванчауа). Апхъа ауатква гьнымшузтI, йызнымшуз уаргьи араса угьаъамызтIта акIвын.

ПIТIУ. Йшпабзийыз съазшIырымтыз, сара ауат анымхахъаква закIылагьи сгьырзыбжам, сыгIамта рыквсрыдзырнысгьи йгьстахъым.

ГВЫНДА. Апхъа хIыпшцIа йазната сасчва тшкIаран. АхIчвакви ахIбачви рхъапщылаквагьи рыцта йгIайлун, хабар шIыцкI ъану рыцгIаргуан. Йышаз, йыншуш, йабагушнадзара гIасархIвуан, ужвы ауат хIтыдзра мгIварыгIвла йгIакIвшитI. Ауат зымгIва гIазлыцIыз уызцрахIву учIвагъвара-магъвараква ракIвпI!

ПIТIУ. Дара йбзипI, рпынква йрыгIвначIвахызтI ауат абызкIлитIква. Сара бара бакIвымкIва хIпны датша пхIвыскI дызбарныс дгьстахъым.
ГВЫНДА. (Йажваква лахIвара пшдзаквакI гIадыршIыхан дгIадрылашаритI). Йшпабзийыз, уара саргьи ауат рапш субарныс гьутахъыхымдзысщан гвыргIва дукI гIасылашвахьан…

ПIТIУ. ЙауыпI, йауыпI, бца ауахь! Йарауасагьи чIыда щарда сбырхIватI. Ауи блыг пхIвыспа айшва амацIауырта апны йшсзыхъылгIвуш лахIв, сара араъа апахь зымгIва гIасшIапшуа сгьчушым.

ГВЫНДА. (Агвыргъьара гIалныпщуа). ЙауаштI!

АкIважва Гвынди алыг пхIвыспа Разни амацIауырта йыгIвнапI. Разна ахI йфуш йрызкъы йзадылгалитI.

ГВЫНДА. Разна, бара йббама ахI алыгчва дшрыквцIыруаз?

РАЗНА. Щта, сыкIважва, йызбатI! Апхъа ауи ауаса дгьгIвыласмызтI.

ГВЫНДА. Щта ауи гьакIвымма, дшаъамыз дцатI. ДалапIатIапI-хIва сшвитI.

РАЗНА. ХIаргьи зымгIва гвы ахIттI ауи акъамыш лабачкIвын гIащтIихта агъвы ахъахь закI йчIвагъвауа далагищтара штшипсахыз. Сыпшвыма! АчIвыйа ауи ачваба апны йчIвагъвауа?

ГВЫНДА. Саргьи закIы шалзымдыргIауа. Ауаса багъьата йыздыруа закIыпI – ауи бзиракIгьи шхIызгIанамгуаш.

РАЗНА. АчIвыйа щта йчпачIву ауи агъвы йымчIвагъьахра ахъазла?

ГВЫНДА. Йгьсыздырам! Ауаса ауи закI гIахъвыцта дымгIвыхуа дчпара атахъыпI.

РАЗНА. Сара схъа закI гIаташван йбасхIвырныс сшвитI.

ГВЫНДА. ЙхIва бымшвауата, ашвара апны хIаъахума? АхI йызгIвадара хчара атахъыпI.

РАЗНА. (Швара лылата). СыкIважва, атажв уыд пшгIвы лпны бцарыквын щта?

ГВЫНДА. (ДгIархIауа). Йбуа? БалапIатIама? Сара, Гвдоу ахI йхъапщыла, уыдкI лпны сцата хъвымгаракI схъацIа йыхъаз йшпалсрычпуш? АуагIагьи йсзырхIвушйа?

РАЗНА. Йыгьсыздырам! Ауаса ауи щардагIвы дырцхърагIауата рхIвитI, йгьбдырдзушым баргьи дбыхъвушызтын.

ГВЫНДА. (ТшытракI тшадылгалитIта, лпсыцхIа лщтийитIта, багъьата). ЙауаштI! Атажв уыд слызцапI! Датша съакIыдпалуаш гьсыздырам. Бара, Разна, сшвындыкъвара бтапшыта согIа пшдзакI ауи йлызгIалх, сыщтахьла скъвытIата шлымхIвахуаш апшта, хIуысква хIанрылгара хIацылпта хъвлапны хIлызцапI.

РАЗНА. ЙауаштI сыпшвма! Уыжвжвы ахI дсырчапIта, ауыд квнага бзикIгьи лызгIалсхпIта, бара бхъазы блызцапI. ЙгьангIалрым алыг лахI йыхъаз йакIвым закI лгIарныс, йа йызгIваква рыуа закI лдырырныс. Бара бцата ауыд дырпшы – йа закIыла дбыхъвапI, йа мгIвакI быквылцIапI. Саргьи йшбхIваз апшта, Дзызлан лныхIвара адызгалпI.

ГВЫНДА. ЙауаштI, йшбхIвауа йхIчпапI!

ХъвлапныпI. Ауыд лпещ апны. БжалащцарапI. Апещ ауацIа ауыдра йаквыргIапспI. Атажв уыдгьи ахъвшва йыквгылу джьаз чуанкIла закI гIалыршитI йылгIватIуа, лхъа дтахъвыцуа. Гвында йауацIарышу закI лгIвыцIара йыцIа, ллактагьи заджвгьи дшйымдырхуаш апшта йбжахъгIвата дгIашылитI.

ГВЫНДА. Быхъвлапын бзита, нана!

АУЫД. (ТшгIащтIылхуа). Хъвлапын бзи бызгIайтI, Гвында, хIара хIыкIважва!

ГВЫНДА. (ДгIархIауа).  ЙшпагIабдыр сыхьызгьи схъатагьи?

АУЫД. ЙсымгIануыдхйа ауи ахIа злам ауысква ансымдырра? Арыла бгIабжьалта бгIачIва.

ГВЫНДА. Абзираква бымазтI, нана! (ДчIвауа, йгIалгыз асогIа лзыналрыскIьауа). Нана, араъа квнага бзикIгьи согIата йбызгIазгтI, уыс дукIлакIгьи сбызгIайтI…

АУЫД. ТшбымрыгIапсан. Сара йыздыритI быззгIайыз ауыс. АхIчва рпхIвысчваква магIны змам уысла араъа йгьсызгIайуам. ЙыздыритI араъа бгIайырнысгьи бгвы йшачвымыгъыз. АуагIа сара йсапшу ауыдква бзи йгьырбум, бара бапш йхIызгIайквауагьи хIыцта. Ауат руысква аналапIатIара акIвпI хIара хIаныртахъхауа. Щарада цIуата токьаль бзымчпауа бчIван бызгIамиуамца.

ГВЫНДА. Анчва йбхIвауа шцIабыргу, нана! Абар уахьчIвагьи слыгпхIвыспа лакIвпI сзыргвышхваз, сара-сара токьаль счпата сшгIамиуашыз.

АУЫД. ЙыздыритI. Бара бынкъвызцауа бхъапщыла дызлу ауыс гьакIвымма?

ГВЫНДА. Щта, бзи, зджьара йгIанымхауата ауи сгвы акъвнарпитI.

АУЫД. Зны закIгьи бымхIвауата бчIвазла. (Атажв, уыд турасы дталитI, къвыд лрыпитI, «а-а-а-, ды-ды-дыд» – лхIвауамца луыдра днанауахвитI, акъыль хътыцI лапшыла Гвында дгIалпшитIта йапцIлыхвхвауа йгIалалхIвитI). Ауи ауагIа йрыхъвуш уыс хъададзакI далапI. Анчваква ауи зынгьи йхIымамыз агIвыра лихырныс йыхъвда йгIахъарцIатI.

ГВЫНДА. ЙазыгIгвалайа хIара ауи агIвыра?

АУЫД. (Ауыдра турасы дгIалцIхуа). Анчваква ауаса йщаквдыргылтI. Ауат рыцIа йырдыруазапI ауи агIвыра затахъу. Бхъапщыла бицIгIа.

ГВЫНДА. АчIвыйа йара анчваква ари ауыс рхъйара схъапщыла йызгIайыквдырхIаз?

АУЫД. Ауат ауи швабыжта дшткIьийу рдыритIта акIвпI. Йхъа йтайкIыз ауыс ацIыхъва йнаймырдзакIва дгьгIашIасуашым. ХIы, йбхъаштылхма ауи бсыцгIай-хIва бцIыхъва дантагылаз? «Момо, сгьуыцнайуашым» – хIва зъараны йабхIвйа? БцIыхъва дгьтымцIтIи, бигатIи! Ужвы рахIагьи дайрышхатI! Ари ауыс дара анчваква йызгIайын йыхъвда йгIахъарцIатI, йа ауи йхъа алайцIуштI, йа йырхъйуштI!  

ГВЫНДА. Ауи дагуштI- хIва гьакIвымма рахIагьи сызчвшвауа. Нана, щта ари ауыс злалгушйа?

АУЫД. (Ауыд ужвыгьи зны луыдра турасы дататагылхитI, йгIашуа ачуан апны хIврашылакI хъылпсалитI, ауи ассахIва йшвахъырчитI, апещ ауацIа гIвазла йарчвитI. Луыдра дгIалшвтIхитIта псайспадза йылхIвитI): Ауи ауыс нимыжьуазтын йамназгIвакI швызгIацIцIуаштI! Ауи аджьабагIа швтгIачвагьи, шваргьи, швхъвшара Гвдаугьи агуштI!

ГВЫНДА. (Лгвы кIахIадзата). ЪазагIва кIара гьамамма ауи аджьабагIа йхIызгIайуаш?

АУЫД. ЪазагIвата йаму закIыпI – бхъацIа ауи агIвыра йзаламцIауата дчпара атахъыпI.

ГВЫНДА. Нана, сбыхIвахитI! Схъапщыла дгIашIазкIуаш ъазагIвакI гIасыт. Анчва ахI йхъапщыла йшылквнагауа апшта бшызбахра!

АУЫД. Йара ауасахIвагьи щардачва басхIвтI. Ужвы зымгIва знапIыцIу бара бакIвпI. Сара анчваква йырпшIагылуаш хIврахъвшвыкIгьи гьсызбытуашым, ауи ауат рымч гьазыпнатшуашым.

ГВЫНДА. Сара анчваква швабыжта сырчвшвитI!

АУЫД. Е-е-е, сыкIважва! Анчваква гьракIвым бызчвшвара атахъу, ауагIа ракIвпI! Анчваква рпашвхIа апны бара быгвнахIгIвацаква ракIвпI джьауап злабымазлуш, ауагIа дара рыгвнахIквагьи бара йгIабыквырцIата амаль рымата анчваква рпашвхIа апны йбдыршвуштI йгьи бара бдыркъванчахуаштI.

ГВЫНДА. ЙгIасгвынгIвытI, нана! Абзираква бымазтI, бзила!

АУЫД. Бзила, акIважва!

Гвында дгIаджвылцIхитI.

 

ЙыгIвбахауа асурат

АкIвыршарта йапхъахауа асурат апш йадгалапI.

ХъарачIвыла акыт Лыхны абзазагIвчва адзы а-Нчва Дзызлан ква тIакIв-хIва йзлалыхIвауа ашва «Дзиуара» шгIаргванхауа уагIитI. Ауат ауагIв йагауа атшыгIвра шIыц гIархчара ахъаз акIвпI ауаса йзырчпауа. Ауи ашва йалапI ашвуаква рытшгIванчва Чап лыхьызгьи – атшыгIвра шIыц амара йашахырквын Чап лытшгIва рызкъыдъа йштачвуаш.

АдзиуарахIвагIвчва йгIвычу кIьанджьпсрыхIагакI йщтIыхта йгIаргитI. ЗыпшцIа йпшцIалуа рпны ауи арыхIагагьи йлыцу агвыпгьи шацу дзы гIарыквырчвауа йдырбгIитI. Дара йтшкIаралквазгьи дзы йамайгьдзауата апшцIа йтшкIару зымгIва ахIы-чрын-хIва йалампшуата дзыла йыркIвабитI, ашва Дзиуара ашIадымрысуата. АпшцIа апшвымаква дзиуара йалакву афачIв зигIваква, ахъгIара-мгIараква гIарыртитI.

ДЗИУАРА, ДЗИУАРА,
АХI ЙПХIА ДДЗЫШИТI

УА КВАТIАКIВ, УА ДЗЫТIАКIВ! 
АДЗЫХЬ АХЪА – ЧАП, ЧАП!
АРХЪА ГЪВГЪВАРА – ЧАП, ЧАП!
АТШГIВА КIКIАРА – ЧАП, ЧАП!

ДЗИУАРА, ДЗИУАРА,
ХIРЫХIАГАГЬИ ДЗЫШИТI,
УА КВАТIАКIВ, УА ДЗЫТIАКIВ!
АДЗЫХЬ АХЪА – ЧАП, ЧАП!
АРХЪА ГЪВГЪВАРА – ЧАП, ЧАП!
АТШГIВА КIКIАРА – ЧАП, ЧАП!

ДЗИУАРА, ДЗИУАРА,
АТШЫГIВРАКВА ДЗЫШИТI,
УА КВАТIАКIВ, УА ДЗЫТIАКIВ!
АДЗЫХЬ АХЪА – ЧАП, ЧАП!
АРХЪА ГЪВГЪВАРА – ЧАП, ЧАП!
АТШГIВА КIКIАРА – ЧАП, ЧАП!

Дзыла йабарбгIитIта, адзиуарахIвагIвчва йгIарырткваз афачIвкви ахъагIаракви нарахвхитIта йара ауи ашва рхIвауа агIарбарта йыквцIхитI. АпшцIа йтшкIараз зымгIва, ахI ПIтIугьи дрыцта, йбагIдзачIвчIвыта ауатыкв йгIатахитI. АхI ПIтIу лыгкI дызшIититIта йайхIвитI.

ПIТIУ. ГIвыджь-хгIвы хъачвата йнахвта, ауасахча йпны швцата рахIа йазаъакву гIвджьмакI – азакIы шкIвокIвата, азакIы квайчIвата йгIарылшвхта хIныхIварта йазгIашвц. Аджьма шкIвокIва анчва Дзызлан йылзыхIщуаштI, аджьма квайчIвагьи атшгIванчва Чап лыхъаз йхIщуаштI. Дзызлан мараква цкьа (дзымаркIакIа) йанакIвызлакIгьи йшхIзыгIалщтиуаш апшта, анчва Чап лытшгIва йанакIвызлакIгьи йшквайчIвазлуш, алгIва йашвшвуа, афачIвы шагымхуш апшта.

АЛЫГ. Уыжвжвыбрг йхIырхъйуштI, сара сахI!

ЗымгIва агIарбарта йыквцIхитI, Гвынди Разни ракIвымкIва.

РАЗНА. (АгвыргIва гIалныпщуа, лкIалта цIлыргIвауа). Йшпаца щта буысква сыкIважва, блызцазма атажв уыд?

ГВЫНДА. Щта, Разна, слызцан!

РАЗНА. АчIвыйа йгIабалхIвыз?

ГВЫНДА. БзиракIгьи шгIасалымхIв.

РАЗНА. ЙшпакIву?

ГВЫНДА. Абарауаса! «Ауи бхъацIа дызшIу ауыс а-Нчва шIыц Зата лакIвпI йгIайыквызцIаз, ауи ауыс йырхъйузтын Гвдау хъвшара зымгIва балахI дудздзакI швагуштI», – лхIватI.

РАЗНА. Ауи абалахI хIхъызгуш хIврахъвшвыкI-хIва бгьлымхIвама?

ГВЫНДА. СлыхIватI! Ауаса – «Сара анчваква йырпшIагылуаш ъазагIвакIгьи гьсымам», – лхIватI.

РАЗНА. ЙчпачIвыйа, щта?

ГВЫНДА. Анчва, йшзымдыруа! Ауыд йгIасалхIвыз ари акIвпI: «Ауыс балахIла йшалгуш басхIвтI! Ауи шбхъбгуш бара-бара базхъвыцх!»

РАЗНА. Сыпшвыма, закIыла сбыхъвушта йаъазтын – йхIвагIваца, йбхIвауа зымгIва сырхъйуштI!

ГВЫНДА. ЙыздыритI, Разна, бара ахща црикI лапшта йанакIвызлакIгьи бшсыцIагылу.

РАЗНА. Анчва дбзыразхатI ауаса йъасызхъабцIауа.

ГВЫНДА. Бнай, Разна! ЙымкIьасахаскIва закI гIахъвыцра атахъыпI.

АгIыджьгьи агIарбарта йыквцIхитI.

АкIвыршрта Акъва ахI, Кълыч йымхIара апещ ауацIа адгалапI. Аквашуа гIакIачIвитI, ажвгIванд ддитI, йгIамачвыситI. Ашвуаква ражважв йшахIвауа йапшдзапI: «Аквашуа напIыла йузыкIуаштI!». Айшва асасчваква адзхъачIвапI: Кбаа адкIылра рахI Бут, Ар (Арюта) адкIылра рахI КвайчIва, Ашвуа ахIыгIва адинхчагIвчва рахIба Ламшац.

ЗымгIвагьи рлактаква гвыргIва рныпI, ачважвара баргвы шырпыру гIарныпщитI.

ЛАМШАЦ. ЙхIзыргIва, ахI Кълыч, амшгьи хъвашахуата, хIазымцIгIауата, хIшгIайуашгьи ухIмырдыруата хIъагIауквыквсыз.

КЪЛЫЧ. Йауа, йачIвхIващайа ауи? ЙамгIан мшызлакIгьи швара швыхъазла сышвква йанакIвызлакIгьи йтIыпI, ауаса ари гьапш айшвам швара йшвквнагауа, сысасчва тлапIаква!

БУТ. ПIатIу зкву хIара хIахI! ХIара йызнымкIва-йгIванымкIва йыгIбахьатI уара асасчва шузынадасуагьи, йшырчIаухIуагьи, айшва гвжважвагIвала йадызгалтI-хIвагьи ухъа закIылагьи йахъумбгIан – ауи хIара йхIызапI закIгьи уахIымхIвуата мадзата хIъауызгIайыз.

КЪЛЫЧ. ЗакIзаджвыкIлакIгьи швымгIапсан, абарат ахымшкI-пщымшкI швъадзасасуа зымгIва гIахIыррайшахпI.

ЛАМШАЦ. Момо, пIатIу зкву ахI! ХIара хIыззгIайыз швабыжта йгвжважвагIву уыспI, араъа хпа-пщба мшы хIгьзысасуашым.

КВАЙЧIВА. ХIара хIынчвата йдуу датша зныкI, хIуысква анаквшвара амщтахь араъа зымгIвагьи хIаквлыршвахыргIатI!

ЗЫМГIВАГЬИ. Анчва йлхIватI! Анчва йлхIватI!

КЪЛЫЧ. Араса шванахадзауа, швгвы йаназгIайуа швымпхащауата швгIай швара.

ЛАМШАЦ. ХIцIасква пхIтшрыгьи хIыззгIайыз ауыс зынла хIалачважвара хIтахъын, ахI, хIаурыхвитуазтын?

КЪЛЫЧ. Ауи аъара швгвжважвузтын йгIашвхIва щта швыззгIайыз.

ЛАМШАЦ. ХIыззгIайыз уащайцIба, Гвдау ахъвшара рахI ПIтIу йакIвпI.

КЪЛЫЧ. АчIвыйа, йакIвым кIара йчпама?

ЛАМШАЦ. ЙакIвым закI йчпазаргьи рыцIа йагъьын, ауи ансимшгIадза йчпауа ацкIыс.

БУТ. ЙгIасрайшыспIта, уащайцIба ахIчва шбзазауа апшта дгьбзазум.

КВАЙЧIВА. ЦIабыргдзапI! ЦIыпх ауи йпны сасра санаъаз йгьгIасгвнымгIвытI ауаъа йчрынуи, йъазатуи, йагIымстуи. Сара слыгква ауи йлыгчва рбзазаща хвит йайхIвапсан йгIайхра гьыртахъыхмызтI йара. Ауи йнанаркIыта ахI ПIтIу йаргван сгьцахуам, слыгчва мыгIвхъвымцIра ахъазла.

БУТ. Щта, щта! Сара спынгьи алыгчва гIаншахьан ауи йахькIьала йырдарныс зтахъхакваз. Сара ауат гIаскIын йпсындзыкIьа йыззактI, арахьарат алыгчва ауат рыщта рымкIра ахъаз.

БУТ. Уара уъизиндъа хIара закIгьи хIгьаламылтI – мдыршала ухIызгвыжвкIпIта щакI гIахIбжьачIвапI хIхIван.

КЪЛЫЧ. Анчва дшвзыразхатI сарадъа закIгьи ъашвымчпаз сащайцIба швипырагылта. АцIабырг схIвапIта, саргьи ауат йгIасашвхIвкваз зымгIва сылыквала йызбахьатI. Саргьи ауи йбзазаща щарда гьсгвапхум, йауа ухIварыквын ауи йпны санцара слыгума момкIва сахIума – хIва кьангьаш гIазгуа сгIайхитI, йлыгчва ауаса тшсзырчпитIта.

ЛАМШАЦ. Ауи йахъазында! Сара йшгIасархIвызла, сквшыкI цIитIта ПIтIу гIвыра-хIва закIы дацрахIвапIта, ансисквша ща ззыгIахIщтита зылпха хIалу хIынчваква йуагIагьи йаргьи йгIарыдцIуа йалагатI.

ЛАМШАЦ. ШвгIай араса йхIшврычпа. Уыжвласыла хIуасаражвра анчва Тана лымш тлапIа ду акIвхIыршуштI. АхI ПIтIу дгIахIылалхуазтын йбзипI, дгIахIыламылхуазтын – йаргьи йахIыгIвагьи айгьдзаракI хIымамкIва рквнага йанхIцIара атахъыпI.

БУТ. Ауи ауыс сара йгIасызхъашвцIа! Ажва швыститI, сайсыгIвчви сари Гвдоу апны апхъа бзазаща шщаквхIыргылхуаш!

ЗЫМГIВАГЬИ. Дара йбзипI! ХIагвынгIвытI!

ЛАМШАЦ. Ауыла хIангIалтI! ХIынчва Тана лныхIвара акIвхIыршапIта хIапшыпI ахI ПIтIу йчпауа. ДгIахънымхIвуазтын хIара хIынчва ду лпашвхIа апны гванахI гьхIымазлушым зараркI йзыхIхузтынгьи. Ужвы, пIатIу зкву ахI Кълыч, хIпынква хIрыдгылхпI, араъа бзыкI ацIахIцIауазшва ахIвансхIванква джвыквмылра ахъаз.

КЪЛЫЧ. ЙауаштI! ХIшайчважваз апшта йхIырхъйахпI!

 

Йхпахауа асурат

АгIарбарта йапхъахауа асурат шадгалаз апшта йадгалапI. АхI ПIтIуи акIважва Гвынди йайчважвауа ауатыкв йгIаквлитI.

ГВЫНДА. АхI ПIтIу! Уара ууыс заквымшвауа удырума? Заджвы закIы гьйаухIвамта акIвпI. Ауахьауат нызжьхитIта, сара, уара ухъапщыла, ауи укъамыш къвырачкIвынла амш шабгу йучIвагъвауа йгIаныцIуа гьгIасаухIвуам.

ПIТIУ. Ауи ауыс апны сара цхърагIагIвкIгьи гьсаурым схIвитIта акIвпI закIгьи зсымхIвауа. ХIажважв йахIвауагьи гьгIасцхърагIум: «Узайкьангьашуаш ануымам ухъылпа рчIвата уайкьангьаш». Ауи ажважв сара сызтагылу аъаща йтагылакваз зджьакIы йгIархъвыцтI.

ГВЫНДА. А сара, ахъазыкIра уакъыль ухътнацапI. Ауи акIвымкIвакIгьи, Ашвуа къральыгIва ахIыта йту зымгIва тшадыркIылпIта угIарылырцапI.

ПIТIУ. СгIарылырцата йзампшуайа, Акъва рахI сащахIба Кълыч дгьаъамма! Ауи йахIыгIвагьи йыргьи агалагьи йдупI ауат йрыму рацкIыс. Йари сари тщадхIкIылырквын заджвгьи дгьхIайгIайуашым. БахъымгвыргIван, дымшвауата заджвгьи дгьгIасхьысуашым.

ГВЫНДА. УадыргIванагьи суыхIвахитI, йныжьх ари йамуа ауыс – гвыргIва дукI гIасылалын сгьаунащтуам, сгвы йгIаснахIвитI балахI дукI шхIызгIацIцIуаш ари ауыс нумыжьхуазтын.

ПIТIУ. БашIас, акъанджьа квайчIва анцIыруа апшта балахIкI хIызгIабымгын.

ГВЫНДА. Зъараны хIайнарсхьайа ари ауыс уызцрахIву? Йауа, ауи апны йаннадзара, хIгIариква, сара, уара, уахIыгIва йырпсума ари?

ПIТIУ. (Йгвы кIахIадза). Йгьсыздырам, схъапщыла! Сылахь ауи акIвзапI йану!

ГВЫНДА. Зджьара йгIанымхауата уаргьи ссабиквагьи сшвхъгвыргIвитI. (ХъагIата). Йубама хIпа дшдухаз? ЗымгIвагьи уара дуапшхата рхIвитI…

ПIТIУ. (Йбжьы пхара ацIата). ХIпхIачкIвын щта? Абарауи лакIвпI бара йбапшдзу – пшдзаралагьи, хIальальралагьи, гвапаралагьи. Абан ахI Бут зджьара айззаракI хIанаквшвара йылапш гьбхъихуам, ауи аъара йпсы балалын агIвыджьгьи быгIгарныс бцIыхъва хIантагылаз угIалагата. УыжвгIандзара лахъвахъвала дгIаспшитI бара бичвыгIазгъычызшва.

ГВЫНДА. АчIвыйа ауи уара йызуызахаз? Сара сакIвпI уара угIалызхыз, сара сакIвпI ауи йба амура атахъу. ЗакIыта йсчвымыгъпIта ауи зджьара хIанаквшвара, араса цхIашвхьшвашваракI гIайныпщитI йанакIвызлакIгьи.

СуыхIвахитI, ауи ухъа йчвыхча, ауи йыхьыз гвымхадзата йгитI, ачкIвынчваквагьи, ахIвссаквагьи, атшквагьи, арахвквагьи йгъычуата, ауагIатйыгIвчви арахвгъыччви йдирыхвгIауата. Йара йквпшырагIваца йгIаунахIвитI ауи йуацIа шквайчIву.

ПIТIУ. Ауи здыритIта сызхчаквауа сыцымкIва зджьарагьи сзымцауа ауи акIвпI.

ГВЫНДА. Абарауи бзита йучпитI. Арахь йсхъмаштылхскIва – уыжвласыла Ашвуа уасаражвра йахъпшылуа хI-Нчва Тана лымш акIвдыршуштI. ЦIыпх йшучпаз апшта чвыгъьтана бзикI гIарылхта Ламшац дызхъпшылуа аныхIварта йдыррцара атахъыпI, ари ачвыгъь ахI ПIтIу йгIахIирыцтI-хIва дырхIвара атахъыпI. АхIвансхIванква тIакIв йашIанарыспI хIара хIнадзандзыкIьара.

ПIТIУ. (Ахьшвашвари абагъьари гIайныпщуа). ХIара сынчIва а-Нчва Тана гьлакIвым ща ззыгIахIщтиуаш, хIара ща ззыгIахIщтиуаш адырри агIвыри р-Нчва шIыц Зата лакIвпI! 

ГВЫНДА. Йууа? Улагахама? Ауи а-Нчва кIарышврапI зымгIва йшгIаргвынгIвуаш. ЙхъацIа ауи Ашвуа къральыгIва шабгу шгIаупшIанаргылуаш, йалкIгIата хI-Гвдоу адкIылра абзазаща пшдза йацныхчылквауа зымгIва рапхъа йтагылата. Ауи уынчва шIыц Затахауагьи датша мшыкI ща лзыгIахIщтихпI.

ПIТIУ. Момо! Сара йшсхIваз акIвпI йшхIчпуш! Ауи а-Нчва шIыц Зата лыхъаз заджвы йапхъахауата щакI лзыгIайщтира гьатахъымма?

ГВЫНДА. Зны тшгIадырх ахI, ауи йапхъахауата йылзучпуш ачIвырхъа йцIыхъвахапI-хIва сшвитI!

ПIТIУ. Щта, заджвымзара-заджвы ауи йапхъахауа ачIвырхъа атипра гьатахъымма ауи а-Нчва шIыц хIбзазара дангIалалзара?

ГВЫНДА. Йгьсыздырам! Ауи ауыс зцIыхъва утагылу йапсума ауи йцIыхъвахауата йучпуш ачIвырхъа?

ПIТIУ. (Багъьата). Щта, йапсапI!

ГВЫНДА. (ГвыгъаракIгьи лымадзахымкIва).  Уа, хIара хIы-Нчва ду, хIгIахча!

АкIвыршара дтыцIхитI.

АхI, ПIтIу дгIанхитIта йуыс датадгылхитI. Апхъа апшта йпсгьи йдаквагьи алаххуа, дгвыжвкIуа, аныла-арыла днасгIасуа даталагахитI. ТIакIв анцIра сыкъхIва дгIашIаситIта дгыланхитI, тшабитхитIта гIвба-хпа чIвырхъа ласыта йатайчпахитI, датагIашIасхитI. Ауи йчпащала уыжвжвы йпсы алшвтуашта акIвпI дшаъу. Ауи йлакта йанула адуней рахIа зуау мчу ащтанчIвыкI йнапIыцIамкIва йгьхъауцIарым. ПIтIу дцIыруа, дхIвхIвауа, дхъапалуа далагитI. Адуней ахIыкI штшыйымчас апш тшичпитI. Ауи йцIырбжьы апшцIа йтшкIару зымгIва гIазнаддитI, йырхIвари йырчпари рымдырхуа йалапIатIаз рахI рпсква рхъыцIын йпшуа йалагылапI.

ГВЫНДА. (Тшабылтхуа, псайспадза, ахI длымрыхIауа). АхI, уара кIара гьуымхьума?

ПIТIУ. (Йара йтурасы дтагыларкIвата). Момо! Момо! Момо!

ГВЫНДА.  Сара датшапI йшазызбауа.

ПIТIУ. (ЙыгIвнапIыкIгьи ажвгIвандла йхъайырххалуа). О, бара, а-Нчва шIыц Зата! СбзыразпI! Бара схъвыцрагьи снапIгьи йахьъатахъызла йнабырхан суыс гIабрыластI. Ужвы сара багъьата йыздыритI гIвыра ззырхIвауа. Бара бакIвпI ауи агIвыра гIанзыршаз, сара гьсакIвым!

ГВЫНДА. (ЙгIаншауа гIалгвнымгIвуа). Сара сахI! АчIвыйа ари аъара угвыргъьачIвауа ажвгIвандла квырмыш ду ззучпауа?

ПIТIУ. (Агвыргъьара ужвыгьи дамата). ЙсырхъйатI, йатахъыз ауыс сырхъйатI!

ГВЫНДА. ЙамгIан уысйа йуырхъйаз?

ПIТIУ. Ашвуа ахIыгIва адырри агIвыри р-Нчва шIыц Зата борчта йгIасыхъвдаквылцIаз сырхъйатI.

ГВЫНДА. Ауи а-Нчва шIыц Затахауа йылмагIныйа? АчIвыйа адырри агIвыри йгIарныцIуа?

ПIТIУ. А-Нчва Зата, ауи хI-Ашвуа къральыгIва дхI-Нчва шIыцта дгIаншатI. Ауи адырри агIвыри дырхъыпI. Апхьахьара ззырхIвауа шIыцракI, уыжвгIандзара йуымдыруа уыскI анууырдыруа, йа йудырхьаз ауыс рыцIагьи цIолата йууырдырырныс уанащту акIвпI. АгIвыра ззырхIвауа – хIара йхIхIвауа абыжьква зымгIва уылаква йырбауата йануыгIвра акIвпI. Абари амщIычкIвын ачваба йакву апны йчвызгъьгъьаз зымгIва йхIхIваквауа ажваква гIадырбитI. Ауи агIвыра ззырдыруа зымгIва запхьуштI.

ГВЫНДА. ЗакIы гьгIасгвынгIвуам…

ПIТIУ. Ари швабыжта ймайрадзапI, уыжвжвы йгIабгвынгIвуаштI. Арахь бгIапшы. (АкъамышчкIвынла агъвычкIвын апны закI аницIитIта йпхIвыс йылйырбитI). Йббума араъа йансцIаз?

ГВЫНДА. ЙызбитI, ауаса ауи йгIаныцIуа гьгIасгвынгIвуам.

ПIТIУ. Араъа йану ари акIвапI: «Сара бара бзи бызбитI!»

ГВЫНДА. (Йджьалщадзауата). АчIвыйа, ачIвыйа???  ЙачIвытагьи гIвыра пшдзайа! СуыхIвахитI, ужвыгьи зны усызгIапхьахстI!

ПIТIУ. (ДатагIапхьахитI). Сара бара бзи бызбитI!

ГВЫНДА. ЙачIвгIвыра пшдзайа, йачIвпхата угвы йгIалалуайа ауи! УыжвгIандзара йызгIасмаухIвйа арепш гIвыра цIола ушадынхалуаз? Сара хъага аниаъара йпшдзу агIвыра мачIкI ахIа гьатахъыхмызтI йгьусмыргIвыхуазтI! (Багъата). Анчва йшхвиту йыншуш ншарныс! Ухъапахь йану бзиразтI, гвымхаразтI – зынгьи угьзахъысуашым! Ауаса арепш гIвыра пшдза хIбзазара йалазлара атахъыпI!

ПIТIУ. ЙсзыргIвах, рыцIа паса сызлу ауыс йамагIну ъабасымхIвыз, йауа ухIварыкIвын, саргьи таразта йгьгIасгвнымгIвуазтI ауи агIвыра йамагIну.

ГВЫНДА. Уара йалауцIата угIазпхьаз ажва хъагIаква хIацбзазауищтара зынгьи йгьузымхIватI.

ПIТIУ. ЙауыпI, йауыпI, баламган! Ари агIвыра шIыц амакIра мгIва йыквбымцIан. Йара ауи агIвырала ажва гвымхагьи угIвы ауаштI.

ГВЫНДА. Момо, момо! А-Нчва йлымхIватI! Ажва гвымхаква рыхъаз гIвыра гIаныршара гьатахъым, ауи Нчва уыспI, йгьи швабыжта йпшдзапI. (АгъвычкIвын гIайнапIыцIылжвауа). Арахь йгIвхв ауи агъвычкIвын, ауи сара анцIрала йсхчауа йсымазлуштI. Араъа уара ушсзаъу акIвпI йану.

ПIТIУ. (Гвападза). Арахь йгIахвх, ужвыгьи йбтахъу аъара бзызгIвуаштI.

ГВЫНДА. Момо! Ауи злауыстхра гьаъам. Ауи сара пIатIу ду аквсцIауа йкъачIвахыта йсымазлуштI. Ауи агъвычкIвын акIвпI сара уара ушсзаъу сзырдырыз. Йауа йызуыстхуа, уадыргIвана закIыта хIайсыта тшуыргвыжвкIта йсзыуымгIвхыркIвын щта? АчIвыйа йсчпахуаш?

ПIТIУ. Ныха басхIвитI кIарала сбыргвыжыкIыргьи йшатабзызгIвхуаш ауат ажваква ауи аъара йбгвапхаз.

ГВЫНДА. Сара сахI! Саргьи ауат рапш ажва пшдзаква згIвуа тшызбжьара стахъыпI, сазумбжьума ари йалауцIаз агIвыра.

ПIТIУ. Бара йгьбхъазым, сара хI-Ашвуа ахIыгIва йбзазауа зымгIва збжьара сгвыгъапI.

АЛЫГЧВА. ХIара хIахI, хIаргьи хIыгIвуа, хIапхьауа тшыгIбжьа ауашма?

ЛЫГПХIВЫСПАКI. АлыгпхIвыспаква щта?

ПIТIУ. ЙауаштI! Сара салымхуата зымгIвагьи швызбжьуштI.

ГВЫНДА. Ауи швабыжта йгвыбзыгъарапI. ХIара заджвы йгьхIымдыртI уара ари апш ауагIа йыртахъу уыс дукI ушадынхалуаз.

ПIТIУ. ТамампI йбхIвауа! АгIамта гIадзатI, ауагIа а-Нчва Зата йылмагIну дсырдырырныс, ауи дызхъу адырри агIвыри ззырхIвауа рылазгарныс.

ГВЫНДА. Ай, сара сахI, зджьара йгIанымхауата йуыс баргвхуштI ари. АхIчва, анчвауысхчагIвква, ажвлара рхъадаквагьи рыцта йшгIаупшIагылуаш ажва гьалам.

ПIТIУ. ЙыздыритI! Ауаса щтахьла сгьгIатхъушым! АуагIа швабыжта йыртахъдзу йызлабзазуш ауысква йанакIвызлакIгьи щапхдзыла йбаргвыта йрылалитI.

ГВЫНДА. ЙгIаншалакIгьи, хIара хIахI, хIара зымгIвагьи хIуыцIагылазлуштI!

АЛЫГКВА. Щта, щта! ЗхъацкIы хIцаз, зынгьи угькIахIрышвуашым!

Алыгква йабаркIыта агIарбарта йыквцIхитI.

ПIТIУ. (Гвында тшылзынайырхауа). Ужвы амацIауыртала бнай, швабыжта сымлащийитI.

ГВЫНДА. ЙауаштI, сара сахI, унай!

АгIвыджьгьи акIвыршарта йыквцIхитI.

 

ЙГIВБАХАУА АХЪВЫ

Йапхъахауа агIаншара

АкIвыршарта апны Ашвуа къраль аныхIварта абни агъвгъвари ъамысылуа гIарбапI. УахьчIва Ашвуа Уасаражвра йахъпшылуа а-Нчва Тана  дырныхIвитI. Ашвуа ахIыгIва хъатата йаму йгIартыцIын ахIчва, ахъадачва р-НчвайуысхчагIвчвагьи,  руагIаквагьи, йырщуаш рычвыгъьтанаквагьи рыцта йгIайззатI. Агъвгъвари абни ъамысуа апны ахIахъв (АныхIа – ахIахъв апсы), арахвква рща ъагIарщтиуа гылапI).

Ауи адзхъа ахI Кълыч ауагIа дгIакIвдыршан разцIгIараква джьауап ритуа дгылапI.

АЗЦIГIАРА. АхI Кълыч! АчIвыйа ари ахIахъв НыхIа – хIва йзапхьауа?

КЪЛЫЧ. НыхIа – (ахIахъв апсы), анчваква рыхъаз йырщуа ащамакъква ъаквырщуа акIвпI. АуигIваца йгьахъазым ауи злагIадрысабапуа, ауи а-НыхIа адзхъа ахъачваква ражваква НЫХА – хIва йдрыбагъьитI, апхIвысква – УАШХIВАПI ражва зладрыбагъьауа.

ХIара ашвуаква хIынчваква хIылаквала йгьыгIбум, абари аныхIвартаква рпны акIвпI ауат квырмыш ъарзыхIчпауа йгьи хIъарыхIвауа. Ажва НЫ-ХIВА, НЫХIВАРТА йатаукIыркIвын «ахIахъв апсы йахIв» акIвпI йгIаныцIуа. Абараъа хIзайззауа ари йгылу ахIахъв АНЫХIА хIы-Нчваква рыхъаз хIгвы йту зымгIва ахIхIвитIта, йаргьи ауат хIынчваква рпны йнанардзахитI хIахIвараква зымгIва.  

АЗЦIГIАРА. АхI Кълыч! Ари хIъану акIвымкIва а-Нчваква рыхъаз щамакътана рзыщ гьамуашма?

КЪЛЫЧ. ХI-Ашвуа уагIа ужвыгьи араъа апш щамакъщыртаквакI хIымапI. КЪАДОШ, ДЗЫБНА, ПСЛЫКВ, датшагьи. Ауат йъану ашIыпIаква йгIарыквырхуанта хьзы рыхьырцIун: агъвгъвараква, ахIагIараква, акIварква, агьабаква, ацIла сквшышвкI зхъыцIквауа ъагIайквауа рпынква. Ауат ъанызлакIгьи швабыжта пIатIу рыквырцIун, анчвашIыпIата йырпхьадзун.

Ауаъа йгIайуа асквшышвцIлаква ркъвадамаква рпны хIуагIа рабджьарыжвква ркIнырхIун. Ауи ацIлаква йажвыта йкIахIаргьи ачIвыла йгIащтIыхта йгIатгах гьамуазтI. Ащамакъщыртаква йрылсуа адзыгIвква рпны тшукIвабарнысгьи тшуджвджварнысгьи угьахвитмызтI, удзышуазтын йгIатыхта дзы уыжв ауашын. Ажьы йызларджвджвушгьи, йызларжвуашгьи ауи ащамакъщырта йачвыхъарата йгIатырхуан, йа рпынква йгIатыргунта йрыцгIаргуан.

АЗЦIГIАРА. АхI Кълыч! ХIара анчва щарда хIымума?

КЪЛЫЧ. Щта! ХIара а-Нчвата щарда хIымапI, зымгIва йрахIбу а-Нчва Ду лакIвпI! Ауи лыхьыз гIважвакIла йалапI. АН – ЧIВЫ (АН + ЧIВЧIВРА), ауатква апхIвысква руацIа апны акIвпI йъагIаншауа.

Абар уахьчIва хIыззыгIайззаз хI-Нчва Тана, адзы а-Нчва Дзызлан, амацIауырта атшгIва а-Нчва Чап.

ЗныхIвара быжьхъвыкIла йалу АЙТАР: АЛЫШКЬЫНТЫР – алаква ры-Нчва; АМЫЗ-НЫХIА, амыз а-Нчва; АМРА-НЫХIА, амара а-Нчва; АНАПIЫ-НАГА, атшыгIвра а-Нчва; АТШЫЩАХIАНА – атшква р-Нчва; ДЖАБРАН – ауасакви аджьмакви р-Нчва; ЖВАБРАН – ачвыгъькви атанакви р-Нчва.

ЙауыпI, уахьчIва хIара хI-Нчваква ртурых зымгIва гьхIзыхIварым! Ауат ртурых уацIыхъван зны йнахIырдзахпI. Швнай, хIнашврыскIьа, анахь айззара йалагитI.  

Айззара ауатыкв АгIвоу дгIаталитI.

АГIВОУ. Швымш бзита, Ашвуа ахIыгIва абзазагIвчва зымгIва! УахьчIва ари амш тлапIала йгIайззаз зымгIва снашвайхIвахIвитI. Ажва йымапI хI-Нчваква ражвахчагIв ахIба – Ламшац.

ЛАМШАЦ. (Ауатыкв дгIаталуа). ПIатIу зкву ахIчва, ахIбачва, Ашвуа къральыгIва абзазагIвчва! УахьчIва хIара араъа хIгIайззатI Ашвуа уасаражвра йахъпшылуа хI-Нчва Тана хIшылзыразу лахIхIвырныс, ужвы йгIаталуа асквш апынгьи рыцIагьи лылпха бзи хIшаллымхуаш хIлыхIварныс ахъазла. ЙагIвсыз асквш апны ауи уагIвкI, псракI, асмакI, адгьылцIсракI йа пшачвгьа рыхъынхIвкI, амшын атолкъвынгIаншаракI агьиква закIы  шхIылмырба, ауи ахъаз ауи швабыжта хIылзыразпI. Ари арахвща ауи лыхъаз йгIахIщтиуаш ауи хвышхвата йылзалыргIатI, закIыта гIващагIаракI йхIымдыруата йхIымхъачпузтын а-Нчва Ду лпашвхIа апны тIакIв дхIхъыжвжваргIатI балахIкI гIахIыквлымцIара ахъазла. ХIылзыразпI!

ЗЫМГIВА. ХIылзыразпI, хI-Нчва гвыбзыгъа, хI-Нчва Тана швабыжта хIылзыразпI!

ЛАМШАЦ. УахьчIва хIгвыргъьара мшы апны руагIахъагьи, хI-Нчва Тана йылзырщуаш ртаначвыгъьквагьи рыцта Ашвуа рахIчва гIайззатI! ШвгIай, ари хIныхIвамш тлапIа апны ахIбата йхIыму Акъва рахI Кълыч хIйыхIвапIта, ажва пшдзакI йхIырхIвапI. АхI Кълыч, ажва уара йуыхIтитI!

КЪЛЫЧ. (Ауатыкв дгIатагылуа). ХIара, Ашвуа ахIыгIваква зымгIва, араъа хIгIайззатI хI-Нчва Тана дхIныхIварныс, хIлайхIвахIвырныс, квырмыш лзыхIчпарныс, хIапхъагьи Ашвуа агвыбзыгъари анасыпи  рыцIагьи дшахъпшылуаш ахъазла. Ауи хIара швабыжта хIшылзыразу йгьи бзи дшыгIбауа лахIхIвырныс.  Ашвуа угIахъа адуней хIъадзабзазауа дхIымазтI ари хI-Нчва, хIуасаражвра йахъпшылуа Тана! (Ауатыкв дгIатыцIхитI).

ЛАМШАЦ. Ари ачвыгъьтанаква рща гIахIымщтискIва хIара йшхIцIасу апшта ауат тшырзынахIырхапI азыргIвара ахIварала: «ХIара хIайщчваква! ЙхIызшвыргIва араса йъашвзыхIхауа. Ашвуа ахIыгIва рахвыта йаъаз зымгIва рпны швара швакIвпI йгIалырхыз, а-Нчва Тана йылквнадыргаз. Ауи рыцIа йцкьу, рыцIа йзгIваду арахвщаква ракIвымкIва йгьналахвуам. Швара швщацкьаква дразыта йанналахвра акIвпI ауи лгвы пшкахата хIапхъа ужвы йгIайуа асквш апынгьи хIа – Ашвуа ахIыгIваува – лылпха хIаналлымхуаш.

ХIшвзыразпI, йналахвыргIатI хI-Нчва Тана швара швщацкьаква! АжвгIванд апны ауи сквшшарда дхIныхIвауа йылзыхIщыз арахв хIвыча ъахIвуа ахIвра бажв апны швара швпсквагьи рылазтI! 

Ахъачваква ачвыгъьтанаква рщаква гIарщтиныс агIарбарта йыквцIитI.

… ХIайщчваква! Ари йхIчпаз зымгIва бзипI! Ауаса ари йхIхаз зымгIва арыдзхуата гIаншара гвымхакI аъапI. Ауи агвымхара гIанзыршаз Гвдоу рахI ПIтIу йакIвпI! Ари амш тлапIа йаргьи дгьгIамитI, йуагIагьи, йычвыгъьтанагьи гьгIайымщтитI.

Сара йшгIасархIвызла, ауи уахьчIва уалагата йаргьи йхъвшарагьи хI-Нчва Тана йлыдцIта, Зата-хIва йызпхьауа адырри агIвыри рынчва шIыц йлыдгылуата. Араъа Ашвуа къральыгIва анчвахчагIвыта йаъу сара сакIвпI, сара ауи адырри агIвыри рынчва шIыц сгьлыдгылуам, йауа ухIварыквын, дырра тIакIв хIымазтынгьи агIвыра хIара йгьхIымам. Ауаса Гвдоу рахI ПIтIу анчва шIыц Зата лыхъаз ща гIайщтира йгвыгъапI. Ауи сара зынгьи йгьизызуашым. 

АхI ПIтIу сшипшуала, анчва Тана лацкIыс йхъа йымадухан, мамырта йбзазауа Ашвуа ахIыгIва джьабагIакI  хIызгIайгра йтахъыпI. ХIара ауи апш анчвадцIра азхIыргIва гьауашым. Ашвуа ахIыгIва хъвшаракI ахъазла хI-Нчва Тана  лнагIлат тшгьахIыргушым. Абарауи йгIалцIла анчвахчагIвчва, ахIчва, ахIбачва, Ашвуа абзазагIвчва зымгIва тшадхIкIылта ауи хI-Нчва Тана йлыдцIыз ахI ПIтIу йахIыгIвагьи йыцта йквнага данцIара атахъыпI. ДзачIвыйа ари ауыс зыхъвда йхъахIцIуш?

БУТ. (Ауатыкв дгIаталуа).  ПIатIу зкву Ламшац,  ахIчва, ахIбачва, Ашвуа абзазагIвчва! ХIара хIахIыгIва щаквгылищтара йапхъахауата хIанйитI хъвшаракI шабгу рахIгьи дрыцта а-НчвакI йгIалкъвыцуата.

Ауи гIазлыцIыз ахI ПIтIу йлыгчва йара йапш ахIызшва дъарзаъаз, сквшыкI цIуата гIвыракI гIайхъвыцырныс ацIыхъва дъатагылу акIвпI.

Ашвуа ахIчваква зымгIва, йаща цри Акъва рахI Кълычгьи дхIыцта, сквшыкI айхIа цIитIта йшвхъымса хIщапIква гьхъгIымгастI, йауа ухIварыквын ахIы-ахIы дгьбзазум. УахьчIва ауат а-Нчва Тана йгIалыдцIтI, уачIвы хI-Нчва Дзызлан, уачIващта хI-Нчва Чап, ауи йапшымца хI-Анчва Дута йхIымугьи дкIадрышвырныс закIы гьазхIвам.

Сара Бут, Кбаа ахъвшара рахI, ари а-Нчва Тана лымш апны ныха схIвитI сыргьи насахIвта Гвдау шабгу рквнага йшансцIуш. Ауат рахI ПIтIу, зымгIва алазырпIатIауа, дгIаскIыта ари сыгIвнапIыкIла йхъа шхъысхуаш. (Ауатыкв дгIатыцIхитI).

ЛАМШАЦ. ЙбзипI, ахI Бут! Араъа йгIайззаз зымгIва рыхьызла Гвдау ахIыгIва абзазаща атара йтауырчIвахырныс уыхъвда йыквхIцIитI.

Ужвы агвыргъьахъв хIалапшпI.

АкIвыршарта ахъарауацIала ажьква шыржвуа, йшдрыдзуа наубитI. Йайззаз зымгIва йчитI, йрыжвитI. АхIчва, ахъадаква, анчвахчагIвчва кIьыдата йалачIвапIта агIвадзы рыжвуа йхIвахIвитI. Ауатыкв АгIвоу дгIаталитI.

АГIВОУ. Ужвы Ашвуа хIшIара йапшквам хIгIахIвыщаквала хIыла дырпшуаштI. Йапхъахауата ажва рыхIтитI Акъва хъвшара. (Акъва рахI Кълыч дгIачважвитI апсуа бызшвала).

КЪЛЫЧ. Ари амш зрыпшдзарныс йгIайззаз зымгIва швабыжта сшвайхIвахIвитI! 

ЖьыжвхьазтI, жьрыдзызтI хI-Нчва Тана йылзынархата йхIщкваз арахвжьы зшIашваз зымгIва йхIхъаштылра гьатахъым ари хI-Нчва Тана бзирата йхIзылхауа. ХIаргьи ауи хIлыцта хIахIыгIва Ашвуа рыцIа йшпшдзахуш, йшбагъахуш, йшымчхуш ацIыхъва хIтагылазара атахъыпI, хI-Нчваква хIырпшIамгылуа, хIхъамабзираква ныгIжьта, сащайцIба ахI ПIтIу йапшта.

Йа сынчвата йдуу, хIапхъагьи ари асквш ацкIыс рыцIагьи бзи хIырбзаза! 

Ужвы хIара хIахIыгIва, Акъва хIшIара бзита йшзынхауа апшта, бзитагьи йшзыгIахIвуа гIашвдырбуштI. (Акъва ршIара апсуа гIахIвыщала йгIахIвитI. АгIахIвра йаналгара ауагIа зымгIва напIы йырзаситI, йцIритI, йшвшвитI).

АГIВОУ. РшIара шпшдзу йапшдзата ргIахIвыщагьи швабыжта йпшдзапI Акъва рчкIвыныргIа.

Ужвы ажва рыхIтитI Кбаа ахъвшара. (АхI, Бут пых бызшвала дгIачважвитI).

БУТ. ХIара ансисквша хI-Нчваква кьазу-кьазу ща рзыгIахIщтийитI. Ауи ацIас пшдзаква хIабадучваква ракIвпI йхIызгIанызжьыз. Ауи акIвпI йаргьи хIара хI-Ашвуа ахIыгIва рыцIагьи йызкъагIауа, йызбагъьахауа, балахIкIгьи згIахIыдымсылуа. ХIара Кбаа хIшIарагьи Акъва ршIара рапшта бзитагьи йынхитI, бзитагьи йзыгIахIвитI. Швара-швара уыжвжвы йыжвбахпI.

Кбаа ршIара пых гIахIвыщала йгIахIвитI.

АГIВОУ. Швабыжта йхIгвапхатI агIвгIахIвыщакIгьи.

УахьчIва араъа йгIахIвчва гвыпгьи йыцта дгIайтI Арйута хъвшара рахI КвайчIвагьи, ауи ажва йыхIтIпIта ауат ршIара ргIахIвыщагьи хIапшыпI.

КВАЙЧIВА. (Абаза бызшвала дчважвитI). ХIара, Арйута хъвшара, Ашвуа ахIыгIваква зымгIва хIрыцта ужвыгьи зны пIатIу лыквхIцIитI хI-Нчва Тана, цIыпх зылпха лашара хIалзымхыз! Ужвыгьи шIыц-шIыц хIаталыхIвахитI сынчIвагьи хIкIалымрышвырныс. Акъварт аквчIараква йшырхъарпу апшта ауи хIаргьи дхIхъарпазларныс.

ХIара хIшIарагьи анахьанат ашIара йгIархьымшвауата йшрылшауа апшта йынхитI, йыгьгьитшырпщитI, йыгьгьигIахIвитI. Абаружвы швара швылаквала йыжвбуштI.

Арйута ршIара абаза гIахIвыщала йкIвашитI. Ауат шалгауа агIарбарта йыкву зымгIва йацгIахIвуа йалагитI. РгIахIвра йаналгара амщтахь АгIвоу дгIачважвитI.

АГIВОУ. Анчва дшвзыразхатI агIахIвчва зымгIва, хIыла швырпшытI. ХIапхъа ща хI-Нчваква рыхъаз йангIахIщтиуа анахьанат ахъвшараквагьи ргIахIвчва гвыпква рыцта йшгIайуаш рахIхIвитI. ХIара зымгIва хIшашвуугьи хIчважващагьи хIгIахIвыщагьи тIакIв йагIвыситI, ауи акIвпI рахIагьи хIыбызшва зырбайауа, хIбзазаща рахIагьи йызрыпшдзауа.

Ужвы ацIыхъва ажва хIынчвахчагIв ахIба Ламшац йымапI.

ЛАМШАЦ. (Ауатыкв дгIаталуа). УахьчIва ари хIныхIварта хъада апны йгIайта ща хI-Нчва Тана лыхъаз йгIазщтийыз зымгIва хI-Нчва Ду дшвзыразхаргIатI! Ауи зымгIва ззыхIчпаз хI-Нчва Тана дхIзыразта хIамцIыцIхыргIатI. ХIара ауи зынгьи дгьхIхъаштылуашым йгьи дгькIахIрышвуашым Гвдау рахI ПIтIу йапшта. Ауи йкъванча хIара йгIахIыквлымцIауата йара йхъапахь йаквлыршваргIатI, ауи ауысла хIаргьи хIылцхърагIуштI.

Ауыла хIайззара хIалгатI! Абзираква швымазтI! Швпынква хайырла швнадзахтI! Бзила!

АугIа зымгIва амцIыцIхитI.

АгIарбарта Гвдау рахI ПIтIу йаларыхъвашу йыпшцIа наубитI. Атыдзква, абакъква блыркIвитI. Йщу дщыпI, гъарта йыркIыз рнапIква алашIахIвата, йщтIу дщтIата, йчIву дчIвата, йгылу дгылата, йчIвыуа дчIвыуата унарыквпшитI. Агвабанышв йгIалху агIвыраква зныз анышвпщырцачкIвынква аларыхъвашата йхъылапсапI, абгата йгIанхахкваз Бут йайсыгIвчва йдрыхъвашахитI. АгIаншара ъацауа гъарта йыркIыз Гвдау рахI ПIтIу дшIахIвата дгIаквырхIвитI.

БУТ. (ЙайсыгIв тшырзынайырхауа). Йубама ауи хIайльа-хIайльа дхIыгIвшвтра шитахъыз амшын аннаскIьахуаз агIамта гIайрысабапта. Ауаса хIара хIыгъба нкъвызцауа ахIба рыцIа дхIайльата дгIацIцIтI, ауи йчIвы йацкIыс, хIара хIыгъба ауи йхъвыхI ганла йапырайыргылын, шваргьи швласхан ауи йхъвыхI тшаквшвпсан ахI ПIтIу гъарта дгIашвкIытI. Ауи ауаъа дхIнапIыцIцIзарквын амшын ду апны тширыдзуашынта дгьхIмаухуашызтI.

АЙСЫГIВ. Сара сахI, ажвакI мадзата йуасхIвра стахъын, саурыхвитуазтын.

БУТ. (Бути айсгIви гIвынакIла йнаскIьитI). СуыздзыргIвитI, кIара ухIвушызтын йгIахIва!

АЙСЫГIВ. АчIвыйа ужвы уара ари йзухуш?

БУТ. Уара йуагIатIи хI-Нчва Тана данхIныхIвуз атшын зымгIва шалагылаз ныха шсхIваз ари дгIаскIыта йхъа шхъысхуашла. Ужвы сажва насырдзахра атахъыпI.

АЙСЫГIВ. ЙсзыргIва, сара сахI, ауаса утара стагылазарквын сара ауи датшан йзысхушыз.

БУТ. АчIвыйа йзухушыз?

АЙСЫГIВ. Сара ауи АнапIы ачрынтйырта апны дстиуашынта сату ду йыласчпушын. ХIара ауаъа зынгьи ахIыкI дгIахIкIыта дгьхIымтйыстI.

БУТ. Йара йухIвауа шцIабыргу! Ари йхъазы гъарта йгIахIкIыз зымгIва дырпсазлуштI.

АЙСЫГIВ. Ауи гьакIвымма щта саргьи йынкъвсцауа.

БУТ. Уара йшгIацIцIуала швабыжта угвыбзыгъапI, ауи апш чвала суымпшызтIхIва. УахьчIва уалагата сыр апны ахIбата усыргылитI.

АЙСЫГIВ. Анчва дузыразхатI, сара сахI, ауаса йъасызхъауцIауа!

БУТ. ЙауаштI, щта! Йара уачIвы йуагIагьи йаргьи ацыта АнапIы йыгIгата хъаракI йауу лыгхвгIагIвкI дихIрыхвгIуштI, йыхьызгьи йхъатагьи заджвы йшйымгIахуаш апшта, йащахIба Кълычгьи дрылата.

АЙСЫГIВ. Сара сахI! Ари ахI ПIтIу зарарта йзыхIхаз зымгIва йащахIба йыбыз ацIазма?

БУТ. Щта! Ауи йымдыруата хIара Гвдау хIшпагвыквсуашыз?

АЙСЫГIВ. Ауыгьи ауекIвпI!

БУТ. Швара ахI ПIтIу йыкIважва, Гвында дгIашвкIыма?

АЙСЫГIВ. Момо, сара сахI! Адгьыл дкIылшвтыргьи йарагъын. Ауи лхъвади йырщквазгьи йгьрылам.

БУТ. Лыхны шабгу хъалагвыла йшвыргылыргьи дгIашвау. Ауи сара швабыжта дстахъыпI, дбзата! ЙгIаугвынгIвыма – дбзата?!

АЙСЫГIВ. Щта, сара сахI!

БУТ. Ари гъарта йхIыму ахIгьи сара санйачважвара амщтахь сыгъба апны дыжвгата дыгIвнашвкIыта амшын атшпы швадцI, йгIанхакваз йайсыгIвчва гIайцхърагIата дшымырдуш апшта.

АЙСЫГIВ. ЙауаштI, сара сахI! ЙухIваз зымгIва хIырхъйуштI!

Бут йайсыгIв дыквцIхитI. АгIарбарата апны Бут, йшIахIву ахI ПIтIу, Бут йкъалагIвырква гIанхитI.

БУТ. (Йхъа дазыразта йпыквква дрыцIцIхъыччгIауа). Щта, ахI ПIтIу, йубама уара убзазаща зарарта йгIахъшахъыцIыз? ХI-Нчва Тана, хI-Ашвуа ахIыгIва шалалрыхъвашаз? Амшын атолкъвын дуква шгIалыркшаз, квата, пшата, дзырта йгIалщтийыз?

Зъара уагIа, щамакъы, пссгIачIвы, тшыгIвра шIыцта йыквылчIвакьыз – уари ухъвшара Гвдауи ауи швгIалыдцIта, йхIымдыруа анчва шIыцкI Зата-хIва тшъалыдшвкIылыз ахъаз?

ПIТIУ. Уара, ахI Бут, ари йухIваквауа алагараква йрызхъауцIахума? ХIара хIпсабара апны квата йгIаквауа, сыта йгIасуа, пшата йгIасуа, толкъынта йгIакшауа зымгIва швара йшвымгвапхаквауа ахIчва йрыквшвцIарквын ахI гвыбзыгъакIгьи дшгIанымхахра.

БУТ. Сара уара зынгьи ахI гвыбзыгъата ушсымпхьадза, йауа ухIварыквын, уара алыгква ахIква рапшта уырзаъан, Ашвуа ахIыгIва ахIыта йту зымгIва хIурыпхащун, хIпха хIхъухуан, алыгква лакъырды хIдурычпун, лыг бзазащала убзазун, лыг хъвыцщала ухъвыцуан. Ауи акIвпI йаргьи хI-Нчва Тана уызлыдцIыз.

Ауи хI-Нчва Тана хIабадучвагьи ща лзыгIарщтиуан – лылпха йаллымхра ахъаз, ари йгIалщтийыз аджьабагIа апш закI гIалымщтира ахъаз.

ПIТIУ. Уара ахIыта тшупхьадзузтын швабыжта угIващитI! Уара «сахIыпI» – ухIвитIта анахьанат ауагIа рацкIыс ухъа рыцIа йуырдууитI, ауатгьи шгIвычIвгIвысу, аныкIи абакIи йшгIадрийыз ухъураштылхитIта. ХIара ари хIабадучва, уыжвжвы зыхьыз ухIвакваз рагIан, лыг, чрын ззырхIваквуз гьаъамызтI, ауагIа зымгIва ацапшын. Алыгчви ачрынкви гIанзыршаз уара уапш псынамхъаквакI, къвытIаквакI, пIайквакI, ауагIа хъызщгIата рымлыкв назахвкваз ракIвпI. РыцIа йымчымхъакву гъарта йызкIыта лыгта йызчпаз, гIвычIвгIвысагIакIгьи, къраргьи, гвыхькIгьи змахым швакIвпI.

БУТ. Уара йшухIвауала, млыквтагьи, байаратагьи йхIыму зымгIва арыцхIакви алыгкви йрылашахра атахъыпI, ауи акIвма?

ПIТIУ. Момо! Мцыла, ауагIа рщала йазшвхIвхIваз амлыкв акIвпI сара сызлачважвауа. Уара ауагIа швырта йупхьадзитI, йрыму, рпхдзыла йгIарынхаз рхIакъ зымгIва гьрутхуам, амла даргьи ргIариквагьи ауыргитI, гъарта йукIитIта йутйитI, рытшгIваква урычвитI, ауи агвахъахьгьи ауат рпны а-Нчвата тшупхьадзахитI. Ауат уыршатIара пIайква зынгьи йгьуызгIвушым. Уара хI-Нчва Тана чвгъьыкI лзущызтын ауи гвнахIта йуыкву зымгIва уызгIвушдзущума? Момо, бзи! Уара зхъа щтIазцIата цкьадза заджьальла йпсуаш угьрыуам! Уара йымкъвауата зпсы йнауырдзаз гIвыкI уинапIыцIадзуаштI.

БУТ. Йутахъу хIва, ауаса уахьчIва хI-Ашвуа ахIыгIва апны уара уакIвпI зхIаквым рхауа, лагIапкIта йалашIахIвата спашвхIа йщтIу. Сара сакIвпI ухIаквымгьи зхуш, уара са счIвы гьухушым!

ПIТIУ. Уара арат апIайраква зымгIва зацIауцIаз спхIвыс уацкIыс са съагIалылхыз акIвпI! Уща ухахуазшва йазубитI. Момо, бзи! Араъа щахахракIгьи гьаъам. ЙхъацIа, апхIвысква зынгьи йшымгIващауа. Ауат гвыли псыли акIвпI хъацIа дшгIалырхуа. Ауаса йанаъазара, сара саъамзарквынгьи ауи уара уапш зуацIа квайчIву заджвы зынгьи дгьйыцымцушызтI.

БУТ. ЙауаштI, хIапшыхпI! Ауи тшъакъалчIвахлакIгьи сайсыгIвчва дгIараута спны дгIардуаштI. Йаргьи сара дсчIвхуштI. Уара ауи дгIазгта кIважвата дсчпушдзущапI? Момо! ЙнахъапI ауи кIважвата дъадзаъаз. Ауи сара лыгта акIвпI дшсымазлуш. Йстахъу лзысхауа, йстахъу лсрычпауа, рахIа йпIайу ауысква лсырхауа, алыгква драйхIвапсауа дгIанызжьуаштI. ЙылсырдырпI ауи сара сгIалылхзаркIвын анцIрата йлыму зымгIва рацкIыс кIважва байата дшбзазушыз.

ПIТIУ. Момо! Ауи аугIа рщи рыладзи йгIалху абайара зынгьи дгьхънамхуашызтI. Ауи апхIвыс ауи аъара дцкьапIта – уара йуапшу ахI пIайкI мшкIы дгьйыцымбзазушызтI.  

ЙхъауцIуш закIыпI: ауи с-Гвында йа дпсыта, йа дбзата дуызгIаргыргьи зынзаджвыкIгьи уара дгьучIвызлушым!

БУТ. Ауи сара йалсыргахпI!

ПIТIУ. Швара ахI пIайква, сара с-НчвакIарышвыгIвта сызчпаз, гвымхарата йгIасыквшвцIаз зымгIва шымцу дара бзита йыжвдыритI.

Сара, Гвдау рахI ПIтIу, хI-Нчва Тана лыхъазла чвыгъьтанакI сшамайгьдзуш рахIагьи бзита йыжвдыритI. Йара, ацIабырг схIвапIта, швара ахIчва пIайква, анчвахчагIвчва рахIба Ламшацгьи дшвыцта йшвныхIваквауа а-Нчваква уаргван йгIаущтира гьатахъым, швара гвымхаква, швара пIайква швтхаджьуа швзырбзазауа, адуней лашара швыквзымхуа. Ауат йрызхъацIара шпатахъу? 

Ауаса хIара хIахIыгIва Ашвуа апны Нчва шIыцкI Зата лыхьызта дгIаншатI. Ауи адырри агIвыри дрынчвапI. ДшгIаншуз сара спны дгIайын хI-Ашвуа къральыгIва ахъаз гIвыра гIаныршара сыхъвда йгIаквылцIатI. Ауи агIвыра гIансыршатI. Гвдау абзазагIвчва щардагIвы йгьи йзапхьауа, йгьи йзыгIвуа йызбжьахьатI. Сара хI-Ашвуа ахIыгIва шабгу зымгIва швызбжьара сгвыгъан, ауаса швара швгIагвнымгIври швхъамабзири сгьдымрыпIатIаутI.

БУТ. КIарала хIазыбжума ауи агIвыра йгIаухъвыцыз?

ПIТIУ. ХIапхъахьыла адуней угIахъата йыкву зымгIва, хIаргьи хIрылата, гIвырадъа йгьызбзазушым. ХIара хI-Нчва шIыц Зата слыргвышхван йхIымамыз агIвыра аласлырцIатI, ауи хIбзазара дъагIалалыз ахъаз акIвын йапхъахауата дхIныхIварныс чвыгъьтанакI аща зылзыгIасщтиуашыз.

Арахьари хI-Нчва Тана дсчвымыгъта йа дкIасрышвхта гьакIвым, ауыгьи а-Нчва Зата лапшта зны нчва шIыцта хIабадучва рбзазара дгIалалтI, Ашвуа ахIыгIва ауасаражвра дахъпшылуа. 

БУТ. Ауи йухIваквауа зымгIва закIы йгьапсам! Уара узахвазарквын хI-Ашвуа ахIыгIва ахIчвагьи, ахъадаквагьи, анчваражвахчагIвчвагьи гьгIаупырамгылуашызтI.
ПIТIУ. ЗакIы йапсам зхIвауа уара уакIвпI! Швара зымгIва швацыта йкъагIуз, йбайаз сара с-Гвдау хъвшара амцIшвчIвата йалашврыхъвашара ахъаз акIвпI ауат агвымхараква зымгIва зацIашвцIаз. Уара ухъахъыхчви ууагIатйыгIвчви уыцта мадзата угIахIгвыквсын ауи апшдзара зымгIва алаурыхъвашатI, агвабанышв йгIалхыз апщырцачкIвынква, агIвыра шIыц зныз зымгIва путштшытI.

БУТ. ХIара хIгIазрийыз хIабачваква гIвыра рымдыруата йгIабзазан закIы гьрызнымитI, хIаргьи ауаса хIбзазаргIатI.

ПIТIУ. Йубама сара слыгкви счрынкви лаби быжьгIвынчIви ахIа рымамкIва уара абджьарла йадгалаз уыр йырпырагылата йшрайсуаз?

Уара ауаса йгIаугвыквсзарквын улыгкI йа учрынкI уара уыхъаз йхъа зынгьи йгьщтIайымцIушызтI, ахIайуанква рапш уъарзаъу ахъаз.

БУТ. Йшхвиту! Ауат сара гIвычIвгIвыста йгьспхьадзум, йара уахьчIва зымгIва хъырщгIарныс йшхвиту. Абан уачIвы АнапIы сцапIта йстахъу аъара лыг шIыц схвгIахызтын салгатI.

ПIТIУ. Йубума, йсхIваз уара-уара уазгIайхтI.

Сара уара закIыта усымарыцхIапIта ауи агIвыра ахв ъагIаугвнымгIвуа, хI-НчвашIыц Затагьи анцIрала хIбзазара дшгIалалыз.

Сара гьсакIвым йанчвакIарышвгIву, уара уакIвпI. Йапхъахауата хI-Нчва шIыц Зата уара уакIвпI дзымуата йылпырагылыз, ауи уара зынгьи йгьуызлыргIвушым!

БУТ. (ЙкъалагIвырква тшырзынайырхауа). Ари дскъычIтI, сыла дыцIшвх йхъа хъысхта ачIвгIван йахъасмырчIваскIва.

АкъалагIвырква ПIтIу агIарбарта дыквырхIвитI. Бутгьи дыквцIхитI.

АгIарбарта апны анышвынтара убитI. Гвында, Разна, датшагьи хъачваквакI Бут йайсыгIвчва йырщыз Гвынди ПIтIуи ргIариква рхъвадиква адгьыл йартхтI.

ГВЫНДА. (Ллыгква тшырзыналырхауа). Анчва дшвзыразхатI сысабиква ъацIашвцIахыз. Ужвы ласыта тшыкъашвчIвахх, швтгIачваква швхча, амаль амата тшдшвмыркIын арат хIагъачва.

АЛЫГКВА. Бара щта, хIара хIыкIважва?

ГВЫНДА. Сара араъа сысабиква рпны сгIанхуштI. Бут йлагIапкIква сара сгIарауындзкIьа йсзыпшгIуштI, са сыхъаз ахъазгIваца швхъаква щтIашвымцIан.

РАЗНА. Ласыта швца, хIыкIважва сара ацIыхъвадза дгькIасрышвуашым.

ГВЫНДА. Разна, баргьи бцата бхъа хча.

РАЗНА. Момо! Сара бара зынгьи бгьсзыкIарышвуашым!

ГВЫНДА. Ауесхъан бцата ауаъа йыншауа гIапшыхв.

РАЗНА. ЙауаштI, сара ласыта сгIахъынхIвыхуаштI.

Разни алыгчви ыквцIхитI, Гвында лхъазы дгIанхитI.

ГВЫНДА. (Щамхъаша агIвнышвынтаракI дырбжьачIвитI, лысабиква ргвы ахъахь лщщуа. Псайспадза апсуа мхIаджьырква рашва «Щищ нани» йгIагауа йалагитI). Йа, сынчвата йдуу! АчIвыйа арепш джьабагIа ду згIасыквуцIаз? Сшпабзазуш сара сгIаридъа?

Ауат агIвыджьгьи сыквуххырныс акIвма йгIасрита йызсурыгIзаз? Адуней рахIа хьантата йыкву – сгIариква рхъвади сыхъвда йгIаквуцIатIи, ачIвыйа ауат хара гвымхакI рымчпауата ашвагала йыздурыфыз? Арепш хьыгIа джьыгърута суацIа йызгIатауцIаз.

ЙхIызшвыргIва, хIхвыцква, швани шваби – швъахIзымхчаз. Ауса арат ашвагала рапхъа йтагылата йгIайыз аквыджьма ахI Бут зынгьи йгьйызсыргIвушым швара швыгвнахI!

Швахрат пшдзахатI, сара сгIари хъагIаква. Ари адуней квайчIва швара швъаквхым сара сгьбзазахуашым, йымкъвауата саргьи сшвызнайхуаштI.

Разна дшгIайхуа анылбара лыладзква лрыцкьахитI, тшанлыргIалхитI, Разна лгвы акъвылмырпра ахъаз.

РАЗНА. (ГвжвайыгIва ду гIалныпщуата). СыкIважва, ауат ашвагала хIыщта гIараутI, арыла йгIайитI, уыжвжвыбырг йгIадзуштI. Бнай, ласыта зджьара тшыкъахIырчIвах.

ГВЫНДА. ТшщаквкIы, Разна! Ауат бырчвшвауата тшдбмырбан.

РАЗНА. Сара бара быхъаз акIвпI сызшвауа, сара сыкIважва!

ГВЫНДА. Бымшван! Ауат сара зынзаджвыкIгьи сгьырзынаркъвуашым!  Ашвуа кIважва дыгIвуа, тшыкъалчIвахуа агъачва зынгьи тшгьдлырбушым!

Апхар рдауышква рыцIа-рыцIа йгIаргванхитI.

БУТ ЙАЙСЫГIВ. АхIы-ы-ы, дабар лара хIыззыпшгIауа! ШвлымцIаста багъьата дшвкIы дшымырдуш апшта! (Анахьанат айсыгIвчва лзытрысын йлымцIасра ртахъыта тшлыквырпсатI).

ГВЫНДА. ШвгIасхьыста швампшума, швара Бут йшвагала пIайква, швпахь Гвдау ахIыгIва рыкIважва дгылапI! (ЗымгIва тIыкъ-хIва йгIашIаситI).  Швара швыкIважва пIатIу лыквшвымцIауа швадрыщцазтын, сара патIу ду сыквырцIауа акIвпI сшгIабзазаз! СымгIва швапырцIстI уыжвжвыбырг! (ЗымгIва амцIыцIитIта мгIва лыртитI). Сара-сара снайуаштI!

ЗымгIва агIарбарта йыквцIхитI.

АгIарбарта апны ахI Бути, ауи йайсгIви гIаншитI.

АЙСЫГIВ. ЙшаъазлакIгьи дгIахIаутI акIважва Гвында.

БУТ. (Агвыргъьара гIайныпщуа). Дабаъу ауи, дбзума?

АЙСЫГIВ. Щта, йгьи дбзапI, йгьи дызгIвадапI!

БУТ. Ауи тшабакъалчIвахуаз?

АЙСЫГIВ. Ауи тшгьыкъалымчIвахуазтI, сара сахI, ауи анышвынтара даъан.

БУТ. АчIвыйа ауи ауаъа йталчпуз?

АЙСЫГIВ. Ауи ллыгкви лари йщхаз лгIариква ыцIарцIахуан.

БУТ. Лпагьи лпхIагьи?

АЙСЫГIВ. Щта, сара сахI!

БУТ. Ай, ауатгьи йбзата йгIакIра атахъын, ауепш тичIвы сату бзи злаучпуш аладзтI!

АЙСЫГIВ. Ауи ачкIвынхвыц дтшытызтынгьи йахщачкIвын йанылщыхIал гIвхъачва айсгIвыта йщытI, аджвгьи чвгьата дихвытI, йгвыжвкIыз айсыгIвчва агIвыджьгьи рахIваквала йаларххтI.

БУТ. Ай, йгьамуытI! Ауаса ауи йаба дйайчвахушын, йубума ауи йасльан пыцчкIвынква шгIакIылсхьаз? Ауи хIапхъала аган хIща йыжвуашын.

АЙСЫГIВ. АцIабырг ухIвитI, ахI Бут! Йаба дангIахIкIуаз хвгIвыкI ахIа айсгIвыта йшйыцмызгьи гIважвагIвыкI айхIа хIайсыгIвта йщтIайцIатI, ауи йпагьи йара дйапшхушын.

БУТ. АкIважва Гвында дабажвга?

АЙСЫГIВ. Ауи ллыги лари йымблыз пещкI апны йыгIвнахкIытI. АчIвыйа ауат рыхъаз унашвата йгIахIутуаш?

БУТ. Ауат багъьата йшвчIапща, уачIвы сара ауи лхъацIи анахьанат йгIахIкIквазгьи йыцта АнапIы йызгушта йстйыта сгIайхуаштI. Ауи ари йагIвсыз асквш къом псарчIв щарада лыквшватI, ауат апсарчIвква лшвахра атахъыпI. Ауи закIыта дырдаргIатIта швхъаква хъысхпI зымгIва, сгIайхындзкIьа кIважва йшылзаъу апшта швылзаъазла. ЙгIаугвынгIвыма?

АЙСЫГIВ. ЙгIасгвынгIвытI, сара сахI!

АгIарбарта йыквцIхитI.

 

Йхпахауа асурат

АгIарбарта Гвынди Разни ъагIвнакIу апещ гIанарбитI. Разна дчIвыуитI.

ГВЫНДА. БымчIвыуын, Разна! Арат ашвагала бтIахсата тшдбмырбан, йалкIгIата ауат рхъада ахI Бут. Ауи швабыжта йтахъыпI сара счIвыуата, смахьата, йпашвхIа щамхъашаду сгылата сибарныс.

РАЗНА. Сара швгIариква рпсхъа сымчIвыукIва йгьсзычхIум, ауат сара йгIасрийызшва акIвын йшсзаъаз. Йшпабзийыз ауат гIвычIвгIвыс-гIвычIвгIвыс йшыцIахIцIахыз, ауекIвымкIва ауат рхъвадиква алакви абна швыркви йыржвжвушын.

ГВЫНДА. Ауат абна швырква йырфазарквынгьи рыцIа йпсапахушын арат гIвщапIыкI зцIу Бут йгIайдыз ашвырдзаква йшхъырщгIаз ацкIыс!

Сара йгьсыздырам хIара хIахI ПIтIу дъану, ауитакIв арат ашвагала дрымкIында, дырпшIагыла дшрайсуамца йхъа щтIайцIарыгьи рыцIа йшгIалсхуа, ауи аквыджьмажв Бут гъарта дикIуа ацкIыс.

РАЗНА. Э-э-э, сыкIважва, атажв уыд йгIабалхIвыз зымгIва хIшашIашва. ЗакI гIахъвыцта ауи агIвыра мышхаз йалайырцIара гьатахъымызтI.

ГВЫНДА. Момо, Разна! Ауи закIы дгьгIашIанамкIуашызтI, йауа ухIвараквын, ари ауыс а-Нчва Зата йыхъвда йгIахъалцIатI. Датша ахIыкI йа хъвшара ахIбакI ауепш уыс баргвы гьизымырхъйушызтI. Ауи апш гIвыра цкьа алауцIара ахъаз уаргьи уцкьазара атахъыпI.

РАЗНА. Щта, тамампI йбхIвауа, сыкIважва! ХIара хIахI йапш гвылагьи псылагьи йцкьу хI-Нчва шIыц Зата дшылмауашыз.

ГВЫНДА. Разна, ари ашвагала рхъада Бут уыжвгIандзара тшйырхъададауа, закIы дашIысызшва, йща йхахуазшва дъагIамис джьасщитI, рыцIа йуыс пIайу закIы дакIуазапI. Ауи йкъварагIатI йсгIарагIатI дсызгIайуаштI, йгIасайхIвлакIгьи йсзихалакIгьи закIы бымхIван, сбхчарнысгьи баламган, ауи зынла бхъа хъирышвтуаштI. Ауи ацкIысгьи цIаракI – йа къамазтI, йа хIваспазтI – закI сызгIау, сара-сара тшысщхырквын рыцIа йагъьпI ауи йапш ахI пIайкI дсылахъвмаруа ацкIыс.

РАЗНА. ЙауаштI, сыкIважва! АкъалагIвырква ужвыгьи садрыхвититI кIважвата бынкъвызгарныс, сара закI бзыгIасхъвыцпI.

Разна ашв дадгылитIта даситI, ауыла йгIазцIгIитI.

АБЖЬЫ. «АчIвыйа йбтахъу?».

РАЗНА. Сара сыкIважва дымлащийитI, сджвылщтта амацIауырта апны йылфуш закI лзадызгалуаштI.

Ашв гIартIитI, Разна дджвылырщтитIта зынла йадыркIыхитI.

ГВЫНДА. (Йанылхъазхара, лгвы алалуа, лыладзква лзымкIхуа йгIакIапIлауа йалагитI). О, с-Нчвата йдуу! АчIвыйа ауаса гвымхата хIхIаквым зухаз? ХIтгIачвагьи, хIуагIагьи, хI-Гвдаугьи? АчIвыйа ари адуней ахъахь схъапщыла гвымхарата йчпаз? Сара ауи щарда цIуата сйыцбзазитI, гIвгIари харзынакIгьи йызгIасритI, ауи йаъара гIвычIвгIвыс цкьакIгьи Ашвуа къральыгIва дштам!

Ауи швара хI-Нчваква рахIа йызгIваду ачвыгъьтанаква швзищуан. Ужвы хI-Нчва шIыц Зата лыхъазгьи йщуашын, ахI пIайква дгьахадмырдзатI, а-Нчва Тана дкIаурышвтI – рхIван йахIыгIва зымгIва аладрыхъвашатI, уара йудыритI ауи йыдырцIауа зымгIва шымцу!

Щта! Атажв уыд йылхIваз зымгIва саквшватI: «БхъацIа ауи агIвыра алайцIузтын швара йамназгIва швызгIайуаштI-хIва!». Сшбзазушгьи, йыззхъасцIушгьи закIы гьсыздырхуам!

СгIариква, щта?  ЙамгIан гвнахIйа ауат ахвыцква йызгаз? АчIвыйа ауат гIвщапIыкIла йныкъваквауа ашвырква йзырнапIыцIадзыз? АхIайуан шхIайуанугьи йанырщуа квырмыш ду азырчпауа, йхIзыргIвах-хIва йахIвауа апсыхъвда йацIхъитI. Сара сгIари цкьачкIвынква йгIапкIыз аквыджьмаква рапш йхъырщгIатI, харакI рымамкIва.

АчIвыйа? Спа ауи ашвагала гIаздыз ахI пIай Бут йапш гIвщгIвыта, гъычкIврыта дсыгIзара атахъызма? Йгьсыздырам!

Сара гIвычIвгIвысагIарата йсылаз зымгIва ацакIтI. Сшбзазуш гьсыздырам! Ари апш захвара ъаныхым адуней убзазара атахъума йара?!

(Швабыжта угвы уылрыхьуа). ЗакIзаджвыкIла суыхIвахитI, с-Нчва! Ари схъапщылатIакIв дсзыхча!

Уабаъагвщу, сара схъапщылатакIв? КIара уызныйма? Ай, йудырында сара уара бзи ушызбауа, уыжвжвы уара швабыжта сшузыбжу!

Ари йылхIваз ажваква зымгIва апасарай ашва-гъыбза «Сбаба» гIасуа йылхIвитI. Разна дшгвмачIыз ллмырбара ахъаз тшанлыргIалхитI, лыладзква лрыцкьахьитI. Разна дгIайхитI.

РАЗНА. (ЛыкIважва лгвы лырбзиуа). Абар, йбфушгьи йбтахъыз къама хвыцкIгьи бызгIасаутI, сыкIважва!

ГВЫНДА. Йшпабзийыз, бара йанакIвызлакIгьи бгвыбзыгъан! (Акъама рахIа дайгвыргъьауа, лчварта апны йкъалчIвахуа). Ари абараъа йкъачIвахыта йыцIазтI. Ужвы сара заджвгьи сгьичвшвахуам.

РАЗНА. СыкIважва, бара бчIвата закI фастI, йацищтара закIгьи гьбымфастI, бара ужвы къарута йбыму зымгIва азбкIкIра атахъыпI!

ГВЫНДА. БгIай, Разна, агIвайхщчва рапш хIацырча, баргьи бкъаруква гIабыхъвахуаштI.

АпхIвысква адзхъачIвата йшчуз ашв гвауата тшгIанатитIта Бут кьахв пшдза йымата дгIашылитI. АгIвпхIвыскIгьи йшацIасу апшта ахъацIа йызгылитI.

БУТ. Таразта йшвчпатI швъагIагылыз швахI шIыц йпашвхIа апны. Бара алыг араъа тшджвылнаргастI ласыта, хIара быкIважви сари бзита хIайчважвара атахъыпI. Ауи сара йсчIвыта псарчIвыта йлыкву дпсыхынцIкIьара йгьылзышвахуашым.

Разна дджвылцIра гьылуам, ауаса Бут йкъалагIвырква дыркIитIта дджвылырхIвитI.

ГВЫНДА. Сара сгIаршан зынгьи заджвы йпсарчIвы гьсыквмызтI, зпсарчIвы сыквдзахым уара йуапшу гIвщгIвыкI, гъычкврыкI йакIвпI!

БУТ. О-о-о! Бара бангвыжвкIуа рахIагьи бпшдзахитI, рахIагьи бхIвапсагIвахитI, ауекIвпIта сара сашIамсуата бсыргвыжвкIлуштI рыцIагьи бшстахъхалуш апшта. Бара йхъагIата уахъщарда псарчIвыта йбыквпI ауи закIы йашIысым ПIтIу старала дгIалбхищтара. Йара ауи дшпагIалбх – ари смачвкIьысгIваца йапсам? ЙауыпI, йыншуш ншатI! Бара бпхIвыс гвыбзыгъапI, ари йшстахъу апшта тIатIата, гвапата, пхIвыс хъагIата бсзалуазтын псарчIвыта йбыкву бызсыргIванысгьи ауаштI.

ГВЫНДА. Сара, скIважвапI, Гвдау ахI сихъапщылапI! Сара сгьамщцатI уара уапш гымхашIымхакI йсквнагам пIайраквакI гIасыквнайыргауа, уадыргIвана йсызйыргIвахуа тшичпауа. Сара слыгква щарада рызсыргIвауа сащцатI, ауаса уара гвымхарата йхIзухаз зынгьи йгьуызсыргIвушым.

Адуней сыквызтынгьи, сыквмызтынгьи уара пIай зынгьи сгьучIвызлушым!

БУТ. О-о-о! ЙачIвытагьи бпшдзадзайа! Ари былаква амцабыз ангIарыцIкъьауа агIан баъара пхIвыс пшдза адуней дгьыквым! БсыргвыгъитI! Ари бгвылагьи бпсылагьи бара-бара сара бсчIвхузтын, ари адуней бара баъара кIважва байа дшыквмызлуш.

ГВЫНДА. Уара узачважвауа дкIважвума момкIва зкIалта щтIых йныкъвауа пхIвыс кьыжвмыжвкI лакIвма? Уыбыз шпахъынхIвуа йара арат апIайраква ангIасаухIвуа? Зны уашIас уара ари схъацIа дгIащтих, ауи уара пIай уызлагIайцхара гьаъам!

БУТ. (ХIар-хIар-хIар-хIва дхъыччитI). Ауи бзайгвыгъауа бхъацIа зынгьи дгьгIаншахуашым! Ауи бара сари дхIбжьагылахымкIва йсчпатI. Жвацы ауи лыгхвгIагIвыкI дисрыхвгIан рахIа йхъару къралькI дигатI, анцIра дъагIамихуаш апны!

ГВЫНДА. Уара ахIвынчIвы йгIалцIыз агIвщгIвы, гъычкIвры, схъацIагьи, ссабиквагьи, скъральыгIвагьи сыквухын йшутахъу суымазларагьи утахъыпI, ауи акIвма?

ЙачIвытагьи уынхадайа?

БУТ. О! Ауи ахIа йгьсзычхIахуам!

Бут Гвында тшлыквирышвитIта ачварта дыквигвитI, йлышву лчгIвычаква гIалшвихIвауа, йалакъвижвжвауа далагитI, ларгьи лымч йшгIанагуала дипырхагахитI, ажва гвымхакI ъанула дналырхъитI, дыквылчIвакьитI! Ауат шабанкъвхIвумца Разна апещ дгIагIвнапалитI, акъалагIвырква лцIыхъва йтагыла йгIаххылитI, ауаса ауи Бут тшйылалырпитIта лыкIважва дгIайхъылхIвитI, Гвында ауи агIамтахвыцIкI лызхъитI – акъама йкъалчIвахыз гIацIылхIвитIта: «Упсхъапсы уара хIва!» –лхIвитIта акъама Бут йгвы йалалцитI. Бут зынла дпситIта дкIахIитI. Ауи йкъалагIвырква гыланхитI. Гвынди ллыгпхIвыспи тшакъвцIадрышвитI.

ГВЫНДА. Анчва дбзыразхатI сахща, сгIабхчатI! ХIщагьи хIхахтI!

РАЗНА. Щта, сара сыкIважва, сара сахща!

Йгыланхата йгылакваз акъалагIвырква тшгIардырхитI, рахI йзырхаз анырбара йцIыруа, йхъвагIгIуа агIвпхIвыскI йыргвыквситIта йаларххитI.

 

ЙХПАХАУА  АХЪВЫ

Йпхъахауа асурат

АкIвыршарта апны Цата (Финикия) гIарбапI. Ауаъа Гвдау рахI ПIтIу лыгта даъапI. Ауи ахI, Бут йпны дызхвгIаз алыгхвгIагIви йари байадзата йадгалу апещ йыгIвнапI. АлыгхвгIагIв днагIата дщтIапI, ПIтIу дгылапI.

АЛЫГХВГIАГIВ. УгIадзыргIвыстI, йахIыта йдольатхаз ПтIу. Араъа Цата апны гъарта йхIхвгIаквауа алыгква ауи акIвпI хIшрыпхьауа. Сара уансхвгIуз кьыса хьапщкI азна уыквсрыдзтI, ужвы уара ауи йуыквсрыдзыз гIванла йгIащаквуыргылхра атахъыпI ухъа ухвгIахра ахъаз.  

ПIТIУ. Сара кIара гьсызуытуашым, млыквта йсымаз зымгIва ауи суызрыхвгIаз Бут йамцIичIватI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи сара суыс гьалам, ауаса Бут йшихIвазла уара уащахIба Акъва апны ахIыта дчIвапI. Ауи йтахъызтын угьизымхвгIахуашма?

ПIТIУ. СизыхвгIахуаштI, Цата чрынта сшаъу, хвыта зъара сзырхIвауа йдырырыквын.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи гьихIмырдырума. Ужвы Анапа чрынхвгIара санцара Бут сишIашвуштI ауи араъа ушаъугьи ухвитнагIа зъара йахвугьи уащахIба йайхIвырквын ауи йатахъу аъара Бут йгIайыйтпIта йсызгIайгхпI, саргьи зынла усырхвитхпI.

ПIТIУ. Момо! СащахIба ауаса дгьлагам – Бут йапш гъычкIврыкI хьапщ гIвкьысакI йызхъайцIата йгIайыйтуа. Ажважв апш: «Аквыджьма уасахчата йчпа»! Саща Бут уасахчата дшйымчпуш хъацIа.

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, ауаса йамуазтын ачIвыйа йчпачIву? Бзита ухъвыцта закI гIахъвыц, уара ухвитнагIа акIвапI хIызлачважвауа.

ПIТIУ. Ауи йзыгIгIвырквын рыцIа йагъьхуштI.

АЛЫГХВГIАГIВ. АчIвыйа, ауи Мсыр йа Месопатам ргIвыща хIара хIапш дзапхьума йгьи дзыгIвума?

ПIТIУ. Момо! Ауи зджьакI рыбызшвалагьи дгьзапхьум йгьи дгьзыгIвуам. Сара щарда мцIуата хIыбызшвала гIвыракI аласцIан ауи агIвырала йзызгIвырквын йзгIвыз са шсакIвугьи, йчпара атахъугьи гIайгвынгIвуаштI. Ауаса ауахь йа араъа сара сгIвыра здыруа заджв дгIаута дщтита ауи йызгIвуаш йгIаныцIуа саща дйызгIапхьара атахъхуштI.

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙшухIвауала уара ууагIа рыхъаз гIвыра алауцIатI, ауекIвма?

ПIТIУ. Щта! Ауаса уара бзита йудыруа ахI Бут йапшкву йгвыбзыгъам ахIчва агIвыра мгIва гьарымттI. Сара сахIыгIва Гвдау апны акIвымкIва.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауат швабыжта йгIващатI, абар хIара, Цата абзазагIвчва, хIа йхIчIвыта гIвыра гьхIымам, ауи гIазхъвыцуаш дгьгIанымшастI, гIвырадъа адуней угIахъакIгьи гьызбзазушым. Сара уара йгIаухъвыцыз угIвыра бзи-бзи сапшра стахъыпI.

Уара ауи уаща схвгIах-хIва ахIвара йзущтиуаш йабаквугIвуаш?

ПIТIУ. Айха рчвакI амшI къьакъьа пщырцакI апш закIы апны йыквыгIв ауашын. Швара араъа айха ъадырчвауа жьиракIгьи гьшвымамма?

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара схъатала йсымапI, ауаъа хьапщгьи, рызнагьи, джыргьи, джьазгьи дырчвитI, ауат ъамапсымата йгIарылрымхуа гьаъам. Ауаъа йынхауа ажьи швара швкъраль Ашвуа дауапI, ауыгьи йара бзидздза йудыруа Бут йакIвпI дсызрыхвгIаз, швабыжта сизыразпI йуыс бзита йъайдыруа ахъазла.

ПIТIУ. Сара йызгIвуаш аласцIапI, уара ауи сйыдыргылта айхарчва къьакъьаквакI рпны ахIвара гIгIвыпIта уара Анапа йугапIта йазухуш удырхпI.

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙауаштI, хIайчважватI. Сара уыжвжвы ажьи йпны сцата йасхIвуаштI, уара уаща йзугIваш рыхIазыр, уачIвы ауи ажьи йпны удырцуштIта агIвыджь йшатахъу апшта йаншвыргIалхпI.

ПIТIУ. Ужвы амшI тырсачкIвынква чвабала йхърыста акъамыш къвыра цIарачкIвынква сызлагIвуаш рыцта йгIадрыг.

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙауаштI, йутахъу зымгIва гIадсрыгуаштI.

АкIвыршарта дыквцIхитI. АуысагIв дгIаквлитI.

АУЫСАГIВ. ПIатIу зкву ахI ПIтIу! Сара сгIвылакIла йзымбазарквын заджвы йгIасайхIвыргьи йгьхъасымцIушызтI ари хIгIвыра гIануыршара ахъаз уара уахIыгIвагьи ухъахвитнагIарагьи шалауцIаз! АуигIваца ахIа зымбарыгьи сара ари уыгIамта сгIайра атахъын. Сара уара уахьчIвала сквш 5500-ла суайцIбапI суысква срылгата сара сыгIамта санцахра суыладухауа зымгIва йрасхIвуаштI уара, уабанпара хIыхъаз йуымаз зымгIва уазымхъвыцуата йшщтIауцIаз хIара хIгвыбзыгъахара ахъаз!

Анчва дузыразхатI!

ПIТIУ. ЙауыпI, ауи аъарагьи сумыртшхъван, ауи сара схъвыцща гьакIвым, ауи сара сбзазаща акIвпI!

Ауат шайчважвумца лыгкI агъвычкIвынкви акъамыш цIарачкIвынкви гIайгылитIта дджвылцIхитI.

ПIТIУ. …ЙсзыргIва АуысагIв, сара счIвата сащахIба сшихвгIахуаш ахIвара аласцIата йзызыгIвхра атахъыпI, йауашызтын схъазы сгIаныжь.

АУЫСАГIВ. ЙауаштI!

ДыквцIхитI. АхI ПIтIу ахIвара алайцIауа далагитI.

ПIТIУ. (Йбжьы апшыгIвчва йшрагIуш апшта йщтIихитI).  ПIату зкву сащахIба Кълыч! Ари ахIвара узыназгIвуа уащайцIба ПIтIу сакIвпI. Уара йуагIазапI сара анчвакIарышвыгIвта сшырчпаз, схъвшара Гвдаугьи шаладрыхъвашаз. Сара Бут гъарта сикIын лыгта Цата ситйытI. СтгIачвагьи схъапщылагьи йрызнийыз гьсыздырам. АчрынхвгIагIв сара Бут йпны кьыса хьапщкIла сызхвгIаз ужвы гIвкьыса хьапщкI йхIвитI снауищтхра ахъаз. ХIаба рыцхIа адуней дыквхзарквын, ажва гьалам, ауи сихвгIахуашын. ХIаба йтарала йгIанхаз уара уакIвпIта, суыхIвахитI, схвгIах, араъа лыгта сумырпсын!  

АкIвыршарта АлыгхвгIагIв дгйаквылхитI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, йшпаъу ууысква, сара сдольат? ЙалауцIама уаща йзущтиуаш ахIвара?

ПIТIУ. Щта, тIакIв сымахпI!

АЛЫГХВГIАГIВ. Арахь зны сарпшыстI йалауцIаз агIвыра. (Данапшра амщтахь). ДжьащахъвапI! Арепш гIвыра зынгьи йгьзымбастI. Ари уара йшпагIаухъвыц?

ПIТIУ. Сара хI-НчвашIыц Зата дгIасцхърагIатI!

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙгIасгвынгIвытI. АчIвыйа уара уаща йзугIвыз?

ПIТIУ. Сара йсызнийыз зымгIва йзызгIвтI, сихвгIахра шатахъугьи.

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙбзипI! Сара уачIвы Анапа чрын шIыц хвгIара сцуштI, уара ажьигьи дуыцта сгIайхындзкIьа ауи ахIвара айхаква йрыншвцIа, Акъва йшхIщтиуаш апшта.

ПIТIУ. ЙауаштI!

АгIвыджьгьи гIаквцIхитI.

 

ЙгIвбахауа асурат

АлыгхвгIагIв йжьира. Ауаъа, Ашвуа йауу алыг ажьи дыгIвнапI. ПIтIу дгIашылитI.

ПIТIУ. Уымш бзита!

АЖЬИ. Мыш бзи уызгIайтI, сара сыштагIв! Сара сызнапIыцIу йхIваз арекIвпI: «Сара чрынкI дсхвгIан, ахIыкI йапш хьапщ кьысакI йзыстийтI».

ПIТIУ. Ауи мцы гьйымхIватI, сара Ашвуа къральыгIва, Гвдау ахъвшара апны сахIыпI! АуекIвапI сызтиуаз сыхв ауи аъара йызщтIихыз.

АЖЬИ. Е-е-е, сара сыштагIв, уара а-Нчва дузылпхузтын уаща уихвгIахпI, хIара хIызнапIыцIу йшихIвазла, ауи акIвымкIва улыгта араъа упсыхуаштI. Сара араъа гIвысквша съадзану сылаквала йызбатI лыгра ззырхIвауа. Сара йсызшан сжьипI, хIызнапIыцIу сынхаща швабыж йгвапхитIта анахьанат алыгква рацкIыс рыцIа бзи дсзаъапI. Анахьанат алыгрыцхIаква швпхьадзарала йыквчвгIитI: анхара баргвы, азгIва щарда, амла йагауа.

ПIТIУ. АуекIвма хIызнапIыцIу дашIамсуа лыг зихвгIауа?

АЖЬИ. Щта! ЛыгкI сквшыкI гьницIуам. ХIара хIызнапIыцIу ужвыгьи бзита дузаъаркIвапI сату уылайчпара йгвыгъапIта, ауаса закIыта уаща уйымхвгIахуата йалуазтын ухъчIвагвачвын учIвахтI, алыгра йапщылу ахьантара зымгIва уыла йыцIырщтуаштI. Ауи акIвпIта, ауи уаща ахIвара гIвыра анизугIвуа бзита дрыбагъьа, йузырхIваз уыхв такIв йалсырдзгIапI йымхIвауата. ЙырхIваз ахв дымхъвыцуата зынла йритыргIатI.

Уара йара йгIгIвра атахъу агIвыраква гIаугма?

ПIТIУ. Щта! Ауат абари агъвычкIвынква йрынсцIахьатI. (ЙйырбитI). Ауаса ауи йуырчвуш айха пщырцачкIвынква тIакIв йтIашвзара атахъыпI, агIвызджьаралагьи гIвыра шузанцIуш апшта.

АЖЬИ. УахъымгвыргIван, сара ауи айха йутахъу атIашвра амата йузысырчвуштI. (АгъвычкIвынква йырну агIвыраква дырпшуа). Ари агIвыра араъа йызлагIвуа агIвыраква закIылагьи йгьрапшым. Ага йбаргвыхпI йалауцIаз агIвыра?

ПIТIУ. Момо, йгьбаргвым! Зны бзита йалуыргарыквын йгIаугвынгIвуаштI.

АЖЬИ. Ари Цата йбзазауаквауа дара йырчIвыта гIвыра гьрымам, ауат рыгвлачваква Мсыри Месопатами йауакву аугIахъаква ргIвырала йгIвитI.

ПIТIУ. Ауесхъан ауат дара рыбызшвала гIвыра гIархъвыцра атахъхуштI.

АЖЬИ. Ауатгьи зны йгIархъвыцхпI.

ПIТIУ. ЙкъвапI-йсгIапI ауат рхъа ахъазгьи гIвыра гIандыршуштI.

АЖЬИ. Арахь йгIасгвнымгIвуа удырума? Уара уахIыпIи, щта гъарта угIаркIыта лыгта ушпартий, укъалагIвырква, уыр абаъаз уара уаныркIуаз?

ПIТIУ. Ауи ауаса йызцаз хъара йымпшуа ахIчви, анчвадинхчагIвчви ацIагылын акIвпI. Йауа ухIварыкIвын сара слыгчва гIвычIвгIвыс-гIвычIвгIвыста сырзаъан, йакIвымла сгьырщымхIалуазтI, швабыжта сырцхърагIун, ауатква дара йгьрымуазтI, рлыгква тшгIащтIырхпI-хIва йшвун.

АЖЬИ. Уара улыгква йшутахъу апшта уырзаъазларныс угьахвитмызма?

ПIТIУ. Ауи акIвпI саргьи йрасхIвуаз. Датшагьи йсыздмыргIваз агIвыра ъаласцIаз акIвпI. Сара хI-НчвашIыц Зата – «агIвыра алацIа» – лхIватI, уыста сыхъвда йгIахъалцIан йылхIваз счпатI, дара: «ХIопI, агIвыра алауцIадзадзтI!» – рхIватI, йгIасгвыквсын с-Гвдаугьи, стгIачвагьи, саргьи сабата саладрыхъвашатI. ХI-Нчва Тана Ашвуа къральыгIва зымгIва ща лзыгIарщтиуан, сара ауи хI-НчвашIыц Зата лыхъаз ща гIасщтиуашын, ауыгьи гьрымуытI. «АхI ПIтIу йхъвшара Гвдаугьи йыцта хIынчваква кIайрышвтI, датша нчвакI дгIайхъвыцын ауи лыхъаз ща гIайщтиуаштI» – рхIватI сыквырхын сыквырчIвакьтI.

АЖЬИ. Щта уаргьи ауи Танахауа щакI зылзыгIауымщтийа, заджвгьи гвымхарала уцIыхъва дгьгIатамгылуашызтI.

ПIТIУ. Ауи Танахауа адырри агIвыри закIылагьи дгьрылачпамта акIвпI ауи лыхъазла чвыгъьтанакIгьи зсымщыз. Айшыста йухIвушызтын абарауат ауысква ракIвпI гъарта сыркIыта лыгта сзыртийыз. ХIуагIа йшырхIвауа апшта: «Йанамуа йара йгьауам». Ауи хI-Нчва Тана лыхъаз ща гIарщтита ауагIа анамцIыцIхуаз асхъан адуней хъвашахуа йалагатI. Аквашуа апша чвгьагьи агъгьи ацIата йгIаджвыквылтI, амшын атолкъвынква дудздзата тшгIащтIырхын амшын адзхъа йбзазуз зымгIва тыргатI. Ащхъа дзыгIвчкIвынква ауи аъара йгIарылахIан – ари атдзы аъара йнадзауа ахIахъвдуква гIаргуан.УагIагьи, тшыгIврагьи, щамакъгьи, къазгьи, квтIугьи адзыр йагатI. Ауи зымгIва сара йгIасыквырцIахтI, хI-Нчва Тана лыхъаз ща ъагIасымщтийыз акIвпI – рхIван.

АЖЬИ. Уара агIвырагIваца ъарзалауцIаз ахъаз рнапIква урыквчIвата уынкъвыргара атахъын Ашвуа къральыгIва шабгу! Ухъапщыли уари гIари гьшвымамма?

ПIТIУ. ЙхIымапI, пакIи пхIакIи!

АЖЬИ. Ауесхъан упа йща Тана лыхъаз, упхIа лщагьи Зата лыхъаз йгIаущтизаркIвын, араъа Цата йшырчпауа апшта, заджвгьи а-Нчваква кIайрышвхтI-хIва дгьгIаущымхIалуашызтI.

ПIТIУ. ЙухIвауа ачIвыйа? Йауа спи спхIи ачвыгъьтанаква ртарала а-Нчваква рыхъаз йызсщуа?! Лари сари ахъазгIваца ауат гIахIрита йызхIыгIзахйа? Ашвуа къральыгIва ргIариква зымгIва а-Нчваква рыхъаз йхъырщгIахзарквын уагIахъата хIыквчвгIушын, уадыргIвана дзачIвыйа а-Нчваква рыхъаз ща гIазщтихуашыз? Абар ари йагIвсыз Тана лыхъаз ащагIащтира апынгьи чвыгъьтанамкIва заджвгьи закIы гьйымщытI.

АЖЬИ. Араъа Цата рцIасла р-Нчва Баал йыхъаз рсабиква рщаква ракIвпI йгIарщтиуа.

ПIТIУ. Ауи швабыжта йцIас гвымхапI. ХIа хIпны, уара йудырхуазапI, рахIа йдуу, йызгIваду ачвыгъьква ракIвпI зща гIарщтиуа.

АЖЬИ. Йшпазымдырхуа! ГIвщра гьакIвымта, гIвычIвгIвыстира гьхIымамызтI. Ауи ацIас кьыжвмыжвква даша уагIахъапI йхIызгIазгыз. Арахь хIара хIахI псынамхъакви такIв рыцIа йбайакву ауагIа гвымхакви ауат йрыцыркIын гIвычIвгIвыс тирала сату рчпауа йалагатI.

Абар сара швапхата сгIахв. Амшын атшпы сашIагыла сшгIайхуаз сыркIытI, салашIархIван араъа лыгта сыртйытI, стгIачвагьи схъапщылагьи съану гьырдырам.

ПIТIУ. Саргьи счIвква съану гьырдырам.

АЖЬИ. ЙауаштI, щта! УгIай ари ууыс хIыррхъйа хIызнапIыцIу дгIамихскIва, уара ухвитнагIара ауат айха рчвачкIвынква ракIвпI йызцрахIву.

ПIТIУ. ЙгIасгвынгIвитI!

АЖЬИ. Зъара айхарчва атахъхушйа йугIвыз зымгIва аншвалра ахъаз?
 ПIТIУ. ГIвба нахъуштI. Сара ауат гъвпщырцачкIвынквакI рпны йсрыхIазыртI, уара айха чкIвынква рпны йануцIахызтын уалгатI.

АЖЬИ. Йшпабзийыз ауат шурахIазырыз, ужвы хIуыс закIы-гIвба мшыла гIальаматта йхIырхъйуштI.

ПIТIУ. Ари хIлыгхвгIагIв швабыжта йымаджьащахъвата дазцIгIатI ари сгIвыра, «сангIайхра бзи-бзи сапшыта йсгвапхузтын йссырдыруаштI» – йхIватI.

АЖЬИ. Ауи йажва багъьапI, йхIвазтын йчпахуаштI.

ПIТIУ. Ужвы уара йухару арекIвпI: айха ануырчвара сара сшзыквгIвуаш апшта йгьи йбагъьамкIва, йгьи кIвалдзыта йалымкъьауата йуымазара атахъыпI йызгIвуаш салгандзыкIьара.

АЖЬИ. Ауи уара закIылагьи уахъымгвыргIван, айхарчва йаквугIвуаш уалгандзыкIьа йшатахъу апшта тIатIата йсымазлуштI.

ПIТIУ. Саргьи усыргвыгъитI усымрыгIапсауата суыс ласыта йсчпаныс.

ПIтIуи ажьии руысква рчпан алыгхвгIагIв дгIайхындзкIьа йызпшуан. Ауи лыг шIыцквакI Анапа йхвгIан дгIайхтI, дангIайх йара-йара ажьира дгIайтI, ауи дангIашыл ПIтIугьи ажьигьи гIагылын пIатIу йыквырцIатI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, сара сшгвыгъауала швара хIызлачважваз ауысква швчпахьатI?!

АЖЬИ. ЙхIчпатI, айхапщырцачкIвынква агIвыраквагьи рныта хIазырта йщтIапI!

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара Анапа тIакIв скъватI сызцынхуз Бут дгьгIамйызтI. Арахьарат алыгтигIвчва шIыцква гьзытиуам, рыхвква швабыжта йщтIырхитI, угьызрачважвум. Бути сари швабыжта аджв аджв йызхъахIцIунта тиралагьи хвгIаралагьи хIаквшвун.

ПIТIУ. Ауи дызгIамйыз угьазымцIгIама?

АЛЫГХВГIАГIВ. СазцIгIатI. АлыгтигIвчва ауи пхIвыскI дылщытI рхIватI. ЛхъацIагьи, лсабиквагьи, лымлыквгьи лыквихын, ларгьи дылщахIалын дшйыжвжвузымца акъама йгвы йалалцан дылщытI – рхIватI. Лага! ЩаквкIдза хIуыс хIйырбазарквын уыжвгIандзара дбзазлушын. Ауи апхIвыс дызхъатайкIыз гьсыздырам, йтахъызаркIвын йтахъу аъара пхIвыспата йтыдзква йрыгIвнамшвахуата йауашын. Араъа апхIвыс йара-йара згвы йнайырдзаз дылщыхIалын тшылйырщытI. Ауи йапш лыгтигIвы сара ужвы дгьсаухуашым?

ПIТIУ. Ауи апхIвыс, Бут дызщыз, сара бзита дыздыритI, ауи сгвы шгIвауала сара сыкIважва лакIвхара атахъыпI. Бути сари хIхвыцищтара бзита хIабадыруан, йара ауи апхIвыс дызщыз агIвыджьгьи хIлайлахIан дгIагIгырныс лцIыхъва хIтагылан. Ауи сара сгIалылхтI. Йаргьи ауи йнанаркIын ларгьи саргьи гъата хIичпан сща схахуаштI-хIва хIцIыхъва гвымхарала дтагылан, абар хIаргьи хIхъйырчIватI, йаргьи йхъа алайцIатI.

Ауи агвымха йакIвпI рыцхIагIата хIызлу зымгIва хIызгIазгыз, схъвшара Гвдау йгъычтI-йкIвачтI, йшахтI, сара лыгта ситйытI, ужвы абар схъапщылагьи ауи дъалщыз ахъаз лхъа щтIалцIазапI. ЙгIанхахыз сгIаритIакIвква ракIвпIта ауат рылахьгьи гьсыздырам. Йубама гIвычIвгIвыс гвымхакI пIайрата йгIайхъшахъыцIдзаз?

АЛЫГХВГIАГIВ. ДжьащахъвапI. Сара швара агIвыджь швшагъачваз гьсымдыруазтI.

АлыгтигIвчваква датшагьи йгIасархIвыз удырума? Уара ухъвшара аналадрыхъвашуз уара агIвыра йазубжьаквуз ауагIаква агвабанышв йандуырцIата амца хIакв апны йдуыррыдзхыз апщырцачкIвынква ачв ачва йамгварцIан Лыхны акIвар апны йкъарчIвахытI. Ужвы Анапа санцара асхъан ауат уара йузыгIарщтихуаштI.

ПIТIУ. (Дгвыргъауа). Йшпабзийыз! Ауат ахIаджьратква йшаъазлакIгьи сгIвыраква зымгIва гьаладымрыхъвашатI!

АЛЫГХВГIАГIВ. АуекIвзапI. Арахь йсшвырбастI швара йшвчпаз айхапщырцачкIвынква. (Ажьи ауат йыйтитI). Уа! Йгьи йкIазкIазуата йшврыцкьахтIи! ШвсыртшхъвитI! СшвзыразпI! Арахь бзи-бзи сарпшыстI ари угIвыра. Швабыжта йджьащахъвапI. Ари агIвыра шпагIануырша, ачIвыйа ауи ахъазла йатахъу?

ПIТIУ. Ауи ахъазла швара ажвата йшвыму зымгIва чIвагъвара-чIвагъварала, кIьыда-кIьыдата йгIарбара атахъыпI. Датшата йсхIвапIтIа, бжьипхьадза йара йашвазлуш чгIвыча азыдзахра атахъыпI, анахьанат абыжькви йари шаламгIващуш апшта. ЙалукIгIама?

АЛЫГХВГIАГIВ. Момо, бзи-бзи йгьалысымкIгIатI!

ПIТIУ. Уыжвжвы йгIаугвынгIвуаштI. (АмшIпщырцачкIвын чваба зкIну гIайахвитIта акъамыш къвыра цIарачкIвынла йгIвуа далагитI). ЙгIахIахвпI швара йшвчIвыта ажвакI. Абар шв-Нчва ду йыхьыз БААЛ. Сара сгIвырала ауи ажва ари акIвпI йыгIвра шатахъу. (ЙйырбитI йыгIвуамца, дутагьи дйызгIапхьауа, БААЛ).

АЛЫГХВГIАГIВ. Уа-а-а! Майрадзата йгIасгвынгIвытI! Ари угIвыра агалагьи рыцIа ймайрапI хIара хIызлагIвуа агIвыраква рацкIыс.

ПIТIУ. Сара уызлачважвауа агIвыраква гьсыздырам, йбзийын йссырдырзарквын.

АЛЫГХВГIАГIВ. УгIай араса хIайырчважва: сара ауат агIвыраква усырдыруаштI, уара уа йалауцIаз агIвыра сазубжьуштI. Йауашма?

ПIТIУ. ЙауаштI!

АЛЫГХВГIАГIВ. ХIара щарда цIитIта хIгIвыра гIаныршара ацIыхъва хIтагылапI, ауаса ауи шалахIцIуш гьхIыздырам. Сара сшхъвыцуала хIара хI-Нчваду Баал уара усзыгIайщтитI угIасцхърагIата хIгIвыра шалахIцIуш апшта. Ауи Лыхны йкъарчIвахыз угIвыраква Анапа йгIасыртхта йангIазгхра уари сари хIчIвата хIара хIыхъаз гIвыра алахIцIуштI. Ауехъаз сара уаргьи ажьи йапшта бзита сузаъазлуштI, йауашма?

ПIТIУ. ЙауаштI!

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауаса уара йухъуымраштылын: сара сыхъаз рыцIа йхъаду уара йуыквсрыдзыз схьапщ гIванла йгIащаквыргылхра акIвпI.

ПIТIУ. Ауи сара зынгьи йгьсхъсраштылуам.

АЛЫГХВГIАГIВ. АчIвыйа араъа апны уаща йзугIвыз?

ПIТIУ. Йсызнийыз зымгIва згIвытI, сйыхIватI хвыта йырхIвалакIгьи кIара ацримхуата зынла йшгIаритуаш.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи ацIыхъва тамамта йацуцIахтI.

Арат агIвыра зну айхарчвачкIвынква араъа йщтIазтI, Анапа санцуш асхъан йсыцнасахвхпI.

АЖЬИ. ЙауаштI, сара спсы знапIыцIу!

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара уачIвы сджвыквылуаштIта бзидздза сгьаъазлушым, уара, ПIтIу, агIвпщырцачкIвынква гIатдыррсата чвабала йхъдыррыс – сангIайхра хIшрыквыгIвуаш апшта, уара ажьи ауат акъамаква, зыхвква гIасыртхьаз, нардзах йгьи йрыцIарах, сшгIайхуа ауат рзыгахра атахъхуштI.

ПIТIУГЬИ, АЖЬИГЬИ. (ЙацшIакIта). ЙауаштI, йухIваз зымгIва хIырхъйуштI!

ЗымгIва агIарбарта йыквцIхитI.

Йара ажьира ауацIа гIвымызкI анахъыцIра. ПIтIуи ажьии йырхъазыта.

ПIТIУ. Ари хIызнапIыцIу дара дкъвахтI.

АЖЬИ. Йсату чпара бзита йцитIта акIвзапI дзыркъвауа.

ПIТIУ. Амшква гвымхахата амшын апша чвгьаква дыркIыма, момкIва рахIа йайчвахугьи амшын ахIаджьратква хIара хIапшта лыгта дыркIыма?

АЖЬИ. Араъа Цата йырчпаквауа ахъвыхIква раъара багъьа гьаъам, ауат апша чвгьаква йгьырчвшвум, ауи йыцу йайсыгIвчва дара ахIаджьратква йрайчвапI, ауат хIаджьратквакI йгьырзыкIуашым.

ПIТIУ. ХIара йхIваз зымгIва хIырхъйатI. Ауат акъамаква йучпакваз дзачIвыйа йыззигахра атахъу?

АЖЬИ. Йгьсыздырам. Ауи абджьар щарда сирычпитI. Ауи акIвымкIвагьи анахьанат ахьапщ, арызна йадынхалквауа агIвыма къральква рахIчва рпхIысчвакви, рыпхIчвакви, ртацачвакви рыхъаз тшызладрыпшдзуш мачвхъарыгIв, льарып, лымхIарыгIв, рыгIв щарда дирычпитIта йтйыхитI. ЗымгIва рацкIыс Мсыр афараонква рпны щарда йгитIта сату ду алайчпитI.

АгIвыджь шчважвужвымца апахьла дауыш дуквакI гIагатI, артгьи рлыгхвгIагIв дгIайхта ргвква гIватI. Щарда йнамихуата йара алыгхвгIагIв ажьира дгIашылтI, йчвагьи йнашхгьи бзита.

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, сара сдольатква, йшпаъу швуысква?

АЖЬИ. ЙбзипI, унашвата йхIзучпаз зымгIва хIырхъйан хIуызпшуа хIчIвапI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара йджьащахъвадзата лыгквакI схвгIан ауепш зынгьи сгьыршIамшвастI. Швара йыжвбахьама уагIахъа квайчIвалагIашвцIа? Арат ауекIвпI йшаъу. Ауат стйырныс Мсыр афараон йлыгхвгIагIв йанизызга далымхуата зымгIва йара ахвдула йхвгIатI, ужвыгьи ауат рапш сызгIаугуазтын йара ауасабырг зымгIва схвгIалуштI – йхIватI. Дара дудута, йхIагIата, йымчыта, ажвла апш йалырхызшва йацапшыта йаъапI. Рыхв дупI – схIван хынкI йстйытI, хIпынгьи сызгIамихуата. Сгвышхван Анапагьи хвгIвыкI зган йстйытI, ауагьи ауат йамырчIватI. Сара ужвыгьи ласы сацапахра атахъыпI ауат рыхвква кIамшваскIва.

ПIТIУ. ЙшухIвауала ауат квайчIвадзапI?!

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, ацIхквайчIвалагIашвцIа йапшпI.

Сара сдольат ПIтIу! Анапа санца ауат угIвыраква йкъарчIвахкваз зымгIва гIасыртхын йгIазгхтI. Ауат йдрыщардахын рхъа ахъазлагьи йгIаныржьтI. Ужвы йгIасыртыз абжа ПIтIу йытх – рхIватI, арахьари абжагьи Цата ахIыта йшвыму йзыга – рхIватI. Саргьи сшгIайхуаз зынла хIара хIахI йзызган дасырпшытI. Ауи угIвыра данапшы сыхъвда йгIахъайцIатI хIара хIгIвырагьи уари сари йгIанхIыршарныс. АуекIвпIта, ужвы агIвыджь хIадхIвлазлуштI.

ПIТIУ. ЙауаштI!

АЛЫГХВГIАГIВ. Уара узахвата угIацIцIтI, Бут дызщыз схъапщыла лакIвпI – анухIва.  

ЙшгIасархIвызла ауи ллыггьи длыцта анышвынтара апны йщхаз швысабиква шыцIалцIахуаз гъарта дгIаркIытI. ЗымгIва йджьарщауа йгIасархIвхуан уара упачкIвын йбыгIвшыгIвква шымшвысызгьи хъацIарата йгIайырбаз. Бут йхIаджьратква ауи йахщачкIвын дыржвжварныс йанылщыхIал гIвхъачва йщытI, азаджьи чвгьата дихвытI, йгIапкIыз анахьанат ахIаджьратква агIвысабикIгьи рахIваквала йаларххтI.

ПIТIУ. ЙачIвытагьи сгвы йасйа! ЙшаъазлакIгьи схъапщыла дшпхIвысызгьи хIща лхахтI, ауи ахIва хIа хIыхъаз уыс пIайта йыршатIакваз рыхъаз.

АЛЫГХВГIАГIВ. СуыцджьабитI утгIачва ъауымахым ахъаз!

ПIТIУ. Анчва дузыразхатI!

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауаса уачIвы хIалагата хIгIвыра хIадынхалуаштI, ауи ласыта йалахIцIата хIахI йырбара атахъхуштI йара-йара дазымцIгIахскIва.

ПIТIУ. Сара схIазырызлуштI.

АлыгхвгIагIв дыквцIхитI.

АЖЬИ. Саргьи швабыжта суыцджьабитI, сыштагIв! Ай, ауи упачкIвын хъацIарата йгIайырбаз убама? Ауи уара уымщтахь ага дахI бзихушын!

ПIТIУ. Анчва дузыразхатI уъасыцджьабауа. Ай, йгьамуытI, ауат анхъырщгIуз ауаъа снакIашвазарквын са йдсырбарын ауат ашвагала!

АЖЬИ. Уа йухIвауа а-Нчва ду йхIвазарквын! ЙауыпI, унайх, уачIвы щажьыта хIгIагылра атахъхуштI.

АгIвыджьгьи йыквцIхитI.

Анахьани атшын. Ажьира дара ахыгIв гIвнапI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта, сдольат, ачIвыйа хIызлагIалагуш?

ПIТIУ. Апхъа йшуасхIвыз апшта швара бжьыта йшвхIваквауа зымгIва кIыда-кIыда йыгIвра атахъыпI. Уара швбыжьква зымгIва гIасахIвла, сара йаласцIаз сгIвырала ауат зымгIва абарат агъвтырсачкIвынква рпны йансцIалуштI, уара, ажьи, ауат амшIтырсачкIвынква гIасытла. (Ажьи амшIтырсачкIвын гIайититI).

Ужвыгьи зны швы-Нчва ду йыхьызла хIгIалагапI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи хIара Баал-хIва хIйыпхьитI!

ПIТIУ. ЙыздыритI, абар угIапшы ауи йыгIвра шатахъу. (Йгьи йхIвауа йгьи дгIапхьауа далагитI, Баал. ЙйырбитI йгIвыз).

АЛЫГХВГIАГIВ. Бзи-бзи йгьгIасгвнымгIвытI.

ПIТIУ. Уыжвжвы йгIаугвынгIвуаштI. Абар абжьы Б шугIвуаш, ауи сара сгIвырала арекIвпI йшучIвагъвуш, датша бжьыкIгьи ари апшта йыгIвра гьатахъым йшаламгIващуш апшта, ауи абари акIвпI йшгIвычазлуш йанакIвызлакIгьи. ЙгIаугвынгIвыма?

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙгIасгвынгIвытI!

ПIТIУ. Ауи йащтагIайуа абжьы А. Ауи ачгIвычаква шаъазлуш абари акIвпI сгIвырала, йгIаугвынгIвыма?

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта!

ПIТIУ. Ауи йащтагIайуа йамгIан бжьыйа?

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауыгьи сшапшуала А-пI!

ПIТIУ. ТамампI! Йубума ухъа йшазцаз, йауа ухIварыкIвын, ауат ргIвычаща апшыпI. ЙгIаугвынгIвытI, гьакIвымма?

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта!

ПIТIУ. ЙцIыхъвахауата йамгIан бжьыйа шв-Нчва йыхьыз апны йгIанхахыз?

АЛЫГХВГIАГIВ. Абжьы Л!

ПIТIУ. ТаразпI! Ауи Л ари акIвпI йшызгIвуа. (ЙйырбитI). Йалуыргама? Абар уари сари ажва

Б А А Л гIгIвытI. Ужвы датша йыгIгIвуаш ажвакI хIвастI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Бзибара.

ПIТIУ. Ауи ажва абари акIвпI сара йшызгIвуа. (ЙгIвитIта ййырбитI).

АЛЫГХВГIАГIВ. АчIвыйа уара араъа абжьы И зуымгIвыз?

ПIТIУ. Тараздзата уазцIгIатI! Ауи сгIвыра йаласцIаз абыжьква ушIа хътIыта йухIваквауа Е. И. О, У, Ы агьиква гьансымцIатI. ПщынгIважви гIвба йхIыму абыжьква рпны ушIа хътIыта йухIваквауа абжьы А акIвапI йгьи йуыгIвуа, йгьи угIазпхьауа. Анахьанат абыжь хътIква гьыгIгIвуам, уангIапхьауа уара уара йъатахъу йбжьауыргылхуамца уапхьара атахъыпI, ауатгьи зны санахадзара чгIвыча рзыздзахра сгвыгъапI.

Абар швапхата йуызгIазгпI: хIара швкъраль Цата-хIва хIапхьитI, анахьанат аугIахъаква швара ФиникIийа-хIва йшвыпхьитI. Ауи хIара арекIвпI йшыгIгIвуа ФНКI, хIшгIапхьауагьи ФИНИКIИЙА-пI. Йубума, сара абыжь хътIква гьзымгIвытI, ауаса сангIапхьуз йгIвквам абыжьхътIква сара-сара йбжьасыргылуа сгIапхьахтI, абжьы Ф амщтIахь И, абжьы Н амщтIахь – ужвыгьи И, абжьы КI амщтахь – йатаркIвах абжьы И, ауи И амщтахь – ЙА, йаргьи ажва абгахатI – ФИНИКIИЙА!

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара сдольат, йгIасгвынгIвытI, йсгвапхатI йъамайру ахъаз, сара сшхъвыцуала хIара, Цата йбзазаквауа, уыжвласыла хIара йхIчIвыта гIвыра хIымазлуштI.

АгIарбарта йыквцIхитI.

 

Йхпахауа асурат

СквшбжакI ахъыцIтI. ЙшырчпалакIгьи ауат агIвыра гIандыршатI.

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙшаъазлакIгьи уари сари Цата хIыхъаз гIвыра гIанхIыршатI. ХIара хIгIвыра бжьыта 22 акIвпI йнадзауа, уара угIвыра апшта хIаргьи быжьхътIыла йухIваквауа абыжьква гьгIымгIвытI, ауат швара швапшта хIангIапхьауа хIара-хIара йбжьахIыргылхра атахъхуштI.

ПIТIУ. Щта, швара швыбызшва апны ауат йгIалхта йыгIгIвыз абыжь 22 швызхъуштI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ужвы сара ари хIгIвыра хIызнапIыцIу хIахI йсырбара атахъыпI, ауи йхIвауа хIапшыпI. Швара араъа швсызпшы.

ПIТIУ. ЙауаштI, араъа хIуызпшуаштI.

АлыгхвгIагIв дджвылцIхитI, ПIтIуи ажьии гIагIвнахитI.

АЖЬИ. СыштагIв, ари агIвыра гIанумыршазарквын ачIвыйа йыншушыз?
ПIТIУ. Йгьсыздырам, сара сшхъвыцуала, схъапщылагьи сгIариквагьи бзазлушын. Гвымхара кIара гIалцIуазтын ауи ъаласымцIаз йызквшвушыз схъазы сакIвын.

С-Гвдау къральыгIва сарадъа йбзазушын, ахIыта схъапщыла лакIвын спа ддухандзкIьа йгылазлушыз, спхIахвыцгьи адуней дыквызлушын. Ауаса агIвыра гьаъамызлушызтI!

АЖЬИ. Ауи агIвыра уцриква зхъа щтIазцIакваз йырпсума?

ПIТIУ. Йгьсыздырам! АгIамта йхIнарбахпI. Сара ауи агIвыра зарарымкIва закIгьи шснамырба.

ХI-Нчва шIыц Зата йшылхIваз апшта йцатI. Йа агIвыра гIануыршара, йа ухъа щтIауцIара!

АЖЬИ. Йыншушыз ншатI, ауаса уаладзызтынгьи уыхьыз ууагIа зынгьи йгьырхъаштылхуашым, абар ужвы Цата рахIгьи ауат рыхъаз йалауцIаз агIвыра щаквйыргылуазтын ауатгьи уыхьыз анцIралагьи йырхIвалуштI.

ПIТIУ. Ауи бзипI, ауаса ауыла стгIачва гьсызгIацарпахуашым, арат Цата рахI йыхъазгьи сара хвыкI гьсымам – слыгпIта. 

АлыгхвгIагIв дгвыргъьачIвауа дгIашылхитI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара, сдольат! ХIара хIахI угIвыра швабыжта йгвапхатI! Цата агIвгIвчва зымгIва знапIыцIу дгIазшIитын багъьата йайхIвтI ари угIвыра зымгIва йшддырдыруаш йгьи ауи агIвыра акIвымкIва датшагIвыракIгьи шгIдымрысабапхуаш.

ПIТIУ. Йшпабзийыз! Уара ужвыгьи ацIыхъвадза йгьгIаугвнымгIвуазапI уара уыбызшвала уанзапхьауа йгьи уанзыгIвуа амагIны.

АЛЫГХВГIАГIВ. Йауа йызгIасгвнымгIвуа? Уара зджьакIы сырзубжьакватIи. Ауат амачIкI йыздыруа ажвагIвацаква щарда гIасгвындыргIвытI.

ПIТIУ. АчIвыйа йгIаугвындыргIвыз?

АЛЫГХВГIАГIВ. Датша уагIахъакI ргIвыщи рапхьащи ацкIысгьи уара уцри бызшвала угIвырныс йгьи уапхьарныс агалагьи рыцIа йшхъагIу, йшбзийу.

ПIТIУ. ТамампI! Йубума уара йгIаугвынгIвытI адуней зымгIва рацкIыс йхъаду Абызшва шакIву! Абызшва ыдзыркIвын ауагIахъагьи шыдзуаш!

АЛЫГХВГIАГIВ. Щта! УачIвы уалагата уара Цата агIвгIвчва зымгIва ари агIвырала йубжьара атахъхуштI.

ПIТIУ. Уара ачIвыйа йучпуш?

АЛЫГХВГIАГIВ. Сара апхъапхъа суыцызлуштI суцхърагIауа, хIыбызшва такIв йууырдырындзкIьа, уадыргIвана алыг квайчIваква рыхвква ъадзадуу Анапа йызгата сату рыласчпуштI. Ари йуыгIвкваз айхапщырцачкIвынква уащахIба йзысщтиуашта уызлайхвгIахуаш ахьапщ сазпшуаштI.

ПIТIУ. Йауашма ари ужьи агIвгIвчва анасрыпхьауа дсыцызларныс? Ауи швыбызшвагьи хIыбызшвагьи гIальаматта йдыритI, ауат разцIгIараква зымгIва сзатайкIлуштI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи йачIв бзи йгIаухъвыцйа, сара йара схъа гьазымцатI. УачIвы агIвгIвчва знапIыцIу сйачважвапIта йалсыргапI ауи ауысгьи.

Ажьи, арат айхапщырцачкIвынква агIвыджь йгIатшврышвтыз йгата схъвыхI нкъвызцауа йыт, ауат сшрыщтагIамихуаш апшта.

АЖЬИ. ЙауаштI, сара сызнапIыцIу.

АЛЫГХВГIАГIВ. Уара, сара сдольат, шв-Нчва бзита уйыхIва уаща ушихвгIахуаш, араъа уынцIра лыгта йуымгара ахъаз.

ПIТIУ. ЙауаштI! СашIамсуа сйыхIвуштI!

ЗымгIва гIаквцIхитI.

МызпхьадзараквакI цатI. ПIтIуи ажьии агIвчва зымгIва агIвыра ддырдыртI. Йымкъвауата Цата шабгу гIвыра шIыцла йгIвуа йалагатI. Ауат агIвыра йа сату ъарчпуз, йа йъайсуаз датша къральквагьи йрыларгатI. АлыгхвгIагIвгьи дашIамсуа алыгква гIайхвгIауа, йтйыхуа дбжьан. Ауи Анапа апны лыгта ашвыуакI дихвгIатI. Ауи алыг йшгIацIцIызла ПIтIу йащахIба Кълыч дызщыз йакIвын.

АлыгхвгIагIв ауи йхвгIаз алыггьи дйыцта ажьира дгIашылитI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Е-е-е! Сдольат ПIтIу! ГIаншара уыс бзикIгьи уара уыхъаз йшгIазымг.

ПIТIУ. АчIвыйа, саща дгьсхвгIахуашым – йхIвама?

АЛЫГХВГIАГIВ. Момо! ЙуагIуш рахIагьи йайчвапI. (ЙгIайдылыз алыг шIыц аквтала дгIайыгвауа). Арахь йатахIвахстI уара Анапа апны йгIасаухIвыз.

АЛЫГ. (ПIтIу йпашвхIа щамхъаша тшкIайрышвуа). Сара сахI, швабыжта сгвыргъьитI уабга-уызгIвадата уъазбауа! ХIара зымгIва уырщыдзхIщан.

АЛЫГХВГIАГIВ. Слыг ПIтIу! Ари ахъацIа дудырума?

ПIТIУ. Щта, ауи сара дслыгын!

АЛЫГ. ЙсзыргIвах, сара сахI! Сара уащахIба Кълыч дсщытI!

ПIТIУ. (Хьшвашвата). АчIвыйа дыззущыз?

АЛЫГ. ХIъайтйыз ахъазла!

ПIТIУ. ДзачIвыйа ауи йтйыз?

АЛЫГ. Уара, ухъапщыла, упа, упхIа, бзидздза йыгIбуз хI-Гвдау, атажв-лыгажвква, ахъачваква, апхIвысква, харакI змамыз Гвдау агIарихвыцква…

ПIТIУ. Уара йшпагIаудыр ауи зымгIва хIшитйыз?

АЛЫГ. Ауат зымгIва сара саща цри йгIасайхIвтI. Ауи Кбаа рахI Бут хIаджьратта дйыцын. Йара йгIвылакIла йбатI, йыгIвлымхIакIла йгIатI ахIчва гвыпкI анчвадинхчагIв ахIба Ламшацгьи дырхъадата Акъва, уащахIба Кълыч йпны, йайззата бзы шацIарцIуз, уара у-Гвдаугьи уаргьи аларыхъвашара шатахъу. Ауи уащахIба йыбыз ацIамзарквын ауат йымшвауата уара йгIаугвыквсуазма?

ПIТIУ. Ужвы акIвпI схъа йаназца ауи сащахIба ауаса хьшвашва-хьшвашва ацIыхъва дызсзаъаз. Ауи уара дшпаущ?

АЛЫГ. Сара Кълыч силыгшва йаналахъвла йыпшцIа стшкIаралтI, йкъалагIвырква заджвгьи гвы гьсыйымтатI. ТшыкъасчIвахын йхъазы дшгIайуаз дгIаскIытI, къамала сйысын швабыжта дсхвытI. Дпсхъыхуата дгIасцIгIатI: «ЙумагIныйа?» – хIва. Саргьи уара сшулыгыз йасхIвтI. «Алыг дшлыгызгьи йахI ацIыхъвадза дйызцIабыргын, сара сащайцIба цри дстйытI, ауи акIвпI йаргьи а-Нчва ду йызсзимыргIваз! АгIвщра агванахI уызсыргIвитI!» – йхIван йаргьи йпсы алцIтI.

ПIТIУ. Саргьи саща йщра уызсыргIвитI, сара йсызцIабыргыз слыг!

АЛЫГХВГIАГIВ. ЙауаштI щта! Щта, швара Библ агIвгIвчва агIвыра шIыц йазыжвбжьама?

ПIТIУ. Щта!
 АЖЬИ. Ауат рбжьара хIаналга даргьи хIгIауырщтхтI.

АЛЫГХВГIАГIВ. Ауи бзипI! Сара слыг ПIтIу, уара уызхвгIахуаш дуымамызтын, сара закIылагьи угьстахъыхым. (НапIы даситI, ажьира ауи йкъалагIвырква гIашылитI).

Ари алыг шIыц днашвахвта схъвыхI апны дшвырцах, ауи сара датша зджьара дстйыхуаштI.

УадыргIвана ари ахI ПIтIу швйыщтагIайхта ауи адгьыл зжквауа рпны дшвырца, ауи йыкву апсарчIвы ауаъа пхдзыла, щадзыла йшвахыргIатI. Уара, ажьи, скъалагIвырква ъадзагIайхуа ари уыштагIв айхала дщахIа.

АЖЬИ. ЙауаштI, сара спсы знапIыцIу! (АлыгхвгIагIв дыквцIхитI. Ажьи – ПIтIу дищахIауа). Ай, йгьамугвыщатI ууысква, сыштагIв! Ари угIвыра зкву айхапщырцачкIвынква йацгIатхIрышвткваз уара учва алахъазбауа анцIрала йсымазлуштI, йауашма?

ПIТIУ. ЙауаштI! Бзила, ажьи, саргьи уара зынгьи угьсхъаштылхуашым!

Ажьи айха пщырцачкIвынквагьи найахвитIта дыквцIхитI. АуысагIв дгIаншитI.

АУЫСАГIВ. Щта, пIатIу ду зкву ахI ПIтIу! Сара йызбатI йуызнийыз зымгIва, уара хвыта йаквуцIаз ари хIгIвыра гIануыршара ахъаз!

ПIТIУ. Йудырума, АуысагIв, сара уара зынгьи йгьуызхъасымцIузтI – сапхьауата йгьи сыгIвуата сызбжьаз уара йалауцIаз агIвыра акIвпI – анухIвуз!

АУЫСАГIВ. Щта, ужвы йсызхъауцIума?

ПIТIУ. Щта! Ужвы йуызхъасцIитI!

КIьыщмахва Умари ЧквтIу Владимири йаларцIаз ашва «ШвгIайх, ашвуа уагIа!»-ла ахъвмарра алгитI.

«ШвгIайх, ашвуа уагIа!»

I.  ШвгIай, уахьчIва хIара, хIашвырпшы хIа хIуысква шцауа,
ХIазшвырхъвыц хIыззыкву адуней.
АгIамта чвгьаква хIынасып йыргатI йамаркIуа,
Ма, йгьауам ауат асквшква гIахънырхIвы.

АцхIвара:

ШвгIайх, швгIайх, ашвуа уагIа!
ШвгIадгылх зны, швыштаква рпны!
ХIгвы блитI, хIа хIайщчваква, хIыла швъамбауа.
ХIгвы блитI датша бызшва швпсыхIва йъагIатгауа.

2. ЙагIвста асквшква йцаз бзиракIгьи шхIызгIарымг хIара,
ХIыщхъаква нашхыйадза йшырга.
Шва швгIацампахкIва хIынасып шгIацампуш хъашвцIа!
ХIайщчваква, йгIашврыгвжважва швщапIква.

АцхIвара:

3. Зны швгIартыцIх швара швъацакваз акъральква зымгIва,
Швпсадгьылгьи йшвызпшуамцара йшгIапса.
Рпсы швыртынчуа швгIайх, Амшын КвайчIва йтахаз хIа хIуагIа,
АмхIаджьырра йаладзкваз зымгIва.

АцхIвара:

А П Р А П С А

 

Страна Ашуя

Трагедия в трех актах

 

                                    Светлой памяти великого русского ученого,
                                    профессора Георгия Федоровича Турчанинова
                                    посвящается

 

Действующие лица:

ЗАТА, богиня учености и письменности страны Ашуи

ПТУ, царь общины Гудау (Гудаута) страны Ашуи

КЛЫЧ, царь общины Аква (Сухум), старший брат Пту

ГУНДА, жена Пту

БУТ, царь общины Кбаа, район современного Сочи

РЫЖИЙ, вождь общины Ажу

ЧЕРНЫЙ, царь общины Арюта (Ар)

РАЗНА, служанка Гунды

ЛАМШАЦ, глава культовых служителей Ашуи

ПЕРВЫЙ ЖРЕЦ, служитель культа, помощник Ламшаца

ВТОРОЙ ЖРЕЦ, служитель культа, помощник Ламшаца

ФИНИКИЕЦ, работорговец

КУЗНЕЦ, мастер по литью металла, раб работорговца из Ашуи

АВТОР, присутствует на сцене, но не вмешивается в ход событий

КОЛДУНЬЯ, предсказательница, ведунья

БЕГЛЫЙ РАБ, убийца царя Клыча

ГЛАШАТАЙ, ведущий праздника жертвоприношения

Мастеровые в общине Гудау, воины, работорговцы, рабы, рабыни, дети

 

Пролог

Ночь. На полуосвещенной сцене видна спальня царя Пту из общины Гудау царства Ашуи.

Он спит. Неподалеку от царя тихо сидит Автор. Вдруг к царю во сне является новая богиня учености и письменности Зата. Бледные черты ее лица, легкое воздушное одеяние, манера движений и речи говорят о том, что она небесного происхождения. Автор встает и отходит подальше. Богиня медленно подходит к спящему царю Пту и говорит величаво и торжественно:

ЗАТА. О царь Пту! Тебе выпала великая честь, я решила поручить тебе очень важное дело!

ПТУ (вскакивая с ложа). А? Что? Где? Кто здесь? (Протирая глаза, увидев богиню.) Ты кто такая? Я тебя не знаю!

ЗАТА. Я Зата, новая богиня учености и письменности царства Ашуи!

ПТУ (кланяясь). Я приветствую тебя, наша новая богиня!

ЗАТА. Благодарю тебя, царь Пту!

ПТУ. Что богиня — понятно! А что такое ученость и письменность? Мы в общине Гудау ничего о них не знаем.

ЗАТА. Конечно не знаете, потому что не учитесь и не просвещаетесь, а письменности у вас до сих пор нет. Правда, именно у вас в Гудау сохранились каменные столбы ваших предков с вырезанными на них знаками, но вы не можете их прочитать, потому что враги разбили систему перевода этих надписей.

ПТУ. Так ты богиня того, чего у нас еще нет?

ЗАТА. Нет! Это не совсем так! Кое-какая ученость у вас все же есть, а письменности нет. Ученость — это когда ты учишься незнакомому делу или ремеслу, или хочешь глубже узнать то ремесло, которым ты уже владеешь, то есть просвещаешься, становишься ученым — мастером своего дела. А письменность — это изображение человеческих звуков с помощью знаков и черточек.

ПТУ. Я в нашем царстве Ашуе видел много мастеров своего дела, но нигде не видел таких знаков и черточек, которые изображали бы человеческие звуки.

ЗАТА. Правильно! Чтобы их видеть и читать, надо их сначала создать. И я решила их создание поручить тебе.

ПТУ (боязливо). Нет, нет, богиня! Не надо мне давать невыполнимых поручений! Мой отец учил меня всегда держаться подальше от богов, почитать их и приносить им жертвы, чтобы не гневить их.

ЗАТА (настоятельно). Твой отец правильно учил тебя, царь Пту, хотя ты своим отказом хочешь ослушаться меня и вызвать мой гнев.

ПТУ (со страхом). Прости, Зата! Просто я боюсь не справиться с твоим поручением и попасть к тебе в немилость.

ЗАТА. Не бойся! Справишься с моим поручением, не попадешь в немилость!

ПТУ. Но я же не знаю, что это такое, и не умею ни читать, ни писать!

ЗАТА. Ничего! Научишься!

ПТУ. Но почему я? Чем я тебя прогневил?

ЗАТА. Ничем, просто я знаю, что ты справишься с моим поручением, даже если тебе придется сложить голову.

ПТУ. Голову сложить проще всего! Но справиться с твоим поручением будет намного труднее. Нет! Я не смогу! Прошу тебя, богиня! Поручи это дело другому, более мудрому царю.

ЗАТА. Я знаю всех царей и вождей Ашуйского царства, и мой выбор пал на тебя…

ПТУ. А зачем нам вообще письменность?

ЗАТА. Чтобы общаться друг с другом, передавать свои мысли и желания на любые расстояния, через время, даже тысячелетия.

ПТУ. Как — через тысячелетия?

ЗАТА. Очень просто. Например, вам, старшему поколению, как-то надо оставить своим потомкам законы, обычаи и традиции, по которым вы жили, и они по ним должны будут жить, правильно?

ПТУ. Правильно!

ЗАТА. Ваша человеческая жизнь очень коротка, вы все уйдете в мир иной, и никто из вашего поколения лично не сможет передать потомкам ваши знания и жизненный опыт, который вы накопили, правильно?

ПТУ. Да, правильно!

ЗАТА. А письменность будет жить вечно, вот она все это и передаст вашим потомкам!

ПТУ. Интересно! Я об этом никогда не думал. Но мы же раньше как-то обходились без нее?

ЗАТА. Всему свое время! Настала пора создать письменность! И именно тебе, царь Пту, я поручаю это сделать!

Богиня Зата медленно уходит со сцены, так же плавно, как и появилась.

ПТУ (растерянно плетется за ней, упрашивая: «Богиня, подожди, я не смогу, прошу тебя…»). Какой плохой сон, лучше бы я сегодня не ложился спать, эта новая богиня не пришла бы ко мне, а пошла бы к другому спящему царю и поручила бы ему создать письменность.

АВТОР (выступая из полумрака). Нет, не поручила бы, царь Пту! Боги никогда не ошибаются! Раз она пришла к тебе, то она действительно из всех выбрала тебя.

ПТУ (вздрогнув от неожиданности). А ты кто такой? Ты тоже бог? И что это боги сегодня не дают мне спать спокойно?

АВТОР. Нет, я не бог! Я Автор.

ПТУ. А кто такой Автор? Почему он так одет и что он делает в моих покоях?

АВТОР. Автор — это человек просвещенный, который умеет писать и читать, что написано. Одет я так, потому что я из другого времени, и у нас все так одеваются. А нахожусь в твоих покоях для того, чтобы лично увидеть, как ты создавал письменность, которой я пользуюсь.

ПТУ. Ты, Автор, наверно, меня обманываешь. Ты же только что сам слышал, как новая богиня Зата сказала, что письменности у нас нет, что она поручает мне ее создать. Я же ее еще не создал и даже не знаю, как она должна выглядеть. А ты говоришь, что знаешь письменность, которую я якобы уже создал. Как же так?

АВТОР. Тебе будет трудно понять, царь, но я научился писать и читать только по твоему письму, созданному тобой за 4500 лет от того времени, в котором я живу, то есть в твое сегодняшнее время. Я прибыл из твоего будущего.

ПТУ. Так ты все-таки бог?! Только боги могут жить столько лет и преодолевать такие временные пространства.

АВТОР. Нет, я не бог! Я Автор, а Автор, когда о чем-то пишет и думает, может оказаться в любом месте и пространстве, в прошлом или в будущем, и я буду в вашем времени до тех пор, пока не увижу, как ты выполнишь поручение богини Заты.

ПТУ. Мне спросонья трудно понять, о чем ты здесь говоришь, но оставайся, посмотрим, что из этого получится.

 

Акт I

Картина 1

На ярко освещенной сцене вдали виднеется синее море, снежные горы, высокие холмы, покрытые лиственными лесами. Ближе стоит дом царя Пту, ашуйская плетеная пацха, которая утопает в зелени растущих пальм, папоротников, мандариновых и апельсиновых деревьев и спелого винограда, свисающего с лозы, налитой солнечными лучами. Звучит лирическая музыка.

Во дворе, в тени, сидит царь Пту, одетый в простую домашнюю одежду теплого оттенка. В руках он держит дощечку, покрытую воском, и острой тростниковой палочкой выводит на ней какие-то черточки и знаки, нервно вскакивает, быстрыми шагами ходит туда-сюда. По всему видно, что он занимается очень важным для себя делом и что оно у него никак не получается. Он кричит, шумит, срывает гнев на своих рабах, попадающихся под его горячую руку. Все это видит и слышит Автор, который сидит в тени и наблюдает за всем происходящим.

На сцене появляется рабыня с кувшином.

ПТУ (гневно). Ты кто такая?

РАБЫНЯ (кланяясь, царю). Ваша рабыня, мой господин.

ПТУ (еще грознее). Почему шатаешься без дела?

РАБЫНЯ. Моя госпожа наказала мне идти к источнику за свежей водой, мой господин! Вот я и иду.

ПТУ (с угрозой). А-а-а! Так ты идешь мне навстречу с пустым кувшином?! Вот почему у меня ничего не получается, а теперь вообще ничего не получится.

РАБЫНЯ. Простите, господин, я случайно.

ПТУ (гневно). Нет! Ни за что!

РАБЫНЯ (падая на колени). Простите, мой царь!

ПТУ (с укором). И как же моя жена умудряется подбирать таких бездарных рабынь? (С угрозой направляясь в сторону покоев царицы.) Ну, я ей покажу!

РАБЫНЯ (с испугом вскакивая с колен и преграждая путь царю). Она не виновата, мой господин! Это моя вина! Накажите лучше меня. Простите, я больше никогда не буду так поступать, я-я-я…

ПТУ (резко ее обрывая). Молчать! Так моя жена еще и защитниками обзавелась. (Кричит.) Вон! Чтобы глаза мои тебя больше никогда не видели!

РАБЫНЯ. О-о-й! (Рабыня быстро убегает.)

АВТОР (с упреком). Ты что делаешь, царь? За что невинную рабыню отчитал? Если у тебя не получается создание письменности, то при чем здесь какая-та несчастная рабыня?

ПТУ. Слушай, Автор! У нас есть древняя примета, если тебе встретилась женщина с пустым кувшином, идущая за водой, то дело, за которым ты идешь или которое уже делаешь, в этот день не получится. Я не как царь ее отругал, а как старший, за то, что она забыла про эту народную примету и не свернула куда-нибудь в сторону, когда меня заприметила, понял?

АВТОР. Да, понял! Кстати, у нас, у ваших потомков, до сих пор эта примета существует.

ПТУ. А как она через столько тысячелетий дошла до вас?

АВТОР. Через твою письменность!

ПТУ. Все равно не понимаю.

АВТОР. Скоро поймешь.

Появляется раб с небольшой охапкой хвороста под мышкой.

ПТУ (со злостью). А ты кто такой, милейший?

РАБ (кланяясь, царю). Ваш раб, мой царь.

ПТУ. И что же ты, мой раб, такой большой, а разгуливаешь с такой ма-а-ленькой охапкой хвороста под мышкой?

РАБ. Ваша супруга наказала мне сплести амбар для хранения зерна, я сплел, чуть хвороста не хватило — вот я и несу…

ПТУ (перебивая раба). Моя супруга наказала, говоришь?

РАБ. Да, мой царь!

ПТУ. А ну-ка положи хворост.

Раб кладет.

ПТУ (перебирая хворост). Говоришь, жена наказала…

РАБ. Да!

ПТУ (выбрав из кучки хвороста самую большую хворостину, кричит). В этом дворе могу наказывать только я, понял, раб?

РАБ. Нет, мой царь!

ПТУ. А-а-а! Тебе надо еще и показать, как это делается, да? (Начинает, хлестать раба куда попало, приговаривая.) Вот тебе! Вот тебе! Вот как наказывают, вот как наказывают!

РАБ (раб уворачивается от ударов, кричит от боли). За что, мой царь? За что? (Убегает от царя со сцены. Царь с силой швыряет хворостину вслед убегающему рабу.)

ПТУ. Я тебе покажу, кто и как наказывает в этом дворе!

Остальные рабы, случайно оказавшиеся на сцене, тут же разбегаются кто куда, побросав свой инвентарь, прячась от гнева царя и выглядывая из-за своих укрытий. Чуть позже они незаметно забирают оставленный и разбросанный инвентарь и быстро исчезают.

АВТОР. Что с тобой, царь? Ну кто так поступает?

ПТУ. Слушай, Автор! Отстань от меня по-хорошему, а то и тебе достанется.

АВТОР (с сожалением). Жалко, что я из другого мира, а то я бы тебе сказал.

ПТУ. Мне тоже жаль, что ты не мой раб, а то ты уже давно болтался бы на веревке.

АВТОР. Да ну тебя! Я больше не буду вмешиваться в твои царские дела. (Уходит со сцены.)

ПТУ. (Вслед Автору). Вот и хорошо!

Царь Пту снова берется за свое дело, снова у него ничего не получается, и он в сердцах обращается к небесам.

ПТУ. О верховная богиня Анчва! Почему новая богиня Зата поручила мне такое трудное дело? Скажи ей, чтобы она сняла с меня это заклятие. Пусть она поручит это дело другому, более мудрому царю, за это я тебе самого лучшего быка принесу в жертву. Я не могу ни есть, ни пить, ни спать. Нормально разговаривать с женой, детьми, другими царями, рабами. Все избегают моего общества. Даже старший брат Клыч, царь общины Аквы, перестал приглашать меня к себе и на мои приглашения уже не отзывается.

Входит жена Пту, царица Гунда.

ГУНДА. Царь мой! Что с тобой случилось? Почему ты, как большая бешеная морская волна, набросился на наших рабов?

ПТУ (с сарказмом). А-а! Уже доложили?

ГУНДА. Нет, не доложили, я сама и весь двор видели и слышали, что ты вытворял с невинными рабами. Даже стыдно им в глаза смотреть.

ПТУ. А ты и не смотри. Пусть каждый занимается своим делом. Приобрела самых бездарных и глупых рабов, теперь мучайся с ними.

ГУНДА. Неправда! У нас самые лучшие рабы во всей Ашуе.

ПТУ. Конечно. Никто из вождей и царей Ашуи так хорошо не относится к своим рабам, как я. Я их кормлю, пою, одеваю. Помогаю с жильем, когда семью создают. Дарю дойную корову, когда детей рожают. (С упреком.) Ты же об этом хорошо знаешь, и сама тайком от меня им помогаешь, будто я ничего не замечаю.

ГУНДА. Да ладно тебе, от этого мы не обеднеем. (Кличет свою служанку.) Разна!

РАЗНА (появляется и кланяется царю). Что, моя госпожа?

ГУНДА. Твой господин со вчерашнего дня ничего не ел и не пил, возясь со своей тростниковой палочкой.

РАЗНА. Знаю, моя госпожа.

ГУНДА. Если знаешь, то пойди свари ему свежую мамалыгу, подогрей остывшее сушеное мясо, достань из погреба свежий сыр и кувшин прохладного молодого вина, вместо того, которое наверняка уже вскипело от такой жары. Принеси все это сюда и накорми царя.

РАЗНА. Сейчас, госпожа. (Хочет уйти.)

ГУНДА. Подожди, Разна! Когда мы последний раз обращались к богине воды Дзиуара с просьбой о дожде и приносили ей жертву?

РАЗНА. Не помню, моя госпожа, но это было уже давно.

ГУНДА. Иди, приготовь обед для хозяина и собери всех на обряд Дзиуара, иначе мы от такой жары сгорим и останемся без урожая.

РАЗНА. Хорошо, моя госпожа. (Уходит.)

ГУНДА (царю). Ты знаешь, мой царь, меня тревожат неприятные слухи: будто соседние цари и вожди недовольны твоим хорошим отношением к своим рабам, что, мол, ты этим разлагаешь их рабов.

ПТУ. Рабы мои, как хочу, так и обращаюсь с ними, пусть ко мне не лезут.

ГУНДА. Они могут потихоньку от тебя отстраниться. Твой брат Клыч недавно у себя в Акве собрал несколько царей, вождей и жрецов, а тебя даже не пригласил. Никому не известно, о чем там шел разговор и что они решили. Подумай об этом. (С упреком.) Раньше такого не было, потому что и ты таким не был.

ПТУ. Ну и пусть не приглашают, бездельники. Они мне не нужны, жалко на них тратить свое драгоценное время.

ГУНДА. В былые времена наш двор всегда был полон гостей. А сейчас даже поговорить не с кем. Раньше хоть царицы других общин приходили с мужьями и приносили все новости. Я от них узнавала, кто на ком должен жениться, а сейчас и они тоже сторонятся нашего дома. Все это из-за твоей писанины!

ПТУ. Вот и хорошо, пусть они у себя дома сидят, сплетницы. Я кроме тебя здесь никакой другой женщины не хочу видеть.

ГУНДА (вся светясь от слов мужа). Хорошо хоть меня еще хочешь видеть, а то я уже боялась… что… и меня…

ПТУ (прерывая ее). Ладно, ладно, иди в дом, ты и так меня заставила много лишнего сказать. Да! Пусть твоя служанка накроет стол на кухне, я не буду есть и пить при всех во дворе.

ГУНДА (с облегчением). Хорошо, скажу. (Уходит.)

Кухня. Царица Гунда и служанка Разна. Служанка возится с обедом для царя.

ГУНДА. Разна, ты видела, как царь набросился на наших рабов?

РАЗНА. Да, моя госпожа, видела. Он раньше никогда не был таким несдержанным.

ГУНДА. Вот именно! Я очень боюсь за его здоровье. Боюсь, что он потихоньку сходит с ума от своих записей.

РАЗНА. Мы тоже заметили, что он очень изменился с тех пор, как взял в руки эту тростинку и стал ею что-то царапать на этой дощечке. Госпожа! А что он там царапает по воску?

ГУНДА. Я сама не знаю, но уверена, что это плохо кончится, если он не бросит заниматься этим.

РАЗНА. А что нужно сделать, чтобы он перестал царапать доску?

ГУНДА. Не знаю! Но что-то надо предпринять.

РАЗНА. У меня возникла мысль, но я боюсь тебе сказать об этом.

ГУНДА. Говори, не бойся! Здесь уже не до боязни. Вопрос стоит о спасении нашего царя.

РАЗНА (боязливо). Может, моя госпожа воспользуется услугами колдуньи?

ГУНДА (с испугом). Ты что?! С ума сошла?! Как я, царица общины Гудау, опущусь до того, что пойду к колдунье за советом или, еще хуже, за каким-то зельем против своего родного мужа, царя? Что скажут люди?!

РАЗНА. Не знаю! Но говорят, что она помогает многим. А вдруг она и нам поможет? Кто ее знает?

ГУНДА (после паузы, решительно). Ладно! Была не была! Выбора нет! Пойду к ней! А ты подбери какой-нибудь хороший подарок из моего сундука, чтобы потом она меня жадной не считала, и мы с тобой сходим к ней.

РАЗНА. Хорошо, госпожа! Вот накормлю царя, подберу достойный подарок, и ты сама сходишь к ней без меня. Негоже служанке слышать о своем господине что-то нехорошее или же знать что-то о его недугах. А ты сходи, вдруг она действительно чем-нибудь поможет или что-то подскажет?! А я пойду собирать шествие в честь богини воды Дзиуара, как ты сказала.

ГУНДА. Хорошо! Пусть будет по-твоему!

Вечер. Комната колдуньи. Полумрак. Декорация и костюмы подходят для всяких колдовских обрядов. Кости и черепа мелких животных, перья птиц, шкуры крыс, хомяков, паутина, на очаге медная посуда с каким-то варевом и т. д.

Возле очага сидит колдунья, она помешивает варево и думает о чем-то своем.

Входит Гунда со свертком в руке, ее лицо прикрыто, видно, что она желает остаться неизвестной.

ГУНДА. Добрый вечер, бабушка!

КОЛДУНЬЯ (приподнимаясь). И тебе добрый вечер, Гунда, наша царица!

ГУНДА (со страхом). Откуда ты знаешь меня и мое имя?

КОЛДУНЬЯ. Что я за колдунья, если не буду знать таких простых вещей? Проходи сюда и садись.

ГУНДА. Спасибо! (Усаживается на указанное место, кладет сверток поближе к колдунье.) Бабушка, я принесла тебе хороший подарок и пришла к тебе по очень важному делу…

КОЛДУНЬЯ. Можешь не продолжать. Я знаю, зачем ты пришла! Ко мне царицы по пустякам не ходят. Знаю также, что тебе трудно было решиться прийти сюда, потому что люди с недоверием относятся к нам и к тем, кто пользуется нашими услугами и зельями. Я давно тебя ждала, почти год.

ГУНДА. Бабушка! Я никак не могла решиться прийти к тебе, хорошо, служанка моя сегодня на этом настояла.

КОЛДУНЬЯ. Знаю. Видно, тебя тревожит занятие твоего мужа, не так ли?

ГУНДА. Да, очень тревожит!

КОЛДУНЬЯ. Подожди, не мешай мне. (Колдунья ворожит, делает, какие-то ритуальные движения, бросает зерна фасоли на стол, что-то приговаривает, а-а-а, ды-ды-ды-ды-дыд, входит в транс, смотрит безумными глазами на Гунду и медленно говорит.) Он занимается очень важным для людей делом. Боги ему поручили создать письменность для своего народа.

ГУНДА. А зачем нам эта письменность? Мы же до сих пор жили без нее!

КОЛДУНЬЯ (выходя из транса). Так угодно богам! Им виднее. Спроси об этом у своего мужа.

ГУНДА. А почему боги выбрали именно моего мужа?

КОЛДУНЬЯ. Потому что он очень честолюбивый человек. Пока своего не добьется, никогда не остановится! Вспомни, как он добивался твоей руки. Сколько раз ты ему отказывала? Он же не ушел, добился твоей руки? Он и сейчас такой же, даже стал еще настырнее. А тут боги сами поручили ему это дело. Он или умрет, или выполнит их поручение.

ГУНДА. Этого-то я и боюсь. Бабушка, а чем все это кончится?

КОЛДУНЬЯ (еще раз повторяет весь ритуал, бросает в кипящую на огне жидкость какой-то порошок, который горит с шипением и дымом, потом выходит из транса и медленно говорит). Если он не перестанет заниматься этим делом, то все кончится очень плохо! Будет большая беда у вас дома и во всей вашей общине Гудау.

ГУНДА (обреченно). Но как же нам отвести эту беду?

КОЛДУНЬЯ. Нужно сделать так, чтобы он не смог придумать эту письменность.

ГУНДА. Бабушка, дорогая! Помоги нам, дай какое-нибудь зелье, чтобы остановить моего супруга. Я тебя по-царски отблагодарю.

КОЛДУНЬЯ. Я и так тебе слишком много сказала. Теперь ты сама можешь отвести нависшую над вами беду. Но я никак не могу дать тебе зелье против богов, просто оно будет перед ними бессильно!

ГУНДА. Я очень боюсь богов!

КОЛДУНЬЯ. Царица! Не богов надо бояться, а людей! Перед богами ты будешь отвечать за свои грехи, а люди заставят тебя отвечать перед богами и за их грехи.  Будь осторожна! Теперь ваше спасение в твоих руках!

ГУНДА. Я поняла, бабушка! Спасибо! До свидания!

КОЛДУНЬЯ. До свидания, царица!

Гунда уходит.

 

Картина 2

На сцене декорация 1-й картины. Издалека слышна приближающаяся песня-прошение «дзиуара», посвященное ашуйской богине воды Дзиуара, в исполнении детей, женщин, рабов и свободных граждан. Они просят у богини воды, хоть немного дождя для гибнущего от зноя будущего урожая. В песне также упоминается другая ашуйская богиня домашнего очага — Чап, ее очаг без будущего урожая потухнет. Шествие Дзиуара возглавляет наряженное чучело, которое обливается водой всеми домочадцами дома, куда пришло шествие. Хозяева одаривают участников шествия вкусной выпечкой, мясом птиц, домашних животных, сыром, какими-либо пряностями и другими лакомствами. Одновременно чучело обильно обливают водой из имеющихся под рукой емкостей, а также участники шествия обливают водой хозяев, несмотря ни на какие титулы, не прекращая древнюю языческую песню с просьбой о ниспослании богиней воды дождя.

После окончания шествия Дзиуара все участники спускались к речке, если речка рядом не текла, то останавливались возле колодца, купались, окунали друг друга в воду, бросали чучело в реку, чтобы река унесла его, раскладывали все угощения, которые им подарили люди, и пировали. Так заканчивалось шествие.

Дзиуара, Дзиуара,
Хочет пить княгиня.
Дай воды, дай дождя!
Кап! — ручья начало!
Кап! — над полем туча!
Кап! — очаг затеплен!

Дзиуара, Дзиуара,
Наша кукла просит:
Дай воды, дай дождя!
Кап! — ручья начало!
Кап! — над полем туча!
Кап! — очаг затеплен!

Дзиуара, Дзиуара,
Наши всходы сохнут.
Дай воды, дай дождя!
Кап! — ручья начало!
Кап! — над полем туча!
Кап! — очаг затеплен!*

Окатив друг друга еще раз водой, участники шествия, собрав все, что им подарили, с песней уходят со сцены, направляясь к соседнему двору. А все во дворе во главе с царем Пту, довольные, мокрые и счастливые, остаются на сцене.

Царь Пту подзывает к себе одного из рабов.

ПТУ: Возьми с собой двух-трех мужчин, пойдите к пастуху, выберите из гурта двух лучших козлов, одного черного, а другого белого, и приведите к нашему жертвеннику. Мы принесем их в жертву. Белого козла — богине дождя Дзиуара, а черного — богине домашнего очага Чап, чтобы одна все время посылала нам чистые солнечные дожди, а очаг другой богини никогда не оставался без пищи, хотя ее очаг всегда в черной саже.

Раб кланяется в знак послушания и уходит со сцены вместе со всеми. На сцене остаются Гунда и ее рабыня Разна.

РАЗНА (с беспокойством, выжимая мокрую юбку). Ну что, моя госпожа? Была у колдуньи?

ГУНДА. Да, Разна, была!

РАЗНА. И что она тебе сказала?

ГУНДА. Ничего хорошего!

РАЗНА. Как?

ГУНДА. А вот так! Сказала, что сами боги поручили ему это дело, и если он его закончит, то большой беды не миновать.

РАЗНА. А ты не попросила какого-нибудь зелья, чтобы предотвратить эту беду?

ГУНДА. Просила, но она мне не дала. Сказала, что против богов ее зелье бессильно.

РАЗНА. А какой же выход?

ГУНДА. Не знаю! Колдунья сказала, что раз я знаю, чем все это закончится, то мне и решать, как выйти из этой ситуации.

РАЗНА. А что ты намерена сделать?

ГУНДА. Не знаю.

РАЗНА. Госпожа, если от меня что-нибудь потребуется, ты только скажи, я сделаю все, что ты скажешь.

ГУНДА. Я знаю, Разна, что на тебя, как на родную сестру, всегда можно положиться.

РАЗНА. Спасибо, моя госпожа.

ГУНДА. Пока не поздно, нужно что-то придумать. Пойдем. (Уходят.)

На сцене — гостевая пацха царя Аквы Клыча. Во дворе идет проливной дождь. Слышны раскаты грома. За столом сидят царь общины Кбаа Бут, царь общины Ар (Арюта) Черный, вождь общины Ажу Рыжий и глава служителей культа Ашуи Ламшац. Лица у них обеспокоенные, видно, что разговор идет трудный и щепетильный для всех.

ЛАМШАЦ. Ты извини, царь, что мы без приглашения и без спросу в такую погоду к тебе завалились.

КЛЫЧ. Да что вы! Мне очень приятно видеть вас всех у себя дома в любую погоду. Только вот не такого угощения заслуживают мои дорогие гости.

БУТ. Мы знаем, наш уважаемый царь, как ты можешь встречать и провожать гостей, поэтому не стесняйся быстро собранного стола, это действительно наша вина, что приехали, не предупредив тебя.

КЛЫЧ. Я думаю, что за несколько дней пребывания у меня в гостях мы сумеем исправить это небольшое недоразумение.

ЛАМШАЦ. Нет, царь! Мы приехали по очень неотложному делу и никак не сможем погостить у тебя несколько дней.

ЧЕРНЫЙ. Пусть наша богиня Анчва соберет нас в другое, более благоприятное для всех нас время.

ВСЕ. Да пусть будет так!

РЫЖИЙ. И мы с удовольствием попробуем твоих молочных козлят и твое молодое вино.

КЛЫЧ. Хорошо. В любое для вас удобное время.

ЛАМШАЦ. Нарушая наши обычаи, мы сразу хотим сказать о цели нашего визита, если ты не против, дорогой царь Клыч.

КЛЫЧ. Раз вы так торопитесь, то слушаю!

ЛАМШАЦ. Разговор пойдет о твоем младшем брате Пту, царе общины Гудау.

КЛЫЧ. Что, он что-нибудь натворил?

ЛАМШАЦ. Нет! Лучше бы он натворил что-то, чем то, что он творит.

БУТ. Дело в том, что он ведет неправильный образ жизни, не царский.

ЧЕРНЫЙ. Да! Я год назад был у него дома, так я не понял, кто у него свободный крестьянин, кто раб, а кто господин. Мои рабы даже позавидовали его рабам, как хорошо и привольно им там живется. Так с тех пор я перестал к нему ездить, чтобы не разлагать своих рабов.

РЫЖИЙ. Это очень плохой пример всем нашим и твоим рабам, Клыч.

БУТ. Мы не решились предпринять какие-либо меры против него без твоего согласия, чтобы не навлечь на себя твой гнев, царь, и чтобы между нами не пролилась кровь и мы не стали кровниками.

КЛЫЧ. Спасибо! Вы правильно решили, что без меня не стали принимать каких-либо решений против моего младшего брата. Честно говоря, я и сам им очень недоволен. Перестал даже к нему ездить. Потому что в его общине любой раб разговаривает с тобой, как с равным.

БУТ. Вот, вот! У меня уже появились такие добровольцы, которые хотели сбежать к нему в Гудау. Так я лично их высек до смерти, чтобы другим неповадно было.

ЛАМШАЦ. Но это одна беда. Мне доложили, что вот уже целый год он занимается какой-то письменностью, что он перестал признавать наших богов, которым мы ежегодно приносим жертвы, благодаря чему боги к нам милостивы.

РЫЖИЙ. Это уже ни в какие ворота не лезет.

КЛЫЧ. Когда я в последний раз был у него, все, о чем вы говорите, видел своими глазами, поэтому, чтобы не чувствовать себя рабом, я развернулся и уехал домой, и больше к нему не езжу.

ЛАМШАЦ. Давайте решим так! Скоро праздник жертвоприношения богине мудрости Тане. Если он присоединится к нам, то мы только будем рады, если же нет, то нужно будет принять самые жесткие меры к нему и к его общине.

БУТ. За это я отвечаю! Если вы поручите это дело мне, то обещаю, что с моими воинами наведу нужный порядок в общине Гудау.

ВСЕ. Хорошо!

ЛАМШАЦ. Решено! Мы проведем праздник жертвоприношения богине Тане и посмотрим, одумается царь Пту или нет. Если нет, то перед верховной богиней Анчва мы будем чисты. А сейчас, дорогой царь Клыч, мы должны возвратиться к себе, чтобы люди не подумали, что мы здесь плетем какой-то заговор.

КЛЫЧ. Хорошо! Да будет так, как мы решили!

 

Картина 3

На сцене декорация картины 1. Появляются царь Пту и Гунда.

ГУНДА. Муж мой! Вся твоя беда в том, что ты никому ничего не говоришь. Даже я, твоя супруга, не знаю, что ты там своим тростником царапаешь.

ПТУ. Боюсь, что здесь мне советчиков не найти. Даже наша пословица «Когда тебе не с кем посоветоваться, то посади напротив себя свою шапку и советуйся с ней» не поможет — видно, эту пословицу сочинили те, кто не попадал в такие ситуации, как я.

ГУНДА. Да ты же один с ума можешь сойти. И смотри, я еще раз повторяю, как бы все цари Ашуи не объединились и не выгнали тебя из своего общества.

ПТУ. Пусть только попробуют, у меня есть еще старший брат Клыч, царь Аквы, такой же царь, как и они, с большим войском, если мы объединимся с ним, то нас никто не одолеет. Они просто не посмеют меня  тронуть.

ГУНДА. Все равно, бросил бы ты это занятие, а то я очень переживаю и знаю, что это дело кончится большой непоправимой бедой!

ПТУ. Смотри, не накаркай беду, как черная ворона!

ГУНДА. Ну сколько раз я тебя просила прекратить это занятие, сколько раз мы ссорились из-за него? Может, ты все-таки одумаешься? Неужели оно дороже твоей головы, меня, твоих детей, твоего царства, наконец?

ПТУ (обреченно). Не знаю! Может быть, это моя судьба?!

ГУНДА. Я очень боюсь за тебя, за наших детей. (Тепло-тепло.) Ты видел, как наш сын уже вытянулся? Все говорят, что он весь в тебя.

ПТУ (с теплотой в голосе). А наша дочка? Уж она точно вся в тебя! Такая же красивая! Вон Бут, царь Кбаа, до сих пор не сводит с тебя глаз, когда мы на праздниках или сходках встречаемся. Наверно, ты ему глубоко в душу запала с тех пор, когда мы оба ухаживали за тобой. Смотрит на меня косо, сквозь зубы здоровается, будто я украл тебя у него.

ГУНДА. А при чем тут ты? Выбирала-то я. Пусть он меня и ненавидит. Мне всегда неприятно, когда он где-то рядом околачивается, от него всегда каким-то холодом веет. Будь с ним, пожалуйста, осторожней. О нем ходят самые дурные слухи, что он со своими воинами-бандитами ворует детей, юношей и девушек, лошадей, скот и продает пиратам и работорговцам в Анапе, да и весь его вид говорит о том, что у него черная душа.

ПТУ. Я это знаю, поэтому без охраны за пределы Гудау никогда не выезжаю.

ГУНДА. Это хорошо. Да, скоро будет праздник жертвоприношения ашуйской богине мудрости Тане. Нужно, как и в прошлом году, выбрать самого лучшего бычка из гурта и отогнать к священной роще, к жертвеннику, где будет находиться верховный жрец Ламшац, и сказать ему, что его прислал царь Пту, пока мы сами туда не подъедем.

ПТУ (холодно, но решительно). Мы не будем приносить жертву богине мудрости Тане, мы принесем жертву новой богине учености и письменности Зате.

ГУНДА (с тревогой). Почему? Ты что, с ума сошел? Это же вероотступничество! За это вся Ашуя ополчится против тебя, особенно те, кто завидует расцвету нашей общины. И так из-за твоей писанины и хорошего отношения к своим рабам половина Ашуи уже сторонится нас, а ты еще хочешь в пылающий огонь дров подкинуть, да? Нехорошо! Подумай о нас и детях. А твоей новой богине Зате мы принесем жертву в другой раз.

ПТУ. Нет! Будет так, как я сказал! Кто-то первым должен принести жертву новой богине!

ГУНДА. Опомнись, царь, этот первый шаг может стать твоим последним!

ПТУ. Но кому-то нужно сделать этот самый шаг, для того чтобы новая богиня вошла в нашу жизнь?!

ГУНДА. Не знаю. Стоит ли все твое дело этого рокового шага?

ПТУ (твердо). Да, стоит!

ГУНДА (обреченно). Да помогут нам боги! (Уходит.)

Царь Пту остается на сцене и продолжает заниматься своим делом. Он точно так же продолжает мучиться, нервничать, ходить туда-сюда. Вдруг он резко останавливается, делает быстрые два-три шага, снова останавливается. По всему его поведению видно, что он нашел что-то такое страшное, от чего сейчас должен умереть. У него такой вид, будто держит в руках не тростинку с дощечкой, а самую ядовитую змею в мире! Он начинает кричать, орать, выкидывать фортели, не красящие ни одного царя. На его крики выбегают на сцену жена, ее служанка и вся прислуга. Все с недоумением смотрят на своего сумасшедшего царя и не знают, что делать.

ГУНДА (настороженно). Царь мой! С тобой все в порядке? 

ПТУ (продолжая беситься). Да! Да! Да!

ГУНДА. Мне кажется, нет!

ПТУ (обращаясь к небесам и протягивая с благодарностью руки вверх). О великая богиня Анчва! О богиня Зата! Спасибо! Вы направили мои мысли и руки в нужное русло, и я смог понять, что от меня требовалось! Теперь я знаю, что такое письменность. Это вы ее создали, а не я!

ГУНДА (с недоумением). Мой царь! Объясни, пожалуйста, что случилось и за что ты так горячо благодаришь богов?

ПТУ (с радостью). Свершилось!

ГУНДА. Что свершилось?

ПТУ. Я выполнил поручение богини учености и письменности Заты!

ГУНДА. Да кто такая богиня Зата, что такое ученость и письменность?

ПТУ. Богиня Зата — это новая ашуйская богиня. Она покровительствует зарождающейся учености и письменности нашего царства. Ученость — это когда люди изучают какое-то новое, доселе неизвестное дело, или учатся лучше делать то, что они уже умеют делать. А письменность — это изображение произносимых нами звуков и слов знаками, как ты говоришь — царапаньем тростником по дощечке. Вот эти нацарапанные черточки изображают те слова, которые мы произносим.

ГУНДА. Я не понимаю.

ПТУ. Вот, смотри, как это просто. (Берет дощечку и палочку тростника, выводит какой-то текст и показывает жене.) Вот, видишь, что здесь нацарапано?

ГУНДА. Вижу, но не понимаю.

ПТУ. Здесь написано: «Я тебя люблю!»

ГУНДА (с огромным удивлением). Что-что? Вот здорово! Прочти еще раз, пожалуйста!

ПТУ (читает). Я тебя люблю!

ГУНДА. Как красиво! А я, глупая, чуть не испортила все твои занятия. (Решительно.) Пусть! Чему быть, того не миновать! От судьбы не уйдешь! Но такая красивая письменность должна жить!

ПТУ. Прости, я раньше никак не мог тебе объяснить, чем я занимаюсь. Потому, что сам толком не понимал, что я действительно должен был создать.

ГУНДА. Ты написал и прочитал такие чудесные слова, которые не мог произнести вслух за столько лет нашей совместной жизни.

ПТУ. Ладно, ладно! Не переводи разговор. Так можно написать и плохие слова.

ГУНДА. Нет, нет! Ни в коем случае. Для плохих слов не надо создавать письменность! Это слишком свято и красиво! Дай сюда эту дощечку (выхватывает у него из рук), я буду хранить ее вечно! Ведь там написаны твои сокровенные чувства!

ПТУ. Отдай, я тебе сколько хочешь текстов напишу.

ГУНДА. Нет! Пусть эта дощечка хранится у меня как реликвия, ведь она первая донесла твои чувства ко мне. Я ее ни за что не отдам! Вдруг мы поругаемся и ты откажешься написать мне другую дощечку, что тогда я буду делать? Царь мой! Я тоже хочу писать такие теплые слова, научи меня, пожалуйста!

ПТУ. Я научу писать не только тебя, но и все царства Ашуи!

ВСЕ РАБЫ. Наш царь, можно и мы тоже научимся так писать?

РАБ. Научи нас!

РАБЫНЯ. А женщинам тоже можно научиться?

ПТУ. Да! Теперь я вас всех научу и писать, и читать.

ГУНДА. Мой царь, это будет очень здорово! Мы толком не знали, чем ты там столько времени занимаешься!

ПТУ. Ты права. Наверно, пришла пора объяснить всем людям Ашуи, кто такая богиня Зата, что такое ученость и письменность, которым она покровительствует!

ГУНДА. Это будет очень трудно! Все цари и вожди племен будут против тебя.

ПТУ. Я знаю! Но назад пути нет! Все новое всегда достается очень дорогой ценой!

ГУНДА. Что бы ни случилось, наш дорогой царь, мы все будем с тобой!

РАБЫ. Да! Да! Наш царь, мы с тобой!

ПТУ (Гунде). Скажи рабу, чтобы через час собрал моих мастеровых во дворе, они мне нужны. А теперь пошли на кухню, я что-то проголодался.

ГУНДА. Хорошо, мой царь, я скажу.

Оба уходят со сцены.

 

Та же декорация, двор царя Пту. На сцене царь Пту и двое его мастеровых.

ПТУ. Как вы все знаете, я много времени чертил всякие черточки и линии. Это я выполнял поручение новой богини учености и письменности Заты по созданию письменности, которой у нас не было, и я его выполнил.

ПЕРВЫЙ МАСТЕРОВОЙ. Царь, мне непонятно, о чем Вы говорите.

ПТУ. Объясняю. Все звуки и слова, которые мы только что сказали друг другу, можно написать или изобразить вот такими черточками и линиями. (Показывает свою дощечку.)

ВТОРОЙ МАСТЕРОВОЙ. А как можно узнать, какой звук соответствует какой черточке или линии?

ПТУ. Вот этим-то я и занимался все это время. Теперь все звуки, которые мы говорим друг другу, имеют свои линии и черточки, то есть, чтобы вам было понятно, свою личную одежду, и каждый звук должен носить только свою одежду, чтобы их не путать друг с другом.

ПЕРВЫЙ МАСТЕРОВОЙ. И что теперь мы должны сделать?

ПТУ. Ваша задача очень сложная. Прежде всего, вы должны:

— выучить наизусть каждый звук и его личную одежду;

— изготовить много дощечек с воском; выточить из тростника палочки, которыми можно будет чертить линии и черточки;

— помогать мне, когда я буду учить письменности всех жителей нашей общины Гудау;

— изготовить из глины плитки, нанести на них черточки и линии для каждого звука отдельно и обжечь их, чтобы письменность на этих керамических плитках не исчезла и не забылась, чтобы можно было ими пользоваться всегда.

ВТОРОЙ МАСТЕРОВОЙ. А Вы, наш царь, всех будете учить? И рабов, и женщин?

ПТУ. Да! Если цари и вожди других общин не будут возражать против этого.

МАСТЕРОВЫЕ. Вот здорово! 

ПТУ. А теперь пошли, нам предстоит очень большая подготовительная работа.

Все уходят.

 

 

Акт II

Картина 1

На сцене священная роща жертвоприношений. Сегодня праздник жертвоприношения ашуйской богине мудрости Тане. Люди собрались со всех концов царства Ашуи со своими царями, вождями племен. Каждая община привела с собой своего жертвенного быка. На краю поляны стоит жертвенный камень, на котором ашуйцы приносят жертвы.

Сохранились названия некоторых старинных священных рощ: Кадош, Дзыбна, Псылыкв и т. д., их называли в зависимости от ландшафта местности — например, отдельную пологую возвышенность, речную долину или проселок у родника. Священные рощи вызывали особое почитание у посещающих их людей. Возвышенная роща состояла преимущественно из огромных вековых деревьев, на которых развешивали старое оружие. Отсюда нельзя было убрать даже повалившиеся деревья. В роднике или речке, протекающей мимо рощи, нельзя было купаться, даже умываться, можно было только пить. Воду для варки мяса брали далеко от этой рощи или приносили с собой из дома.

В круг собравшихся людей выходит Глашатай.

ГЛАШАТАЙ. Уважаемые представители всех Ашуйских царств! Разрешите приветствовать вас на священной поляне жертвоприношений нашей единой Ашуйской страны и предоставить слово для начала святого праздника верховному жрецу всей Ашуи Ламшацу.

ЛАМШАЦ (выходит на середину). Дорогие цари, уважаемые вожди, жители нашего Ашуйского царства! Мы собрались сегодня на ежегодное жертвоприношение в честь нашей богини мудрости Таны, чтобы отблагодарить ее за хорошие деяния в прошлом году и попросить и впредь быть благосклонной к нашему царству, чтобы мудрость, счастье, здоровье никогда не покидали наше родное царство Ашую, чтобы она была заступницей за нас перед верховной богиней Анчва, когда богиня будет гневаться на наше царство. Пусть кровь животных, которых мы сегодня принесем ей в жертву, будет священной и предохранит наше царство от засухи, наводнений, землетрясений, мора людей, падежа скота и многих других бед.

На наш праздник жертвоприношения прибыл со своими подданными и жертвенным быком царь Аквы Клыч. Давайте послушаем пожелания царя Клыча в такой священный день.

КЛЫЧ (выходит в центр к верховному жрецу). Я вместе с вами приветствую богиню мудрости Тану и хочу заверить ее, что мы все ее очень любим и ценим за ее покровительство над общиной Аквы и всем нашим Ашуйским царством, за ее заступничество перед верховной богиней Анчва за нас, за наши прегрешения. Пусть она и впредь будет благосклонна ко всем нам. (Возвращается на место.)

ЛАМШАЦ. Прежде чем принести в жертву животное, я, как верховный жрец Ашуи, от вашего имени, согласно обычаям наших предков, хочу принести свои извинения перед ним: «Дорогой наш брат! Извини нас за то, что мы вынуждены с тобой так поступить. Богиня мудрости Тана принимает жертвы только самых чистых, самых здоровых животных, каковым являешься ты. Вся община Аквы вместе со своим царем Клычем выбрали тебя, как самое достойное животное, для жертвоприношения. Только такая чистая и непорочная кровь, как твоя, может поспособствовать тому, чтобы богиня мудрости Тана покровительствовала общине Аквы и в течение следующего года. Спасибо тебе, пусть богиня Тана примет тебя и пустит пастись среди всех священных жертвенных животных в её сочных небесных пастбищах…

Его помощники с другими мужчинами приносят бычка в жертву.

К нам на праздник пришла и община Кбаа со своим жертвенным быком и во главе со своим царем Бутом. Пусть и у них в общине всегда будет мир, благополучие и взаимопонимание. Пусть богиня Тана покровительствует и общине Кбаа, как и всей Ашуе.

Свои пожелания хочет высказать царь общины Кбаа Бут.

БУТ (выходит на середину). Я полностью поддерживаю слова и верховного жреца Ламшаца, и царя Аквы Клыча. Наше царство Ашуя процветает благодаря благосклонности нашей верховной богини Анчва и других богинь к нам. Поэтому мы ежегодно в знак благодарности делаем им жертвоприношения. Пусть и в этот год наши боги к нам будут милосердны и покровительствуют нам. Пусть богиня мудрости Тана всегда будет с нами и от души примет все наши жертвоприношения, которые посвящены сегодня ей. (Уходит на свое место.)

ЛАМШАЦ. Мои помощники-жрецы принесут в жертву и бычка общины Кбаа. Пусть богиня Тана примет это жертвоприношение и ниспошлет царству Кбаа мир и благополучие.

Давайте принесем свои извинения и этому жертвенному животному из общины Кбаа, и пусть богиня Тана, приняв его как жертву, посвященную ей, пустит и это священное животное пастись в свои пастбища.

Жрецы уходят для принесения бычка из общины Кбаа в жертву.

ЛАМШАЦ. Со своей общиной и жертвенным бычком к нам на праздник пришел царь общины Ажу Рыжий. Давайте дадим и ему высказаться.

РЫЖИЙ (выходит к Ламшацу). Этот день для нас, всех жителей царства Ашуя, святой, потому что мы приносим сегодня свои жертвы славной богине мудрости Тане. Она в прошедшем году была и к нашей общине Ажу благосклонной. Мы, все жители нашей общины, с благодарностью просим ее и впредь покровительствовать не только нашей общине, но и всей нашей Ашуе. (Становится на свое место.)

ЛАМШАЦ. Благодарим тебя, царь Рыжий, за теплые слова в адрес нашей покровительницы богини Таны. Пусть и в этом году она не оставит твою общину без своего покровительства. Мои помощники-жрецы сейчас принесут и вашего бычка в жертву нашей богине, и пусть она примет эту жертву с благодарностью.

Пусть и этот жертвенный бык простит нас за то, что мы с ним вынуждены так поступить. Пусть и эта жертва будет принята богиней мудрости Таной, и она будет покровительствовать общине Ажу и в будущем году.

Помощники Ламшаца, жрецы, и двое-трое мужчин уходят принести бычка в жертву.

ЛАМШАЦ. А сейчас мы рады видеть на празднике жертвоприношения общину Арюта во главе с их царем Черным. Они тоже привели своего бычка для принесения в жертву богине Тане.

Давайте послушаем царя Черного.

ЧЕРНЫЙ (выходит на середину). Ежегодно мы приносим нашей богине мудрости жертвы, и поэтому наше царство живет благополучно. Пусть наша богиня примет наши жертвы благосклонно и забудет некоторые прегрешения, которые мы по незнанию или по недомыслию иногда совершаем. Я знаю, что, если мы будем вместе со своими богами, мы будем непобедимы! Вспомните, сколько раз мы отражали нападения наших врагов, которые хотели нас поработить. К нам на помощь всегда приходили наши боги, которые объединяли нас, и мы всегда побеждали. Пусть наша богиня мудрости Тана никогда не покинет наше Ашуйское царство. (Становится на свое место.)

ЛАМШАЦ. Мои помощники сейчас принесут в жертву бычка из Арюты, которого привел с собой и своей общиной царь Черный. Пусть богиня Тана примет жертвоприношение общины Арюта и ее благосклонность снизойдет до них, как и в прошедшем году.

Мы также приносим свои извинения перед жертвенным животным из Арюты и просим нашу богиню Тану принять эту священную жертву.

Но, к сожалению, наш сегодняшний праздник омрачен. Все наши жертвоприношения и просьбы к богине мудрости Тане могут сойти на нет! Из-за одного царя, который сегодня не пришел на наш праздник, не прислал жертвенного быка и не привел ни одного представителя своей общины.

Мне доложили, что он и его община не признают с сегодняшнего дня нашу традиционную богиню мудрости Тану, а признают какую-то новую богиню учености и письменности Зату.

Я, как верховный жрец царства Ашуя, не признал и не признаю эту новую богиню учености и письменности, потому что и ученость, и письменность у нас, у ашуйцев, отсутствуют.

А вот царь общины Гудау Пту признает новую богиню Зату и хочет ей принести жертву, которую я категорически не приму и не разрешаю. Он, наверно, решил себя поставить выше самой богини Таны и навлечь на наше мирное и цветущее Ашуйское царство беду.

Мы никак не можем простить это вероотступничество и не хотим из-за одной общины и одного царя рисковать и подвергать наше царство Ашуя божьему гневу. Поэтому все жрецы, цари и главы Ашуйского царства должны объединиться против этого вероотступника и примерно наказать его и его общину. Кто возьмет на себя ответственность за наказание всех вероотступников?

БУТ (выходя на середину к Ламшацу). Уважаемый наш верховный жрец Ламшац, уважаемые цари и вожди всех племен и общин Ашуйского царства! За много лет существования нашего Ашуйского царства мы впервые сталкиваемся с таким массовым вероотступничеством — не одного или двух простых крестьян, а с вероотступничеством целой общины во главе со своим царем.

С тех пор как он начал обращаться со своими рабами как с равными и начал создавать какую-то письменность, мы перестали к нему ездить, чтобы не испортить своих рабов и не вызвать смуту рабов у себя в царстве. К нему перестали ездить все цари и главы нашего царства. Даже родной старший брат, царь Аквы Клыч, уже давно с ним не общается. С этим массовым вероотступничеством надо кончать, пока искры от этого пламени не переросли в пожарище и не сожгли всю нашу Ашую.

Я торжественно клянусь на этом празднике жертвоприношения богине мудрости Таны, что сам со своей ратью жестоко накажу всю общину Гудау, а возмутителя спокойствия и главного вероотступника — царя Пту собственноручно обезглавлю, чтобы богиня Тана не обрушила свой гнев на другие общины Ашуи.

ЛАМШАЦ. Хорошо, царь Бут. От имени всех присутствующих мы поручаем тебе навести порядок в общине Гудау и примерно наказать царя этой общины. (Выходит из круга.)      

В глубине сцены видно, как везде варят и жарят мясо животных, угощают всех присутствующих на празднике мясом и вином. Цари и главы сидят отдельно на поляне и пьют вино, произнося тосты и пожелания богине Тане, верховной богине Анчва. На середину поляны выходит Глашатай.

ГЛАШАТАЙ. А сейчас свое умение танцевать и веселиться покажет нам молодежь нашей Ашуи. Слово имеет царь Аквы Клыч.

КЛЫЧ (становится рядом с Глашатаем). Сегодня, в этот большой праздник жертвоприношения богине мудрости Тане, я обращаюсь не только к жителям своей общины, но и ко всем жителям Ашуи. Все, кто съел кусочек жертвенного мяса богине Тане, не должны забывать ее заслуги перед всеми нами и своими хорошими деяниями должны способствовать процветанию царства Ашуи, вести праведный образ жизни, чтобы не вызвать недовольство или гнев нашей родной богини. Пусть молодежь нашего царства Аквы покажет нам, что они могут не только хорошо трудиться, но и хорошо веселиться. (Возвращается на свое место.)

Молодежь общины Аквы исполняет ашуйский танец с элементами движения абхазов.

ГЛАШАТАЙ (после исполнения танца). Прекрасный танец, как прекрасна сама молодость. А сейчас дадим слово царю общины Кбаа Буту.

БУТ (выходя на середину). Мы ежегодно отмечаем праздник жертвоприношения своим богам и богиням. Сегодня очередь за богиней мудрости Таной. Наши предки не зря отмечали такие религиозные праздники, потому что они жили в ладу со всеми нашими богами и поэтому процветали.

Наша молодежь, как и молодежь царства Аквы, тоже умеет хорошо работать и хорошо веселиться. И сейчас они всем нам покажут свое мастерство. (Уходит на свое место.)

Молодежь общины Кбаа исполняет ашуйский танец с элементами движений убыхов.

ГЛАШАТАЙ. Прекрасный танец молодежи из общины Кбаа.

К нам сегодня приехала еще одна община со своей молодежью и танцем. Это община царя Арюты Черного, послушаем его и посмотрим танец его молодежи.

ЧЕРНЫЙ (выходя на середину). Мы, представители всех общин Ашуйского царства, еще раз благодарим нашу богиню Тану, ради которой мы сегодня собрались на этот праздник. Благодарим также и служителей культа, верховного жреца и его помощников, которые несут свою службу праведно. Пусть богиня Тана и все наши боги всегда будут с нами и никогда не покидают нас и наше царство.

А сейчас наша молодежь покажет вам, как танцуют в нашем царстве Арюте. (Уходит на свое место.)

Молодые люди исполняют ашуйский танец с элементами движений абазин. После танца все присутствующие на празднике начинают танцевать, приглашая на танец соседей, представителей других общин.

ГЛАШАТАЙ (после окончания общего танца). Видите, хоть мы и один народ царства Ашуи, но у нас все же есть небольшие различия в диалекте языка и в движениях танцев. Эти различия украшают и объединяют всю нашу ашуйскую культуру.

Слово для завершения нашего праздника предоставляется верховному жрецу царства Ашуи Ламшацу.

ЛАМШАЦ (выходя на середину). Вот и подошел к концу наш прекрасный праздник жертвоприношения. Мы все надеемся, что богиня мудрости Тана осталась довольна теми жертвами, которые ей принесли все общины царства Ашуи. Пусть она знает, что люди царства Ашуи всегда будут почитать ее как мудрую и добрую богиню и всегда приносить ей в жертву самых лучших животных.

Правда, одна община, Гудау, подпортила наш праздник, но пусть наша богиня не обрушивает свой гнев на все царство Ашую, а обрушит свой гнев только на виновных, и мы ей в этом поможем и докажем ей, что мы всегда вместе с ней.

А сейчас всем вам всего доброго и счастливой дороги домой!

На сцене разрушенный двор царя Гудау Пту. Везде валяются трупы, видны следы пожаров, разбитые глиняные и керамические плитки с письменностью, а оставшиеся целые плитки продолжают разбивать воины царя Кбаа Бута. Лежат, сидят и стоят связанные плененные жители и рабы общины Гудау. Бут и его воины затаскивают на сцену связанного, плененного и избитого царя Пту.

БУТ (обращаясь к своим воинам). Вы видели, как он ловко хотел проскочить мимо нас, используя отлив моря, на своем быстром корабле? Хорошо, что наш шкипер оказался опытным и проворным и поставил наш корабль поперек движения его корабля, и вы вовремя бросились на абордаж и схватили царя Пту, а то он уплыл бы в море, и тогда ищи и свищи его.

ВОИН БУТА. А что Вы, мой царь, собираетесь с ним делать?

БУТ. Я на празднике жертвоприношения богине мудрости Тане всему царству Ашуи обещал поймать его и отрубить ему голову как вероотступнику, и теперь должен исполнить свое обещание.

ВОИН БУТА. Извините, мой царь, с Вашего разрешения я бы поступил с ним иначе.

БУТ (отводя своего воина от связанного царя Пту). Говори, мой воин.

ВОИН БУТА. Зачем такому хорошему товару пропадать зря?

БУТ. Что ты имеешь в виду?

ВОИН БУТА. Мой царь! Сколько живого товара мы с Вами продали в Анапе на невольничьем рынке, и по какой цене? А тут целый ашуйский царь! За него можно получить очень высокую цену. Подумайте!

БУТ. И то правда! Он будет стоить дороже всех своих крестьян и рабов, которых он обучил какой-то письменности, придуманной им самим.

ВОИН БУТА. Вот именно!

БУТ. Молодец, мой воин, соображаешь хорошо. Итак, решено! Мы завтра же повезем его вместе с другими пленными в Анапу и продадим работорговцам, которые увезут его от берегов нашей Ашуи подальше, и о нем больше никто никогда не будет вспоминать. Даже его родной брат Клыч.

ВОИН БУТА. Мой царь! Так его старший брат, царь Аквы Клыч замешан в пленении своего младшего брата Пту и разгроме его общины?

БУТ. Конечно! Как бы мы осмелились напасть на общину Гудау без его на то разрешения?

ВОИН БУТА. И то правда.

БУТ. А вы поймали его супругу Гунду?

ВОИН БУТА. Нет, мой царь. Она будто сквозь землю провалилась. Ее и среди мертвых нет.

БУТ. Переверните все село Лыхны вверх дном, но найдите ее. Она мне очень нужна, только живой. Понятно, мой воин? Живой!!!

ВОИН БУТА. Да, мой царь!

БУТ. А этого пленного царя, когда я с ним переговорю, переправьте на мой корабль, заприте его там и отплывите от берега, чтобы ночью его недобитые люди не смогли помочь ему бежать.

ВОИН БУТА. Хорошо, мой царь. Все будет исполнено.

Воин уходит. На сцене остаются царь Бут, связанный царь Пту и несколько воинов, охранников царя Бута.

БУТ (с самодовольной улыбкой). Ну, что, царь Пту? Видел, что ты натворил? Видел, какую огромную волну наслала разгневанная богиня мудрости Тана на побережье Ашуи? Как маленькие чистенькие речки она вмиг превратила в бурные горные потоки? Сколько людей, скота, посевов погибло из-за тебя? Вот что принесло твое вероотступничество!

ПТУ. Ну что ты говоришь всякие глупости, Бут! Если все природные катаклизмы приписывать неугодным для непорядочных царьков, вождей и жрецов царям, то можно остаться без нормальных царей.

БУТ. А я тебя никогда не считал царем, потому что ты на равных общался со своими рабами, позорил нас, других царей Ашуи, да еще стал вероотступником, не принеся жертву традиционной богине мудрости Тане, которая испокон веков была нашей покровительницей. Даже наши прадеды всегда приносили ей жертвы, задабривая ее.

ПТУ. Если ты считаешь себя царем, то ты глубоко заблуждаешься. Ты как царь ставишь себя выше своих рабов, которые, как и ты, родились от своих матерей. Во времена наших прадедов, о которых ты сейчас вспоминал, у нас вообще не было рабов. Все были равноправны. Рабы появились из-за таких алчных людей, как ты, которые стали воровать, присваивать себе чужое добро, убивать других людей, чтобы прибрать к рукам их имущество и разбогатеть, чтобы подавить, подчинить себе более слабых, честных, беззащитных людей и превратить их в послушных рабов.

БУТ. Если тебя послушать, то нужно все свое нажитое добро раздать нищим и рабам, чтобы они были с нами равноправны, так, что ли?

ПТУ. Нет! Только то добро, которое нажито преступным путем. Нужно, чтобы люди чувствовали себя людьми, чтобы работа, которую они выполняют, приносила им радость и достаток, чтобы они могли содержать и кормить свои семьи. А ты что с ними делаешь? До последней нитки обираешь. Ты считаешь себя богом своих крестьян и рабов. Поступая так, ты ставишь себя выше богов, принося в чужие дома горе и нищету, рабство и смерть. За это тебя боги рано или поздно накажут, хотя ты уверен, что за плененных и проданных в рабство нескольких сотен юношей и девушек, стад животных ты уже откупился одним бычком, которого принес недавно в жертву богине Тане. Нет, дорогой, этого не будет, ты ответишь за все свои грехи!

БУТ. Во всяком случае, общество Ашуи осудило тебя, а не меня! И сегодня ты, а не я, лежишь передо мной, связанный, как бешеная собака. И я буду решать твою судьбу, а не ты мою.

ПТУ. Ты ведь все это затеял из-за мести, за то, что моя жена не тебя, а меня выбрала в молодости. Знай, что она была слишком чиста и непорочна, чтобы выбрать такого безнравственного царька, как ты.

БУТ. Ничего! Вот найдут ее, где бы она ни пряталась, и она будет моей. Нет! Ты не думай, что она станет моей женой, царицей. Никогда! Она будет моей наложницей и самой последней рабыней и будет выполнять самую грязную черную работу. Хватит, сколько лет она была царицей! Она поймет, что если бы тогда выбрала меня, то всю свою жизнь была бы самой богатой царицей.

ПТУ. Нет! От богатства, основанного на людской крови и горе, она бы отказалась. Она великая и гордая женщина, чтобы терпеть рядом с собой такого грязного душой и телом человека, как ты! Знай, где бы она ни была, что бы она ни делала, она никогда не станет твоей!

А то, что ты и тебе подобные царьки, вожди племен и жрецы считают меня вероотступником, это ложь. Я никогда не был против богини мудрости Таны, и если вы думаете, что я, царь общины Гудау, пожалел одного бычка и не принес богине Тане жертву, то глубоко заблуждаетесь.

Но у нас появилась новая богиня учености и письменности Зата, которая поручила мне создать для нашего царства Ашуи письменность, и я ее создал и учил всех своих подданных читать и писать. Я хотел научить этому и всех вас и ваших подданных, но ваша невежественность не дала вам понять, что это такое.

БУТ.  А зачем нам какая-то письменность?

ПТУ. Без письменности невозможно будет жить ни нам, ни другим народам. Поэтому я хотел принести жертву новой богине учености и письменности Зате, пока жители нашего царства в сборе, чтобы вся Ашуя узнала о новой богине, вот и все мое вероотступничество.

БУТ. Это все отговорки. Если бы ты был прав, то цари, вожди и жрецы не ополчились бы против тебя.

ПТУ. Отговорками занимаешься ты! Вам всем нужен был только повод для того, чтобы разграбить мою цветущую Гудау и уничтожить меня, как царя, который открыл своему народу письменность и который относился к своим рабам как к людям и жил с ними в ладу.

А ты со своими головорезами пришел и разгромил всю эту красоту. Разбил все глиняные таблички с письменами, которые я создал вместе с новой богиней Затой, чтобы мы все стали более учеными.

БУТ. Наши предки жили и умерли без письменности, и мы проживем.

ПТУ. Видел, как мои рабы и крестьяне дрались против тебя и твоих вооруженных до зубов бандитов вилами, камнями и палками? А случись такое нападение на твое царство, твои люди никогда не встали бы так за тебя, потому что ты к ним относишься как к скотине, и им незачем отдавать свои жизни за недостойного царя.

БУТ. Это меня мало волнует. На мой век рабов хватит. Перебьют этих, куплю себе новых рабов, вон, их в Анапе хоть пруд пруди!

ПТУ. Мне очень жаль тебя, ты так и не понял, насколько важна письменность для нашего царства, и что новая богиня Зата пришла к нам навсегда. Это не я, а ты вероотступник. Ты первый пошел против жертвоприношения новой богине, и она тебе этого никогда не простит! Ты будешь ею наказан!

БУТ (обращаясь к своим воинам). Он мне надоел! Уберите этого вероотступника с моих глаз, пока я действительно не отрезал ему голову и не насадил на кол.

Воины Бута проворно утаскивают связанного царя Пту со сцены.

 

Картина 2

На сцене сельское кладбище. Гунда, служанка Разна, несколько рабов-мужчин похоронили погибших от рук воинов царя Кбаа Бута детей царя Пту и Гунды.

ГУНДА (обращаясь к своим рабам). Спасибо, что помогли похоронить моих детей. А теперь уходите, спасайте свои семьи, прячьтесь, уходите в горы. К нам пришла большая беда.

РАБЫ. А Вы, наша царица?

ГУНДА. Я останусь здесь, со своими детьми. Вы уходите быстрее, со мной вам опасно оставаться. Воины Бута будут искать меня везде, и я не хочу, чтобы вы напрасно сложили свои головы.

РАЗНА. Уходите быстрее, я с ней буду до конца.

ГУНДА. И ты, Разна, тоже уходи, спасайся.      

РАЗНА. Нет! Я никогда тебя не покину, моя госпожа.

ГУНДА. Тогда иди и разведай, что там творится.

РАЗНА. Хорошо, я быстро.

Разна и рабы уходят.

ГУНДА (опускается на колени над могильными холмами своих детей и гладит могильные холмы). О небесная богиня Анчва! За что ты так жестоко наказала меня? Как же я буду жить без своих любимых детей? Самую тяжелую ношу ты взвалила на мои плечи — это тяжесть тел детей, которые умерли насильственной смертью, ни за что! Как же такое можно вынести? Простите, дети, своих родителей, что не смогли защитить вас. Спите спокойно.

Гунда тихо начинает петь абхазскую песню «Щищ нани» матери-мухаджирки, у которой на невольничьем корабле умер ребенок, и она ему поет колыбельную песню, как будто он спит, чтобы у нее не забрали его маленькое тело и не выбросили за борт, и чтобы она на берегу смогла предать мертвое дитя земле. Увидев возвращающуюся служанку, Гунда вытирает слезы, успокаивается, чтобы не расстраивать Разну.

РАЗНА. Госпожа! Они напали на наш след. За тобой сюда идут разбойники Бута.

ГУНДА. Успокойся, Разна! Не подавай вида, что боишься.

РАЗНА. Но я очень боюсь только за тебя, моя госпожа.

ГУНДА. Не бойся! Они никогда меня не увидят униженной! Они увидят, кто такая настоящая царица Гудау!

Слышны голоса и топот приближающихся разбойников Бута.

ВОИН. Вот она, царица Гунда! Взять ее!

Воины бросаются к ней, хотят схватить.

ГУНДА (очень грозно). Не сметь трогать царицу, грязные свиньи, цепные псы Бута! (Все останавливаются как вкопанные). Я сама пойду!

Воины расступаются перед ней и служанкой. Все уходят. На сцене появляются царь Бут и воин, который арестовал царицу Гунду и ее служанку на кладбище.

ВОИН. Мой царь! Мы все-таки нашли и задержали царицу Гунду.

БУТ (с радостью). Где? Она жива?

ВОИН. Да, она жива и невредима.

БУТ. А где она пряталась?

ВОИН. Она не пряталась, мой царь. Она была на кладбище.

БУТ. А что она там делала?

ВОИН. Она вместе со своей служанкой и рабами хоронила своих погибших детей.

БУТ. И сына, и дочку?

ВОИН. Да, мой царь!

БУТ. Нужно было и их взять живыми, хороший товар загубили.

ВОИН. Хоть он и юноша, мой царь, но он, защищая свою младшую сестренку, убил двух наших воинов и ранил одного, которые хотели их взять живыми. Разозлившиеся воины закололи их обоих.

БУТ. Очень жаль! Но видишь, какой львенок рос? Он был бы весь в отца! Он бы много нашей крови попил.

ВОИН. Да, мой царь, Вы правы! Его отец вместе с маленькой группой своих бойцов уложили больше двух десятков наших воинов, когда мы его захватывали.

БУТ. А где сейчас царица Гунда?

ВОИН. Мы ее заперли в несгоревшей комнате, вместе со служанкой. Что прикажете с ней делать?

БУТ. Стерегите ее хорошо. Завтра я повезу ее мужа в Анапу, продам его и вернусь. Она мне должна отработать все долги, которые накопились за все эти годы. Смотри, чтобы она не сбежала. Головой отвечаешь! И пусть она себя чувствует еще царицей, пока я не вернусь.

ВОИН. Слушаюсь, мой царь!

 

Картина 3

На сцене комната, где заперта царица Гунда со своей служанкой. Служанка плачет.

ГУНДА. Не плачь, Разна! Не нужно этим головорезам показывать свою слабость, особенно царю Буту, который так и хочет увидеть меня слабой и униженной.

РАЗНА. Я не могу не оплакивать ваших детей, им бы жить и жить. Ведь они оба были мне как родные. Хорошо, что мы еще успели их похоронить по-человечески, а то их дикие звери растерзали бы.

ГУНДА. Лучше бы их дикие звери растерзали, чем дикие двуногие существа, которых привел с собой их вожак Бут. Я не знаю, где наш царь и что с ним. Не дай Бог, чтобы он попал в руки вожаку волчьей стаи Буту. Пусть он лучше погибнет в бою, чем попадет в лапы настоящего дикого зверя.

РАЗНА. А колдунья оказалась права. Она же тебе говорила, что если наш царь создаст письменность, то будет большая беда, вот и пришла она, эта беда. Нужно было помешать ему и не дать создать эту письменность.

ГУНДА. Нет, Разна! Он бы ни перед чем не остановился. Тем более если сами боги поручили ему создать письменность. Новая богиня Зата знала, кому нужно было поручить это дело! Ни один царь или вождь Ашуи, ни один жрец не смог бы создать ее. Чтобы создать такую новую чистую письменность, нужно самому быть чистым, как наши горные родники.

РАЗНА. Да, моя госпожа! Таких, чистых и добрых царей, как наш, нигде нет и не будет!

ГУНДА. Разна! Я не знаю, почему до сих пор царь Бут не явился ко мне, чтобы показать, какой он грозный и мстительный. Но я знаю, что он все равно придет, видимо, его задерживают более грязные и неотложные дела. Ты смотри, что бы он ни говорил и ни делал со мной, не встревай, не защищай меня, иначе он отрубит тебе голову. Лучше помоги мне достать что-нибудь острое, кинжал или нож. Я готова лучше сама себя заколоть, чем этот грязный царь надругается надо мной.

РАЗНА. Хорошо, моя госпожа. Охрана пока дает ухаживать за тобой, как за царицей, и я обязательно что-нибудь придумаю.

Разна подходит к запертой двери и стучит. Оттуда слышен голос охранника: «Что надо?»

РАЗНА. Моя царица голодна, она желает поесть, проводите меня на кухню, чтобы я могла приготовить ей что-нибудь.

Охранник отмыкает дверь и выпускает Разну. Дверь тут же закрывается.

ГУНДА (со слезами на глазах). О, великая богиня Анчва! За что ты так покарала нашу семью, наших людей и наше царство? Что мой муж сделал плохого в этой жизни? Я много лет с ним живу, родила от него прекрасных детей и знаю, что он один из самых чистых людей царства Ашуи. Он всегда приносил жертвы всем богам, но на этот раз он хотел принести жертву и новой богине учености и письменности Зате.

Да! Права была колдунья, которая сказала мне, что если он выполнит поручение богини Заты, то случится большая беда. Как жить, чему верить? Не знаю! Я больше не понимаю эту жизнь. А мои дети? За какие грехи ты их покарала? За что они пали от рук каких-то грязных бандитов, за что их растерзали чужие двуногие звери? Даже животные гибнут под ножом жреца с извинениями, с честью и достоинством. А мои благородные дети? За что они так погибли?

Что? Может, сына надо было воспитывать, как царя Бута, вором и убийцей? Не знаю!

Во мне все человеческие ценности перевернулись. Я уже не знаю, как дальше жить, и стоит ли вообще так жить?!

(С очень глубокой тоской.) Я умоляю тебя, Анчва! Сохрани для меня хоть моего супруга!

Ну где же ты, мой царь, что же с тобой случилось? Если бы ты знал, как я люблю тебя и как я сейчас в тебе нуждаюсь!

Начинает потихоньку петь песню-плач «Сбаба». Сначала тихо, потом все громче и громче, а в конце тихо заканчивает песню. После окончания песни она приводит себя в порядок. Возвращается служанка Разна. Приносит еду, достает из-под юбки небольшой кинжал и передает его царице.

РАЗНА. Вот, моя царица! Я нашла для тебя кинжал.

ГУНДА. Вот умница, спасибо тебе, Разна. Теперь я его не боюсь. Пусть он пока здесь лежит. (Прячет кинжал в своей постели.)

РАЗНА. Моя госпожа, давай перекуси, чем бог послал, а то ты сегодня ничего не ела. А тебе понадобятся все твои силы.

ГУНДА. Давай, Разна, вместе перекусим, как сестры. Силы понадобятся и тебе.

Женщины перекусывают тем, что принесла Разна. Вдруг дверь комнаты резко открывается и на пороге появляется царь Бут. Видно, что он навеселе и что у него отличное настроение. Обе женщины машинально, как того требуют обычаи, встают перед появившимся мужчиной.

БУТ. Правильно сделали, что встали перед своим новым хозяином. А ну-ка, служанка, выйди отсюда, у нас с твоей госпожой будет очень долгий и приятный разговор. Она мне столько должна, что вряд ли сможет рассчитаться со мной до конца своих дней.

Служанка не хочет выходить, но воин Бута выталкивает ее из комнаты.

ГУНДА. Я никому ничего не должна, тем более такому мерзкому вору и убийце, как ты!

БУТ. О-о-о! Да ты, когда злишься, становишься еще прекрасней, еще желанней, чем когда спокойна. Поэтому я буду тебя злить часто, чтобы ты мне доставляла удовольствие и днем, и ночью. Ты много прекрасных ночей задолжала мне, выбрав из нас двоих этого никчемного царя Пту. Ну что ты в нем нашла? Он же и мизинца моего не стоил. Ладно, что было, то прошло. Ты же умная женщина, ты же все это отработаешь как следует. Может быть, тогда я к тебе буду более снисходителен. Согласись, что я слишком долго ждал этой минуты, когда ты полностью окажешься в моей власти.

ГУНДА. Я царица! И привыкла сама быть снисходительной к своим рабам и крестьянам. А снисходительности от таких грязных убийц и воров, как ты, я никогда не ожидаю и не принимаю, и никогда не буду в твоей власти — ни живой, ни мертвой.

БУТ. О-о-о! Как ты прекрасна в гневе. Твои глаза, пылающие огнем ненависти, вызывают во мне самые потаенные желания. Если ты станешь моей добровольно, я сделаю тебя самой счастливой и богатой женщиной на свете.

ГУНДА. Как ты можешь делать царице такие грязные, пошлые предложения? Когда мой муж объявится, тебе не сносить своей глупой головы.

БУТ. Ха-ха-ха! Твой муж никогда не объявится! Я сделал так, чтобы он больше никогда не стоял между нами. Два дня назад я продал его за хорошую цену в Анапе работорговцам в какую-то далекую страну, откуда он никогда не вернется.

ГУНДА. Убийца! Погубил моего мужа, моих детей, мою общину и предлагаешь свою снисходительность? Какое же ты мерзкое ничтожество!

БУТ. О! Как ты прекрасна!

Бут хватает ее, не в силах сдержаться. Начинает рвать с нее одежду. Повалив на топчан, хочет овладеть ею силой. Царица изо всех сил сопротивляется, проклинает его, называет убийцей, подлецом и другими нехорошими словами. В это время служанка заскакивает в комнату на помощь своей госпоже, за ней — охранники Бута. Но она успевает чуть оторвать руки Бута от своей госпожи, которая, воспользовавшись этой секундой, выхватывает спрятанный ею кинжал и со словами «Сдохни, мразь!» вонзает кинжал в сердце Бута. Бут, сраженный, падает. Охранники Бута остолбенели. Гунда и служанка бросаются в объятия друг другу.

ГУНДА. Спасибо тебе, моя сестра! Ты вовремя подоспела! Мы отомстили за нашего царя, наших детей и наше царство!

РАЗНА. Да, моя сестра!

В это время остолбеневшие воины Бута опомнились, с криками и воем набросились на беззащитных женщин и безжалостно закололи их.

 

Акт III

Картина 1

Финикия. Рабство царя Пту. Создание финикийской письменности.

На сцене финикийский работорговец и раб Пту в роскошной комнате.

РАБОТОРГОВЕЦ. Слушай, бывший царь Пту! Я заплатил за тебя много золота моему постоянному поставщику из Ашуи Буту. И теперь тебе нужно придумать, как восполнить понесенные мною затраты и принести мне хорошую прибыль.

ПТУ. Мне нечем тебе заплатить. Все богатство, которое у меня было, разворовано этим самым Бутом.

РАБОТОРГОВЕЦ. Это меня не касается. Но Бут говорил, что у тебя в царстве Ашуе есть богатый старший брат Клыч из общины Аквы, который может дать за тебя хороший выкуп.

ПТУ. Да, он может меня выкупить. Но ему надо как-то сообщить, что я нахожусь в рабстве в Финикии и какой выкуп он должен заплатить за меня.

РАБОТОРГОВЕЦ. Это можно организовать. Когда я в следующий раз поплыву в Анапу за новыми рабами, встречусь с Бутом и передам ему, что ты просишь старшего брата выкупить тебя из рабства и передать через него требуемую сумму.

ПТУ. Нет! Мой старший брат Клыч не поверит этому грязному вору и убийце Буту и не даст ему ничего. Нужно сделать по-другому.

РАБОТОРГОВЕЦ. Как же тогда быть? На кону твоя свобода и жизнь, думай.

ПТУ. Наверно, лучше всего написать ему.

РАБОТОРГОВЕЦ. А что, он знает египетскую письменность или клинопись Месопотамии, которой мы пользуемся?

ПТУ. Нет! Он не знает никакую письменность. Просто я недавно создал ашуйскую письменность и могу ему написать на нашем языке. Только нужно найти в моем разрушенном и сожженном царстве Гудау хоть одного человека, которого я научил этому письму, или же отправить отсюда одного раба-ашуйца, который владеет этой письменностью, чтобы он перевел царю Клычу текст моего письма.

РАБОТОРГОВЕЦ. Так ты — создатель письменности для своего народа?

ПТУ. Да! Но только такие царьки, как твой постоянный поставщик Бут, не захотели ее принимать.

РАБОТОРГОВЕЦ. Напрасно! Письменность нужна всем народам. Интересно! Я хочу посмотреть, что за письменность ты там придумал. А на чем ты собираешься написать своему брату?

ПТУ. Лучше на бронзовой пластине, так письмо сохранится. У вас где-нибудь отливают металл?

РАБОТОРГОВЕЦ. Да. У меня есть своя мастерская, где отливают бронзу, золото, серебро, изготовляют оружие, щиты. Кстати, мой кузнец — твой соплеменник, раб из Ашуи, я его купил у того же Бута и не жалею, потому что он оказался отличным мастером своего дела.

ПТУ. Я подготовлю тексты, а ты отведи меня к нему, и мы отольем эти письма на тонких бронзовых пластинках.

РАБОТОРГОВЕЦ. Хорошо, договорились, я сейчас пойду к мастеру по металлу, а ты оставайся и готовь текст письма, завтра тебя отведут к нему, и вы вместе приготовите пластину с текстом.

ПТУ. Хорошо. Я покажу тебе свою письменность и научу тебя ей. Но сейчас пусть принесут мне дощечки, покрытые воском, и тростниковые палочки, чтобы ими чертить.

РАБОТОРГОВЕЦ. Тебе принесут все, что нужно.

Работорговец уходит, появляется Автор.

АВТОР. Дорогой царь Пту! Если бы я своими глазами не видел, чем ты пожертвовал ради создания нашей письменности, я бы ничьим рассказам никогда не поверил. Даже ради одного этого мне нужно было попасть в твое время. Я моложе тебя на 4500—5000 лет, и когда я вернусь в свое время, то буду гордиться тем, что у нас были такие предки, которые могли пожертвовать собой ради просвещения своего народа. Спасибо тебе!

ПТУ. Не надо меня благодарить. Это не образ моих мыслей, это образ моей жизни.

Входит раб, приносит несколько дощечек и палочек для письма и уходит.

ПТУ. Ты извини, Автор, мне надо сосредоточиться и составить письмо брату Клычу. Оставь меня одного, пожалуйста.

АВТОР. Хорошо! (Уходит со сцены.)

Царь Пту остается в комнате и начинает сочинять письмо, читая вслух.

ПТУ. Дорогой Клыч! Пишет тебе твой младший брат Пту письменностью, созданной мною для нашего царства Ашуи, о которой вы — цари, вожди и жрецы — не захотели и слышать. Более того, обвинив меня в вероотступничестве, разгромили всю мою общину Гудау. Я не знаю, что случилось с моей семьей, потому что Бут пленил меня и продал в рабство в Цату за один кисет золота. Теперь за мое освобождение из рабства работорговец, купивший меня, требует вдвое больше, то есть два кисета золота. Был бы жив наш отец, он бы меня выкупил. Поэтому ты как старший брат, заменивший нашего отца, должен за меня заплатить выкуп, чтобы меня освободили из рабства и я смог вернуться домой.

На сцену возвращается работорговец.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну, как дела, бывший царь? Приготовил письмо брату?

ПТУ. Да, почти готово.

РАБОТОРГОВЕЦ. А ну, дай посмотреть твою письменность. (Осматривает дощечки с текстом.) Интересно. Я такой письменности еще не видел. А как ты ее придумал?

ПТУ. Мне помогла наша богиня учености и письменности Зата.

РАБОТОРГОВЕЦ. Понятно. А что ты написал брату?

ПТУ. Я написал брату, как ночью царь Бут со своими бандитами напал на нас, перебил всех моих воинов и людей, взял меня в плен и продал в рабство в Финикию, и что он как брат должен меня выкупить из этого рабства. 

РАБОТОРГОВЕЦ. Очень хорошо. Завтра я поплыву в Анапу за новыми рабами, некоторое время меня не будет, а ты к моему возвращению вместе с моим кузнецом приготовьте пластину с текстом, и мы отправим ее твоему брату.

ПТУ. Хорошо!

Оба уходят.

 

Картина 2

Кузница финикийского работорговца. В ней работает кузнец, раб-ашуец. Царь Пту заходит в кузницу.

ПТУ. Добрый день!

КУЗНЕЦ. Добрый день, мой соплеменник! Мой хозяин сказал, что он купил тебя как раба, а заплатил, как за царя, целый кисет золота.

ПТУ. Да, я и есть царь! Я царь общины Гудау Ашуйского царства, поэтому враг, который пленил меня и продал, видимо, назначил за меня высокую цену.

КУЗНЕЦ. Э-э-э! Мой соплеменник, твое счастье, если тебя выкупит твой брат, как сказал наш хозяин, иначе тебя ждет очень плохая участь раба. Я за два года пребывания в рабстве знаю, что такое быть чьим-то рабом. Мне повезло, что я кузнец и хозяин мое мастерство ценит высоко, поэтому меня содержат не как других рабов. Другие рабы быстро умирают от непосильного труда гребцов на галерах, на кедровых лесоповалах, в глубоких рудниках, где они добывают руду для выплавки золота, серебра, меди и стекла. Достают моллюсков со дна моря, из них финикийцы делают пурпурную краску и продают по всему миру, особенно в Египет, фараонам, для окраски одежд в пурпурные цвета.

ПТУ. Поэтому наш хозяин так усиленно занимается работорговлей?

КУЗНЕЦ. Да! Рабы умирают от непосильной работы, от болезней, голода, больше года никто не выдерживает.  Наш хозяин пока к тебе относится хорошо, надеясь получить за тебя большой выкуп, но если тебя не выкупят, то ты выпьешь горькую чашу раба до дна. Поэтому текст этих бронзовых плиток должен быть для твоего брата убедительным, чтобы требуемый выкуп он заплатил сразу, не торгуясь. Кстати, ты принес текст письма, который нужно нанести на бронзовую плитку?

ПТУ. Да! Только текст не вместился на одну плитку. Он у меня на этих двух дощечках. (Показывает мастеру готовые дощечки с текстом.) Но бронзовые плитки должны быть такой толщины, чтобы можно было нанести текст с обеих сторон, так мы не будем готовить лишние плитки.

КУЗНЕЦ. Не беспокойся, мы отольем плитки нужной толщины и размера. (Осматривая дощечки с текстом.) Эта письменность не похожа на ту, которой пользуются финикийцы. Это письмо не сложное?

ПТУ. Нет! Нужно один раз в ней хорошо разобраться, и все будет понятно.

КУЗНЕЦ. У финикийцев нет своей письменности, они пользуются клинописью Месопотамии и египетскими иероглифами.

ПТУ. Тогда им нужно создать свою собственную письменность.

КУЗНЕЦ. Наверно, они тоже когда-нибудь создадут её.

ПТУ. Да! Рано или поздно они это сделают.

КУЗНЕЦ. Слушай, ты ведь царь, как же ты попал в рабство?

ПТУ. Я попал в рабство за то, что к своим рабам относился не так, как здесь, в Финикии, а по-людски, за то, что создал письменность, за то, что не сделал традиционного жертвоприношения ашуйской богине мудрости Тане, а хотел принести жертву новой богине учености и письменности Зате. Все это не нравилось другим царям, вождям и жрецам нашего царства Ашуи. Вот они объединились и погубили меня и мое царство.

КУЗНЕЦ. Да за создание одной лишь письменности они должны были тебя на руках носить!

ПТУ. Дальше слушай. После праздника жертвоприношения богине мудрости Тане, когда все участники праздника разъезжались по домам, неожиданно испортилась погода, подул ураганный ветер, на море поднялась большая волна и ударила по всему побережью Ашуи. Погибло очень много людей, животных, погиб весь будущий урожай. Горные речки превратились в бушующие потоки, они вышли из берегов и снесли много селений.  А мои враги воспользовались этим и свалили вину за стихию на меня, сказав, что я не принес богине Тане жертву, вот, мол, она обозлилась и наслала на нашу Ашую такую беду.  Ночью неожиданно напали на мою общину, разорили ее, убили многих жителей, а меня продали в Финикию. Вот так я попал в рабство.

КУЗНЕЦ. А почему ты не принес богине мудрости Тане жертву, как все другие цари?

ПТУ. Потому что она не имеет отношения к учености и письменности, к ним имеет отношение новая богиня Зата. Вот я ей и хотел принести жертву, чтобы жители Ашуи узнали, что у нас появилась новая богиня Зата и стали её почитать, как и других богинь.

КУЗНЕЦ. А что, у вас с супругой нет детей?

ПТУ. У нас есть двое детей, сын и дочь.

КУЗНЕЦ. А почему тогда ты не принес сына в жертву одной богине, Тане, а дочь — другой богине, Зате, как делают здесь, в Финикии? И никто тебя не обвинил бы в вероотступничестве.

ПТУ. Ты что говоришь?! Как бы я принес своих детей в жертву богиням?! Зачем тогда мы с супругой их рожали и воспитывали? Если все ашуйцы своих детей будут приносить в жертву богам, то кто им потом будет приносить жертвы? Мы же исчезнем как народ. Да и на празднике жертвоприношения богине Тане все общины Ашуйского царства принесли ей в жертву только быков, коров, коз.

КУЗНЕЦ. Здесь, в Финикии, такой обычай: в жертву приносят своих детей. Чем моложе, тем лучше, даже желательно грудных.

ПТУ. Очень плохой обычай. А у нас, ты, наверно, помнишь, в жертву приносят только животных — самых здоровых и крепких бычков.

КУЗНЕЦ. Конечно помню! У нас никогда людей в жертву не приносили, не было и работорговли. Это от других народов мы переняли торговлю рабами, наши богатые злые царьки и вожди со своими вооруженными бандитами подхватили этот обычай и начали торговать людьми. Вот я, например, был схвачен на берегу моря и продан сюда как раб. Я даже не знаю, что с моей семьей и родными, и они не знают, где я нахожусь эти два года.

ПТУ. Я тоже.

КУЗНЕЦ. Ну что? Давай сделаем эти таблички до возвращения нашего хозяина. Ты же понимаешь, что вся твоя надежда на освобождение из рабства зависит только от этих табличек. Хорошо, что ты их уже приготовил. Это намного ускорит наш труд. Мы за несколько дней закончим все работы.

ПТУ. А твой хозяин очень заинтересовался моей письменностью и сказал, что, когда вернется из Анапы, посмотрит, что эта за письменность, и, если она ему понравится, он ее изучит.

КУЗНЕЦ. Раз он так сказал, то он это сделает. Он всегда хозяин своих слов.

ПТУ. Теперь твоя задача, кузнец, держать металл всегда в мягком состоянии, чтобы можно было на него нанести нужный текст.

КУЗНЕЦ. Хорошо. За это я отвечаю. Буду поддерживать постоянную температуру в горне.

ПТУ. А я постараюсь нанести текст как можно быстрее, пока металл не остыл.

Царь Пту и Кузнец приготовили бронзовые плитки и ждут возвращения работорговца. Наконец работорговец вернулся из Анапы. Он привез новую партию рабов для себя и продажи. Работорговец вошел в мастерскую. Кузнец и Пту встали и приветствовали своего хозяина.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну что? Я надеюсь, вы приготовили плитки за время моего отсутствия?

КУЗНЕЦ. Мой господин! Плитки были готовы через несколько дней.

РАБОТОРГОВЕЦ. Я задержался из-за того, что мой постоянный поставщик Бут не приплыл в Анапу и не привез мне рабов. А с новыми работорговцами трудно торговаться, они завышают цены на свой живой товар. С Бутом было намного проще. Мы доверяли друг другу.

ПТУ. А почему Бут не приплыл? Вы не узнавали причину?

РАБОТОРГОВЕЦ. Узнавал. Работорговцы сказали, что он пал от руки какой-то женщины, у которой он отнял мужа и детей. Да еще хотел над ней надругаться. Глупый. Занимался бы своим ремеслом и жил бы себе припеваючи. Он мог купить сколько угодно красивых женщин и девочек, не приставая к какой-то замужней, им же самим разозленной женщине. Не за что сложил свою голову. Теперь мне трудно будет найти такого партнера.

ПТУ. Мне кажется, я знаю женщину, которая свела с ним свои счеты. Скорее всего, это моя супруга. Мы с Бутом были знакомы с молодых лет. Она отказалась выйти за него замуж, выбрав меня, и он всю жизнь преследовал нашу семью, чтобы отомстить. Вот и отомстил на свою голову. Из-за него все мое царство разграблено, я продан в рабство, жену, вероятно, тоже лишили жизни после его убийства. И самое страшное — я не знаю, где мои дети и что с ними. Видишь, сколько зла может посеять вокруг себя один плохой человек?

РАБОТОРГОВЕЦ. Интересно. Я не знал, что вы с Бутом были соперниками. Ладно, с Бутом покончено. Ты знаешь, что теперь в твоем царстве сидит Кривой Ачба? Мне об этом сказали работорговцы. Они еще сказали, что, когда разрушали твою общину, люди, которых ты научил читать и писать, спрятали резные столбы ваших предков, которые находились в твоем царстве, и керамические плитки с надписями, которые ты изготовил со своими мастерами, зарыв их в ров в сырых бычьих шкурах недалеко от Лыхны. И в следующий раз они хотят их передать тебе сюда.

ПТУ. Вот и хорошо! Значит, разбойники не все письмена успели уничтожить.

РАБОТОРГОВЕЦ. Наверно. А ну, покажите свои плитки. (Кузнец показывает обе плитки.) Во! Даже отшлифовали. Молодцы! Вот эта твоя письменность, да?

ПТУ. Да!

РАБОТОРГОВЕЦ. Очень интересно. А как же ты её создавал, что для этого нужно?

ПТУ. Для этого нужно отдельно написать все звуки, из которых состоят все ваши финикийские слова, обозначить их черточками или кружочками, то есть изобразить каждый звук вашего языка отдельной буквой. Другими словами, сшить каждому звуку принадлежащий только ему костюм, по которому этот звук можно всегда отличить от других.

РАБОТОРГОВЕЦ. Пока мне непонятно.

ПТУ. Сейчас поймешь. (Берет дощечку с воском и тростником и пишет.) Возьмем какое-нибудь финикийское слово. Например, имя верховного бога Финикии — Баала. По созданной мною письменности это слово пишется так. (Показывает, как это имя пишется по-ашуйски, произнося каждый звук вслух: Б А А Л.)

РАБОТОРГОВЕЦ. Как это просто и доходчиво. Это письмо намного проще, чем клинопись и иероглифы, которыми мы пользуемся.

ПТУ. Я, к сожалению, не знаю эти письменности, но было бы любопытно изучить их.

РАБОТОРГОВЕЦ. Давай так договоримся: я тебя научу этим письменностям, а ты меня — своей, хорошо?

ПТУ. Хорошо!

РАБОТОРГОВЕЦ. Мы давно хотели иметь свою финикийскую письменность, но не знали, как ее создать. Видимо, верховный бог Баал послал тебя ко мне, чтобы мы вместе с тобой создали нашу письменность. Когда из Ашуи передадут те письмена, которые они спрятали в Лыхнах, мы с тобой займемся созданием нашей письменности. За это ты у меня будешь, как и раб-кузнец, на хорошем положении, согласен?

ПТУ. Согласен!

РАБОТОРГОВЕЦ. Но ты не забывай, что прежде всего ты должен выкупить себя из рабства, это твоя главная цель, чтобы я мог заработать на тебе приличную сумму, а письменность и другие дела — потом.

ПТУ. Я не забываю.

РАБОТОРГОВЕЦ. А что ты написал своему брату?

ПТУ. Брату я написал все, что случилось со мной, и попросил выкупить меня из рабства, заплатив требуемую сумму не торгуясь.

РАБОТОРГОВЕЦ. Хорошо, что ты написал, чтобы он не торговался. Пусть эти плиты будут здесь, в мастерской, — когда я в следующий раз поплыву в Анапу, я их захвачу с собой и передам работорговцам из Ашуи, чтобы те передали их царю Аквы Клычу, нашли переводчика и перевели ему текст.

КУЗНЕЦ. Хорошо, мой господин.

РАБОТОРГОВЕЦ. Завтра я увезу своих рабов в другие города, в Трир или Сидон, на продажу, поэтому меня не будет много дней. Ты, мой раб, приготовь дощечки с воском и тростниковые палочки для письма, которые нам понадобятся на наших занятиях, а ты, кузнец, доделай ту партию мечей, которые мне заказали, наточи их хорошо и отшлифуй — их надо будет скоро отвести заказчику.

ПТУ. Хорошо.

КУЗНЕЦ. Будет сделано, мой хозяин!

Работорговец уходит.

 

Та же кузница через два месяца. В кузне Пту и кузнец.

ПТУ. Что-то давно нет нашего хозяина?

КУЗНЕЦ. Видимо, хорошая торговля пошла.

ПТУ. Может, непогода задержала, шторм? Или, еще хуже, с пиратами встретился?

КУЗНЕЦ. У финикийцев самые лучшие и крепкие корабли, они непогоды не боятся. Да и моряки у него хорошие воины, их какие-то пираты так просто не возьмут.

ПТУ. Самое главное, мы его задания выполнили. А кому он эти мечи хочет продать?

КУЗНЕЦ. Не знаю. Ему заказывают очень много оружия, серебряные и золотые изделия. Оружие кую я, а изделия из благородных металлов делают ювелиры, которым нет равных на всем побережье. Они выполняют заказы даже женам египетских фараонов, и наш хозяин на них очень хорошо зарабатывает.

Вдруг снаружи возникает шум-гам. Оба понимают, что их хозяин вернулся. В мастерской появляется работорговец. По нему видно, что дела у него идут отлично, настроение хорошее.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну, рабы мои, как дела?

КУЗНЕЦ. Хорошо, все заказы выполнили и ждали Вашего возвращения.

РАБОТОРГОВЕЦ. Мне такой интересный живой товар попался, что пришлось несколько раз плыть туда-сюда, так что даже не успел домой заехать. Вы когда-нибудь видели совершенно черных людей? А я недавно видел, даже торговал ими. Очень хорошую прибыль на них сделал, и они все, как на подбор, здоровые и сильные. Работорговец египетского фараона их всех выкупил оптом, даже не торгуясь. Сказал, что, сколько бы черных рабов я ему ни привез, он их всех точно так же выкупит. Я даже рискнул и повез несколько черных рабов в Анапу. Их и там расхватали не торгуясь. Мне срочно нужно будет плыть еще раз туда, пока на них держится высокая цена.

ПТУ. Так они совсем черные?

РАБОТОРГОВЕЦ. Да! Как сама ночь! Мой раб Пту, мне в Анапе все-таки передали копии сохранившихся резных столбов и глиняные и керамические плиточки с твоей письменностью. Я их привез. Они сказали, чтоб я отдал тебе часть, а остальное передал превосходному избраннику Баала в Финикии, то есть нашему финикийскому царю. Я сразу отвез ему во дворец его часть. Когда он узнал, о чем идет речь, он поручил мне вместе с тобой создать финикийскую письменность. Так что теперь мы с тобой одной веревкой связаны.

ПТУ. Хорошо.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ты был прав, когда говорил, что Бута прикончила твоя царица. Работорговцы подтвердили твои догадки. Она погибла от рук воинов Бута вместе со служанкой. Их обеих поймали на кладбище, когда они хоронили ваших погибших детей. Все удивлялись мужеству твоего несовершеннолетнего сына, который, защищая свою сестренку, убил двоих, ранил одного и вместе с сестренкой был заколот разъяренными разбойниками.

ПТУ. Очень жаль, что меня тогда не было рядом с моими детьми. А жена все-таки отомстила этому негодяю за все его грязные дела.

РАБОТОРГОВЕЦ. Прими мои соболезнования по поводу кончины всех твоих родных. Но завтра с утра мы начнем заниматься, и чем скорее мы с тобой придумаем финикийскую письменность, тем быстрее я доложу об этом своему царю и покажу ему результат.

ПТУ. Хорошо. Спасибо за соболезнования.

Работорговец уходит.

КУЗНЕЦ. Прими и от меня соболезнования, мой соплеменник. Твой сын был бы настоящим мужчиной и достойным царем после тебя.

ПТУ. Спасибо. Очень жаль, что я не смог защитить свою семью от негодяев.

РАБОТОРГОВЕЦ. Да, очень жаль! Пойдем, завтра нужно рано вставать.

Оба уходят со сцены.

 

На следующий день. На сцене та же декорация. В мастерской — работорговец, Пту и кузнец.

РАБОТОРГОВЕЦ. С чего начнем, мой раб?

ПТУ. Как я тебе раньше говорил, нужно написать все финикийские звуки отдельно. Ты будешь произносить звуки, а я буду записывать их своим письмом. Кузнец, а ты подавай мне, пожалуйста, дощечки с тростником по мере надобности. (Кузнец подает.) Давай еще раз начнем с имени вашего верховного бога.

РАБОТОРГОВЕЦ. Мы зовем его Баал!

ПТУ. Знаю. Вот смотри, как это имя пишется нашим письмом. (Пту произносит вслух по слогам и показывает, как оно пишется.) Б-А-А-Л. Целиком имя выглядит так. (Показывает, что получилось.)

РАБОТОРГОВЕЦ. Пока непонятно.

ПТУ. Сейчас поймешь. Вот буква Б, она у меня в письме пишется такими черточками, и у нее всегда будет такая одежда. Понятно?

РАБОТОРГОВЕЦ. Да, понятно.

ПТУ. А следующая буква А, ее одежда у меня выглядит вот так. Понятно?

РАБОТОРГОВЕЦ. Да.

ПТУ. А какая у нас следующая буква?

РАБОТОРГОВЕЦ. Наверно, тоже А!

ПТУ. Правильно! Вот видишь, ты уже догадался. У нее точно такая же одежда, как и у первой А, потому что у звука А другой одежды никогда не будет. Понятно?

РАБОТОРГОВЕЦ. Понятно!

ПТУ. Какой последний звук остался в имени вашего бога?

РАБОТОРГОВЕЦ. Последний звук Л.

ПТУ. Правильно, а Л пишется так. (Показывает.) Вот видишь? Мы с тобой написали слово БААЛ. А теперь скажи какое-нибудь другое слово, которое мы напишем.

РАБОТОРГОВЕЦ. Солнце.

ПТУ. «Солнце» в нашей письменности пишется так. (Показывает, как оно пишется по-ашуйски.)

РАБОТОРГОВЕЦ. А почему ты не написал звуки О и Е?

ПТУ. Хороший вопрос. Дело в том, что те звуки, которые произносятся с открытым ртом — О, У, Е, Ы, И и другие, — в нашем письме не пишутся. Из 82 звуков ашуйского письма только один открытый звук А и пишется в алфавите, и произносится. Остальные открытые звуки надо самому вставлять в текст тогда, когда они там необходимы, хотя их в письме нет. Им тоже когда-то нужно будет сшить собственные одежды.

Например, смотри, название вашей страны — Финикия — по-ашуйски пишется так: ФНК, а читается ФИНИКИЯ, то есть читающий и знающий письмо человек сам по смыслу вставляет пропущенные звуки, которые произносятся с открытым ртом. Видишь, здесь, при прочтении слова ФИНИКИЯ, я сам произнес недостающие открытые звуки. После звука Ф — И, после звука Н — тоже И, после звука К — тоже И, после звука И — Я, и получилось слово ФИНИКИЯ.

РАБОТОРГОВЕЦ. Мой раб, я понял, мне очень нравится твоя письменность. Она намного проще и доходчивее, чем те письменности, которыми мы пользуемся. Я думаю, что мы вдвоем ее быстро одолеем и, главное, мы, финикийцы, будем иметь свое письмо на родном языке.

 

Картина 3

Прошло более полугода. Работорговец и раб Пту ежедневно занимались изучением ашуйской письменности и созданием финикийской. Наконец настал день, когда работорговец сказал, что они создали финикийскую письменность.

На сцене работорговец, Пту и кузнец.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну что, мой раб? Мы с тобой создали новую письменность для финикийцев, хотя и мучились больше полугода. Мы остановились на 22 звуках финикийской речи. Как и в ашуйском письме, у нас там нет звуков, которые произносятся с открытым ртом: как и у вас, их во время чтения нужно будет вставлять в слова там, где они необходимы по смыслу.

ПТУ. Да, это количество выбранных букв, изображающих ваши звуки, будет достаточно для общения между вами.

РАБОТОРГОВЕЦ. Теперь я должен нашу финикийскую письменность показать нашему царю. Посмотрим, одобрит он ее или нет. Вы оставайтесь здесь, а я поеду, покажу ее царю и вернусь.

ПТУ. Хорошо, посмотрим, что он скажет.

Работорговец уходит. Пту и кузнец остаются.

КУЗНЕЦ. Слушай, царь Пту! А что было бы, если бы ты не смог создать письменность?

ПТУ. Не знаю, но я думаю, что все члены моей семьи были бы живы. Если кто и пострадал бы, то только я, так как попал бы в немилость богине учености и письменности Зате. Ну жила бы моя община Гудау без меня, царицей была бы моя жена, дети жили бы дома. Но, понимаешь, тогда не было бы письменности!

КУЗНЕЦ. Неужели эта письменность дороже всех твоих жертв?

ПТУ. Не знаю, время покажет. Мне она, кроме горя, ничего не принесла. Богиня Зата сказала, когда поручала мне создание письменности, что настала пора ее создать. Она, давая поручение мне, была уверена, что я ее создам, даже если сложу свою голову.

КУЗНЕЦ. Но зато тебя будут помнить все поколения ашуйцев как основателя ашуйской письменности. Не знаю, что скажет финикийский царь, но я думаю, что и финикийцы будут благодарны тебе за то, что ты помог и им создать свою письменность.

ПТУ. Да! Но это не вернет мне мою семью и мое царство.

Работорговец возвращается в приподнятом настроении.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну что, мой раб! Наш царь одобрил создание финикийской письменности и поручил главному писарю собрать всех, кто занимается письмом, во дворце и приступить с тобой к изучению твоей письменности с тем, чтобы мы через некоторое время перешли на свою собственную финикийскую письменность по всей стране, тем более что она будет состоять только из 22 букв, которые легко можно будет выучить.

ПТУ. Вот и хорошо. Ты не представляешь, как приятно писать и читать на своем родном языке!

РАБОТОРГОВЕЦ. Почему же? Я благодаря тебе уже знаю много слов финикийской письменности. И ты знаешь, что я заметил?

ПТУ. Что?

РАБОТОРГОВЕЦ. Огромную разницу между чужими письменностями и своей. Чужие какие-то холодные, мертвые для нас, а свое письмо живет и дышит по-своему, по-финикийски.

ПТУ. Правильно! Ты понял самую главную разницу между письменами.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну что? Готовься с завтрашнего утра обучать дворцовых писарей нашей финикийской письменности.

ПТУ. А ты что будешь делать?

РАБОТОРГОВЕЦ. Я вначале буду тебе помогать, ведь ты еще не так хорошо знаешь наш язык, но, когда ты освоишься, поплыву за черными рабами, куплю их и перепродам в Анапе, передам твои таблички ашуйскому работорговцу и буду ждать выкупа от брата.

ПТУ. А можно со мной постоянно будет находиться твой кузнец? Ведь он хорошо знает ваш язык, и он мне будет переводить на ашуйский все вопросы, возникающие у писарей, которых придется обучать.

РАБОТОРГОВЕЦ. Правильно! Я как-то не додумался до этого. Я переговорю с визирем, думаю, он не будет возражать. Кузнец будет при тебе как переводчик. Кузнец, отнеси-ка эти плитки на мой корабль и отдай моему шкиперу. Пусть они будут у него, чтобы не забыть и не возвращаться за ними, а завтра пойдешь с нами во дворец.

КУЗНЕЦ. Слушаюсь, мой хозяин.

РАБОТОРГОВЕЦ. А ты, мой раб, молись богу, чтобы твой брат выкупил тебя быстро и ты стал свободным.

ПТУ. Дай Бог!

Все уходят со сцены.

 

Прошло несколько месяцев. Царь Пту с кузнецом обучили всех писарей новой финикийской письменности. Со временем вся Финикия перешла на новую линейную письменность, и финикийцы разнесли ее по другим странам. Работорговец занимался в это время торговлей живым товаром, он купил несколько рабов из Аквы, среди них оказался беглый раб царя Пту, который убил царя Аквы Клыча.

Работорговец зашел вместе с беглым рабом в кузницу, привез неотправленные бронзовые плитки обратно в Библ, бросил их царю Пту под ноги и сказал, что в них нет больше надобности.

РАБОТОРГОВЕЦ. Ну что, раб Пту? Я никаких хороших вестей тебе не привез из Анапы.

ПТУ. Что, мой брат отказался заплатить выкуп?

РАБОТОРГОВЕЦ. Хуже! (Выталкивая беглого раба на середину.) Повтори свою историю, которую ты мне рассказывал в Анапе.

БЕГЛЫЙ РАБ (падая перед своим царем Пту на колени). Мой царь! Я очень рад тебя снова видеть живым.

РАБОТОРГОВЕЦ. Мой раб Пту! Ты его знаешь?

ПТУ. Да, это мой раб, мой господин!

БЕГЛЫЙ РАБ. Ты прости меня, мой царь! Но я убил твоего старшего брата Клыча!

ПТУ (холодно). За что?

БЕГЛЫЙ РАБ. За измену.

ПТУ. За какую измену?

БЕГЛЫЙ РАБ. За измену тебе, за заговор против тебя и нашей общины Гудау, за убийство нашей любимой царицы Гунды, ваших детей, многих невинных жителей всей общины Гудау!

ПТУ. Откуда ты узнал, что он изменник?

БЕГЛЫЙ РАБ. От моего родного брата, который служил наемником у царя Кбаа Бута. Он был свидетелем, как многие цари и вожди, верховный жрец Ашуи Ламшац собрались у твоего брата в Акве и договорились уничтожить тебя и твою общину. Без его ведома они бы не посмели напасть на тебя, его младшего брата и такого же царя, как и они сами.

ПТУ. Теперь понятно, почему в последнее время брат ко мне так холодно относился. Как ты его убил?

БЕГЛЫЙ РАБ. Я под видом раба Клыча пробрался в сумерках в его двор. Охрана ничего не заподозрила. Выждав удобный момент, я кинжалом нанес ему смертельную рану. Умирая, он спросил меня, кто я такой. Я ответил, что твой раб! Он сказал: «Даже раб остался верен своему царю до конца, а я, родной старший брат, его предал, и верховная богиня Анчва мне этого не простила! Я тебя прощаю, мой убийца». И он умер.

ПТУ. Я тебя тоже прощаю, мой верный раб!

РАБОТОРГОВЕЦ. Ладно! Ну что, мои рабы, вы обучили писарей новой письменности?

ПТУ. Да!

КУЗНЕЦ. Когда мы закончили заниматься, нас отпустили.

РАБОТОРГОВЕЦ. Это хорошо! Мой раб Пту, раз за тебя никто выкупа не даст, ты не представляешь для меня больше никакого интереса. (Хлопает в ладоши. В кузню входят несколько вооруженных воинов.) Возьмите нового раба и отведите на корабль, я его отвезу в другое место. Затем вернитесь к пленному царю и отведите его на рудники, пусть он там отрабатывает свой долг. А ты, кузнец, надень на него кандалы, пока за ним не вернутся мои воины.

КУЗНЕЦ. Слушаюсь, мой хозяин! (Работорговец, беглый раб и воины уходят со сцены. Кузнец, надевая на Пту кандалы.) Очень жаль, мой соплеменник, что все так плохо вышло. Я бронзовые плитки, которые мы с тобой отлили, сохраню на память о тебе.

ПТУ. Хорошо! Прощай! Я тоже буду тебя помнить, мой соплеменник.

Кузнец уходит со сцены с плитками. Царь Пту остается один. Появляется Автор.

АВТОР. Ну что, дорогой царь Пту! Я увидел все, что хотел увидеть, и узнал, какую цену ты заплатил за нашу письменность. Спасибо тебе, наш великий царь Пту!

ПТУ. Ты знаешь Автор, я же тебе не верил, когда ты говорил, что учился читать и писать по письменам, которые я создал.

АВТОР. А теперь веришь?

ПТУ. Да! Теперь я верю!

Звучит песня:

Жизнь нашу вместе давайте обдумаем, братья,
Вспомним, зачем мы земной совершаем путь.
Счастье умчалось, раскроем друг другу объятья,
Если мы время не в силах вспять повернуть.

ПРИПЕВ:

Скорей возвращайся, народ Ашуи!
Вернись на земли свои назад!
Речь вам горько слушать чужую,
Наши сердца за вас болят.

Не обернулись добром для нас годы разлуки,
Горы наши в печали их все провели.
Нету нам счастья без вас — пусть и дети, и внуки
С вами вернутся в пределы милой земли!

ПРИПЕВ.

Сколько рассеяно в дальних краях поколений!
Родина ждать вас устала — дайте покой
Душам родным, пострадавшим от переселений,
Бросьте чужбину и возвращайтесь домой**.

ПРИПЕВ.

 

Занавес.


* Перевод Ирины Ермаковой.
** Перевод Ирины Ермаковой.

Рейтинг@Mail.ru