Намарай эхинэй ургыхан
…Хүхын дуута һүниннүүд,
Хабарай эхиин ургынууд –
гээд, мүнөө үедэ хаана-яанагүй дуулалдадаг гээшэд. Юу хэлэхэб, һайхан үгэнүүд, һайхан дууншье. Хабар, хабар… хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлые зохид дулаанаар жэгнэдэг хаһа. Газарай ууралтан һэрихэдэ горхонууд шарьялдаха, холын аян замһаа уянгата һайхан дуугаа татаһаар уһанай шубууд бусаха, ара хангайгаар тэрэнгиин ягаан сэсэгүүд «гал түймэрөө» аһаажархиха.., тоолохо болоо һаа олон даа. Зүгөөр «Хабар ерээ!» гэхэдээ бидэ буряадууд нэн түрүүн налгай һайхан тала дайдаарнай эртүүр мүндэлшэдэг урин һайхан ургыхан сэсэгхэнээ дурдаадхидагбди. Юундэ хаб? Балар эртэ сагһаа нааша байгаали хатуухантай буряад тала дайдаараа, үдэр һүнигүй тооной бүхэли наһаараа табан хушуу малаа эрхилжэ ажамидардаг байһан элинсэг хулинсагнай удаан унжагай үбэлэй һүүлээрхи урин һайхан хаһын ерэхые яатарааш хүлеэдэг байһан гээшэб? Малшан хүнэй нюдэн аргагүй хурса – үзэсхэлэн байгаалиингаа үнгэтэ хубилалтануудые халташье алдангүй хаража байдаг хадаа, хабарай түрүүшын ургыханай хүрьһэтэ газар дээрэ халта бултайхыень хэзээдэшье хэнһээш түрүүн обёоржо, һанаа дээрэһээ алдажа, адуу малайнгаа амгалан мэндэ ондо орожо шадаһыень(!) мэдэржэ баясадаг гээшэ. Арад зонойнгоо абари зан, ажабайдалыень һайн мэдэхэгүй зон Сагаалганай эхилэмсээр «буруу булшантай, дааган далантай» гэлдээд лэ, мал адууһа тобир тарган ондо оробо гэлсэхэ. Февраль һарада?! Урин дулаан сагай ерэхэнь үдыхэн дө-ө, урдань үшөө хагсуу хүйтэн хабарай һалхитай үдэрнүүд – эгээл энэ үедэ, үбһэ тэжээлэй дууһажа, шэнэ ургамал ногооной гарахаа үшөө үдыхэн байхада, мал ехээр муудажа зободог, олоор хосордог байна. Харин апрель-май һарын ургыхан - түрүүшын ногоон ургамал! – одоо гээшэ олонхи малай түшэг тулгуури, тэжээлынь боложо шададаг, ами наһыень абаржа тобир тэнхээ оруулдаг. Хабарай үедэ хада хүдөөгөөр хони адуулжа үзэһэн хүн бүхэн энээниие гэршэлхэ байха. Ургы намнаһан хонидые тогтоохо гээшэ, «оо!», хэсүүхэн ажал даа. Манай яһатан зон «хабар!» гэхэдээ, нэн түрүүн ургыхан сэсэгхэнээ һанаандаа оруулжархидаг байһан гэжэ хэлээшымни тайлбари иимэ хаш. Зүб, нэгэдэхеэр, ургы сэсэг - адууһа малай амин тэжээл! Хоёрдохёор.., хоёрдохёор, ургы сэсэг, нэрээшье, баян дэлгэр сагай буужа байхада, хоншуу һайхан үнэрөөр анхилһан, буряад тала дайдаяа шэмэглэһэн уян дэльбэтэ ургамал!. Хабар гээшэ хүнэй зүрхэ сэдьхэлэй хүйтэн сэмхэг бодолые хайлуулжа шададаг, шэнэ эрмэлзэл, шэдитэ хүсэ, найдал, дуран – хуу барандань асаржа шададаг. Энэнь тон зүб! Хүрьһэтэ газарай үшөө хүсэд хайлаадүй хүйтэн зандаа байгаашье һаань, үдэр ерэхэ тума хүсэ шадалаа эршэдэжэ байһан наранай шанга элшэ доро голой уһанай эрьеэрхи улаан бургааһадай булсагархан хүбэн гүлгэдөө бултайлгажа эхилдэгтэл, эдир залуухан хүбүүд, басагадууд – ургажа ябаһан улаан бургаһаад – эгээл энээхэн үе сагтахи хабарай эхин үдэрнүүдтэ эгээл түрүүшынхиеэ эхин дуранай элшэ хүсэндэ дайруулжа үзэдэг хаш. Юундэ хаб? Али бидэ бултааран – хүнүүд, амитад, ургамал – байгаалиин нэгэн ами үхибүүдынь хадаа, нэгэл бурханай үршөөлөөр зүрхэ шуһанайнгаа сохисые нэгэдүүлжэ ябадаг гээшэ гүбди? …Тархин толгойгоо сайнтажа эхилһэн, табин наһанайнгаа хашаада ороод ябаһан би, тэрэ холын хабарай һайхан нэгэ үдэрые ходо һанаанда оруулдагби. Эдирхэн наһанаймни эгээ һайхан үдэрнүүдэй нэгэниинь байгаал хаш. Ахамад классуудта һуража ябаһан би нэгэтэ амаралтын үдэр юрэдөөшье сүлөө забдагүй ажал, ажал гээд лэ ябажа байдаг аба эжыгээ халташье һаань амараангаа гэжэ харууһалжа байдаг хонидыень туужа бэлшээридэ гаргаба гээшэб.
…Шүлэглэмэл һайхан нэрэтэй Сархяагта хада. Нэгэхэн лэ долоон хоногой урда тээ (баһа амаралтын үдэр) энэгүүр хонидоо адуулжа ябаа бэлэйб, теэд мүнөө Сархяагтаяа би танижа яданам… - ондоо болошонхойл! Бүхы урда үбэр, һудалнуудынь хүхэльбэр үнгэтэ хүнжэлөөр – уян дэльбэтэ ургыхануудаар - хушагдашанхайл! Ямар олон ургынууд гээшэб, яаһан гоё гээшэб! Иимэ һайхан хабарай үзэгдэл гээшые би дахинаа наһан соогоошье үзөөгүйб, мүнөөшье болотор гайхажа ябагшаб. Үшөө олон-олон хабарнууд һүүлдэнь үзэгдөө, үшөөшье олон ургы сэсэгүүдээр бүрхөөгдөөд байһан газар дайдые хаража үзөөб. Теэд, теэд …. Тэрэ үдэр яатарааш ургы намнаһан хонидоор намнасалдажа зобоо һэнбиб. Зүгөөр мүнөө нэгэ тээ «Хабар, ургы!» гэжэ дуулахадаал, нэн түрүүн зүрхэ сэдьхэлдэм, зүүдэнэйм һэргээндэ нютагайм тэрээхэн Сархяагта хада үзэгдөөдхидэг. Юундэ хаб?
Хүн гээшэ наһан соогоо нэгэтэ бэшэ дурлажа үзэдэг юм гэлсэгшэ, гэбэшье түрүүшын дуран гээшэ ондохоноор лэ толоржо байдаг хаш. Тэрээндэл адли, бага наһанайнгаа хашаанай үүдые бусахагүйгөөр хаажа, танигдаагүй һонин эдирхэн залуу наһанай (хөөрхэн хүүхэнэй хара ута гэзэгээр, хүхын дуута һэрюухэн үдэшөөр һонирхожо эхилжэ байгаа үе сагай) ерэжэ байхада, холын тэрэ хабарай үедэхи хөөрхэн уян ургы сэсэгхэнүүд мартагдашагүйгөөр хүнэй досоо үлэшөө һэн хаш.
…Үнгэрһэн намарай эхин багаар, улари һарын удаан бороогой уһаар уйлажа үшөө эхилээдүй байхада (сентябрь һарын эхеэр), би һархяаг түүхэеэ дачаһаамни холо бэшэ байһан хада өөдэ ошобоб. Үдэшэ үглөөниинь һэрюухэншье һаа, үдэ багаар зунайхаһаа өөрэгүй халуун боложо байгаа. Дүтэхи ой тээшэ зорижо ябаһан би ута бэшэшье һаа, урдаа нюсэгэн эгсэ үбэр өөдэнь амияа даран зүдхэжэ ябанам. Харан гэһээм урдамни … нэгэ һонин, залуухан даа сэсэгхэн ургажа байба? Шэнэхэн сэсэг, - энэ намарай сагта?!.. Би гайхажа абабаб, һонирхобоб, баясабаб! Иимэ юумэн гээшые наһан соогоо хаража үзөөгүйб. Гэбэшье, байгаалида хаа-яахана үзэгдэжэ байдаг иимэрхүү һонин ушарнууд тухай дуулааһан байнаб. Буруу юумэ хаража байгаагүй юм бэзэб гэжэ, үбдэгсөөн һуужа, ургажа байһан баглаа хүрин сэсэгүүдые шэнжэлжэ оробоб. Юун эндүүрхэбиб даа, энээхэн ургамалые танихагүй һэн гүб, - урдамни, хэдэн баглаа хэнзэлжэ гараад байһан ургы сэсэгхэнүүд!!. Залууханууд, зохидхонууд! Намарай ольбоной наашалжа байхада, түрүүшын хүйтэнэй, хирмаг хюруугай амта үзэһэн набша намаагай үнгэ зүһэеэ хубилгажа, хумиржа, шарлажа байхада … хабарай эхиин түрүүшын ногоон ургамал - сэнхир дэльбэтэ сэсэгхэниие хаража байһан хүнэй досоо ямар боложо байһыень таа уншагшад өөһэдөөн ойлгожо, тухайсажа байна ёһотойт. Ургамал ногооной, набша намаагай алууршадай - ерэжэ, дүтэлжэ байгаа хэрзэгы хүйтэн амисхалта намар үбэл хоёрой - урдаһаань эсэргүүсэн бодоһон ургамал ха гү? Байгаалиин мүнхэ байдалта табисуур, бата бэхи жама ёһыень буруушаажа, эбдэжэ байһан, энээхэн алтан дэлхэй дээрэ хоёрдохи наһаяа эдлэхэеэ ерэһэн сэсэгхэн ха гү! Хүнэй һөөргөө, эдир залуу наһандаа бусаһандал адли…
Ургы сэсэгхэниие эльбэсэгээн удаан тэндээ һубааб. Толгой соомни олонхон бодолнууд ерэнэ: нэгэ бодолынь нүгөөдэеэ түрисэгээн дээрэ дээрэһээ ерэжэл, ерэжэл байгаа һэн… «Һайханши даа, һанаа сэдьхэлым тэгшэлһэн, сэлмэг гуниг үзүүлһэн намарай эхинэй сэнхир хүхэ ургыхан!» - гэжэ һүүлшынхиеэ баглаа сэсэгүүд тээшэ миһэрэд гэн, һархяагаа түүхэеэ саашаа хада өөдэ зүдхэжэ ошоо һэм. Һүүлдэнь, энээхэн һайхан үзэгдэл нилээдгүйхэн үншэн хабһанаймни оёорто хадагалаатай байһанаа, багтажа тэндээ ядахадаа гү, бурьялһан булаг мэтэшэлэн өөдөө тэгүүлэн, шүлэгэй мүрнүүд боложо мүндэлшөө һэн даа…
Залуухан наһанай залитайда
Зүрхыеш дуран дайрана гү?..
Дайруулжа дуранда һогтоходош
Дэлхэй сээжэдэш багтаха,
Далайдал дошхон охиниинь
Досооһоош бурьялан бадарха.
Хүлгөөтэ энээхэн сагта
Хүхын дуун баясуулха,
Хөөрхэн зохидоор угтаха
Хабарай эхинэй ургыхан…
Наһанай наранай бүгтэрхэдэ
Наадан зугаа холодоно гү?..
Холодоно гэжэ һанахадаш,
Хэнзэлжэ гараһан сэсэгхэн
Холын хабарай үедэхи
Хүхюун хаһые һэргээнэ.
Наадан намдаба гэхэдэш,
Нүлөө үгэжэ хүлгөөнэ,
Найдал асаржа жаргуулна
Намарай эхинэй… ургыхан!
Первого осеннего месяца подснежники
…Вечера звонкого пения кукушки,
Первого весеннего месяца подснежники.
Это строки из популярной песни, которую сегодня можно часто услышать в нашем степном краю. Что скажешь — прекрасная песня, трогательные слова. И они не зря были взяты эпиграфом, так как «первого весеннего месяца подснежники» с юных лет оставили неизгладимый след в моем сердце.
…Весна. Время пленяющее, очаровывающее сердце и душу каждого человека. Земля просыпается, над ней поднимается пар, начинают журчать ручьи, из дальних странствий возвращаются, протяжно крича и привлекая внимание, певчие и водоплавающие птицы, и повсюду расцветает багульник, похожий на багряную огненную лаву. Но при словах «Пришла весна!» у бурята-скотовода в первую очередь в голову приходит мысль о самой ранней, первой весенней зелени — подснежниках! Почему? Да потому, что с первобытных времен, занимаясь пятью видами скота (лошадь, корова, овца, коза, верблюд) в суровых климатических условиях, наши далекие предки терпеливо ждали прихода весны после долгой суровой зимы. У скотоводов-степняков необыкновенно зоркое зрение: раньше всех замечают едва начинающиеся перемены в природе, первыми радуются чуть пробивающейся из-под почвы зелени — подснежникам, и с облегчением говорят, что удалось сохранить поголовье скота. Люди, не знающие хорошо быт и нрав своего народа, как только наступает праздник Белого месяца, начинают произносить высокопарные слова: «Год был обильным: бычок — упитанным, жеребенок — мускулистым». Это в феврале-то месяце?!
О-о, как еще далеко до наступления оттепели, весеннего тепла! Впереди ждут холодные ветра, суховеи, поземки, нескоро появится свежая растительность. В это время запас корма заканчивается, скот начинает тощать, бывает случается даже его падёж. Только апрельско-майские подснежники — первая зелень, спасительная основа жизни — дает животным возможность набраться сил. Тот, кто в весеннюю пору пас овец, непременно вам это подтвердит. Вы бы знали, какой тяжкий труд задержать отару, бегущую к подснежникам! Вот почему слово «весна» у нашего народа ассоциируется с первыми подснежниками. Они — жизненно важный корм для животных после долгой холодной зимы. Это во-первых. А во-вторых, подснежники — прекрасные первые весенние цветы — благоухающим голубым покрывалом украшают просторы бурятской земли. Весна — время обновления, она может растопить плохие помыслы, неотзывчивое сердце, раскрыть внутренний мир человека, привести в волнение и потрясти душу, как по волшебству подарить силу, надежду и любовь. Да, это правда! Земля еще как следует на подтаяла, но под теплеющими с каждым днем солнечными лучами начинают зеленеть прибрежные кустарники, а у верб распускаются пухлые, нежные почки, подобно тому как в эти весенние дни у вчерашних подростков, а ныне юных девушек и парней сердца переполняются чувством загадочной, еще неведомой им первой любви. Может, оттого и люди, и всё живое на свете с благоволения бога единое целое — плоть и дети природы, поэтому и доля у нас одна?..
То и дело приходит на память мне, человеку, убеленному сединами, перешагнувшему пятый десяток, — один давно минувший прекрасный весенний день, красота которого была необычайной, неотразимой. Видимо, это был самый необыкновенный день моей юности.
Когда я учился в старших классах, в выходные дни выгонял колхозную отару овец на пастбище, чтобы хоть немного дать отдохнуть отцу и матери. И в то далекое воскресенье, как обычно, я погнал овец в сторону горы Сархяагта.
…Гора Сархяагта*! Красивое, поэтичное название. Всего семь дней тому назад я пас тут овец, а сейчас не узнаю свою Сархяагту — она стала совершенно другой! Весь южный склон горы, вся ложбина усеяна нежными ургы — подснежниками! Как же их много, и как это красиво! Лишь один раз за всю прошедшую жизнь пришлось мне наблюдать это чудесное весеннее явление, и оно до сих пор меня восхищает. Много весен прошло с тех пор, много воды утекло, и мне в жизни доводилось видеть еще более бескрайние степи, богато устланные подснежниками, но… Ох, как же я в тот день измучился догонять овец, рванувших к подснежникам! И тем не менее как услышу слова «весна», «подснежник», сразу в моей памяти возникает с прежней яркостью картина того прошлого дня и ставшая мне милой гора Сархяагта…
Говорят, что человек в жизни не раз влюбляется, но всё же первая любовь —незабываема. Она оставляет неизгладимый след, остается сокровенной тайной на всю жизнь, согревая душу, вновь и вновь уносит тебя в те юные, беспечные года. Это время, когда плотно закрываешь дверь безвозвратно ушедшим годам детства и наступает пора, когда тебя манят веющие легкой прохладой вечера, радует пение кукушки, степного жаворонка; время, когда с каким-то особым интересом, с трепетом в душе смотришь на милых юных девочек с длинными черными косами… Думаю, в ту прекрасную весну я, пятнадцатилетний юноша, как раз впервые в жизни испытал чувство первой любви и был под большим впечатлением, видимо, поэтому так ярко запомнились те подснежники, которыми были усеяны склоны горы Сархяагта!
…В начале прошлой осени, когда еще не начались сентябрьские затяжные дожди, я пошел в сторону горы, находящейся недалеко от дачи, за грибами. Хотя в то время утром и вечером были уже довольно прохладно, но к полудню становилось тепло как летом. Тяжело переводя дыхание, я поднимался на гору с ее южной, солнечной стороны. И вдруг прямо у своих ног я вижу пучок свеженьких, неокрепших голубых цветочков — это в осеннюю-то пору! Что за диковинка, вот так чудо! Неужто мне померещилось? И, встав на колени, я начал внимательно рассматривать цветы. Да, это они — пробивающиеся из осенней земли, василькового цвета, с нежными лепесточками мои любимые подснежники! Я пребывал в восторженном изумлении. Подобное явление я наблюдал впервые, хотя был наслышан или читал где-то, что в природе нередко встречаются такие удивительные случаи. Какая прекрасная ошибка природы — свежие, голубые подснежники осенью, в то время, когда испытавшие на себе «первый поцелуй инея» листья, трава, меняя свой цвет, начинают вянуть, желтеть. Вы, читатели, примерно представляете душевное состояние, восторг человека, любующегося чудом природы. Словно наперекор всему, разрушая незыблемые законы природы, эти цветы решили противостоять врагам растительного мира — холоду и морозу, и пожаловали на эту землю во второй раз, чтобы насладиться жизнью! Они напоминали человека, по волшебству вновь вернувшегося в дни своей цветущей юности…
Долго просидел я, поглаживая нежные лепестки подснежников, заодно наслаждаясь погожим осенним днем. А в голову одна за другой приходили разные мысли, воспоминания… Встав, я промолвил про себя: «Спасибо вам, милые цветы! Вы прелестны, успокаиваете душу и в то же время навеваете светлую грусть, напоминая о далеком, ясном, безоблачном времени. «Первого весеннего месяца подснежники». И, напоследок улыбнувшись им, я продолжил свой путь…
* Буквально «Грибная гора».