Казимбек

Мирзә Казымбәј

3 пәрдәли драм

Иштирак едирләр:

Мирзә Казымбәј, алим, профессор
Һаҹы Гасым, онун атасы, 60 јашында
Мәшди Рза, дустаг, 55 јашында
Глен, миссионер, 50 јашында
Инҝилис гадын, 30 јашында
Доктор Фукс, 50 јашында
Александра, онун арвады, 40 јашында
Березин, тәләбә, 18 јашында
Лобачевски, алим, 50 јашында
Ханым Јушкова, 40 јашында
Лјовушка, 15 јашында
Прасковја, Казымбәјин, арвады, 40 јашында
Олга, онун  гызы, 20 јашында
Саблуков, алим, 50 јашында
Шамил 
Ев ишчиси
Тәләбәләр, почталјон
Әһвалат 19 әсрдә баш верир.

 

Биринҹи  пәрдә

1 шәкил

Һәштәрханда касыб бир отаг. Ортада маса, үч стул. Һаҹы Гасым отагда вар-ҝәл едир, нараһатдыр. Гапы дөјүлүр.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Ачыгдыр, бујурун, кимдир?

Мәһәммәдәли ичәри ҝирир, атасыны гуҹаглајыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата! Ҝөзүмүн ишығы, ата! Дәрбәнддән сәни дејиб ҝәлмишәм, ата. Мәним ҝеҹәләримин парлаг  ајы, ҝүндүзүмүн ал ҝүнәши, ата! 

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәһәммәдәли, оғлум, ҝөзүмүн көкү саралды ки, сәни ҝөзләмәкдән. Еј мәним доғма Дәрбәндимин руһуну, јурдумун гохусуну Һәштәрхана ҝәтирән оғул. Хәзәрин далғаларынын пычылтысыны өзүјлә  мәнә чатдыран оғул! Үрәјим сыхылыб ојмаг гәдәр кичилиб. Хан булагдан өтрү, маһалларын дар сакитлији үчүн јаман дарыхмышам, Мәһммәдәли.  

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, ата, мән даһа Дәрбәндә гајытмајаҹағам, сәнинлә бурда галаҹағам. Анамы сәккиз јашымда итирдим, тәк сән галмысан мәним талејимдә, бир дә Дәрбәнд. Гәриблијә уғрамыш доғма шәһәрим. Ону архада гојуб ҝәлдим, мәҹбур идим, ата.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Оғул, Дәрбәнди үрәјиндән силмә, бу ән бөјүк хәјанәт оларды. Касыба әл узат, дарда олана көмәк ҝөстәр, јаланла дост олма…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, о јалан дејилдими сәни, Рус  дөвләти үчүн о гәдәр хејирли иш ҝөрән шејхүлисламы,  ҝенерал Јермолов Нарын гала диванханасында иттиһам едиб Һәштәрхана сүрҝун етди. Мәним бүтүн варлығымла инандығым өлкәјә һиссими  сарсытды, бу јалан дејилдими, ата!

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јох оғул, нә гәдәр јалан ҝүҹлү олса да доғруну поза билмәз. Һәмишә һәгигәтин ҝөзүнә бах, чүнки әдаләтлә һәгигәтин хәмири бирдир. Әдаләтин сөзү аҹыдыр, оғул, амма о сөз ҹәмијјәтин дәрманыдыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, мән сәнинлә фәхр едирәм, буну һамыја демәјә һазырам.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Оғул, сөзүмә гулаг ас. Әҝәр бир атаја десән ки, оғлун сәндән ағыллыдыр, севинәр. Сән мәнимлә јох, мән сәнинлә фәхр етмәк истәјирәм. Буна ҝөрә дә адыны Мәһәммәд гојдум.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Инана билмирәм ки, сәни ҹасус адландырыб сүрҝүн едибләр.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Билирсән, Әмир  Һәмзә Дәрбәнди Губадан ајырыб һаким  олмаг арзусундајды. Дәрбәнди Тути Бикә хилас етди. Буну  һамы билир, оғул. Мән сәнин мүгәддәс адына Әли әлавә етмишәм ки, сән өз халгына лајиг оғул оласан. Бүтүн өмрүм боју амалымы Мәккәјә, Мәдинәјә чевирдим, сијасәтдән узаг гачдым, дөвләт јолунда илләр сәрф етдим. Ахырда исә Һәштәрханда, бир тахта дустаг евиндәјәм. Вәтәндəy узагда, инҝилисләрлә, русларла кечирилән бош вә мәнасыз ҝүнләр… Бу идими талејим, бу идими мәним өмрүмүн ҹәзасы? Билмирәм, лакин истәмирәм ки, сән дә бу ишҝәнҹәләрә дүчар оласан. Дәрбәнд сәнә буну бағышламаз. Мән исә һеч билмирәм Дәрбәндә неҹә гајыдаҹағам, билмирәм… Сәнин савадын мәнимкиндән гат-гат үстүндүр, лакин рус дилини өјрән, бу дилсиз сәнә јашамаг чәтин олаҹаг, буну бил, Мәһәммәдәли.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, бүтүн дуаларымы сәнә һәср етмишәм, сәнин бурдан хилас олмағына јөнәлтмишәм. Билмирәм, бурда мәним әрәб, фарс дилләрини билмәјим лазым олаҹаг, јохса јох.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јахшы јадыма дүшдү. Бурада бир инҝилис вар, фарс дилинин алудәсидир, истәјир ки, бу дили өјрәнсин. Онунла данышарыг, ишсиз галмазсан. Әсас одур ки, биз артыг бир јердәјик. (Пауза).

Јазыг Шәрәфнисә, бајрам ҝүнү һеч гәбрин зијарәт едән олурму? Мәним өмрүмүн солан ҝүлү, Шәрәфнисә. Бағышла мәни, сәнин мәзарына чата билмирәм. Бөһтан ичиндә јаныб-говрулан Һачы Гасымы бағышла!

Сүкут. Һәр икиси ҝөзләринин јашыны силир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, јадымдан чыхмышды, ахы мәним сәнә һәдијјәм вар. (Ҹибиндән бир кисә чыхарыр). Бу торпаг кисәсини Дәрбәндин галасынын дибиндән ҝәтирмишәм. Хејир – дуа еләдим ки, сәни һәр бәладан горусун. (Атасына верир).

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәһәммәдәли, сән елә бил мәнә итирилмиш бир дүнјамы гајтардын. (Кисәни ачыр, торпағы өпүр, башындан јухары галдырыр, сонра кисәни бағлајыр).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, сабаһ ҝедиб өзүмә бир иш ахтараҹағам, олмаса бурада адамы ишсизлик боғар. Илаһи, бу шәһәрдә нә гәдәр килсә зәнҝләри вар. Бир дәфә дә олсун мәсҹид азанынын сәсини ешитмәдим. Мән исламијјәтин бүтүн сиррләрини өзүмә чәкдим, бир бир һәдиси ағыл сүзҝәҹимдән кечирдим, Ислама сығындым, инди исә јад бир шәһәрин ағушундајам.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Оғул, бил вә аҝаһ ол. Инсан бирдир, динләр исә мүхтәлиф. Аллаһ јеҝанәдир, оғул. Бу ишыг олдуғу кими, јер олдуғу кими.

Пәрдә архасындан сәс.

Һаҹы Гасым, ај Һаҹы Гасым, сәни чағырырлар, ҝәл тез ол.

Һаҹы гасым ҝетмәк истәјәркән.

Мәһәммәдәли, сән бир аз динҹәл, мән гајыдыб ҝәләҹәјәм. 

Ҝедир. Мәһәммәдәли тәк галыр.

Улу Дәрбәндим, әлвида. Әлвида мәним доғма шәһәрим, еј мави Хәзәрим. Сәнин тәлатүмлү гәзәбини, шаграг севинҹини далғаларында ҝөрмүшәм. Сән һәр ҝеҹә мәним јухума ҝирәҹәксән, буну билирәм. Чохлары сәни ҝөрмәмишдән сәнә вурулуб. Гомер, Страбон сәни ҝөрмәјиб. Марко Полону риггәтә ҝәтирән Хәзәр, әлвида. Бу тајда сәнин о бири саһилдән ҝөндәрдијин далғаларыны гуҹаглајаҹағам, сән јадыма дүшәндә. Һәсрәтини ҝеҹә-ҝүндүз чәкәҹәјәм. Әлвида дејирәм сизә, еј Нарын галамын улу дашлары…

Бу да Һәштәрхан, мискин бир шәһәр.

Һаҹы Гасым бир нәфәрлә дахил олур.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәһәммәдәли, таныш ол, инҝилис миссионери ҹәнаб Глен Макферсон.

ГЛЕН. Бу сизин оғлунуздур? Сәр, чох ҝөзәл, мән чох шадам, јес, јес!

Әлини Мәһәммәдәлијә узадыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ (Әлини узадыр, атасына бахыр). Адым Мәһәммәдәлидир, чох шадам, сәр.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Оғул, Глен сәнин үчүн ҝөјдән дүшән бир пајдыр. О, фарс, түрк, әрәб дилләрини өјрәнмәк арзусундадыр, сән исә рус дилини өјрәнмәлисән.

ГЛЕН. О јес, јес, мән фарс дилини өјрәнмәк истәјирәм! Сәр Һаҹы Гасым, мән истәрдим ки, тезликлә дәрсә башлајаг. Ону инҝилисҹә өјрәтмәк мәним бојнума, Бајрону, Шекспири өз дилиндә охујаҹаг. Мән исә фарс, түрк дилләрини өјрәнәрәм.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јахшы, сәр, о сизә түрк, фарс, әрәб дилләри дәрси верәр, сиз исә она инҝилис дилинин инҹәликләрини өјрәдәрсиниз. Шәрг илаһијјәтиндән, философијасындан, тәбабәтиндән хәбәрдардыр, лакин Гәрб елмини билмир, дил манечилији вар.

ГЛЕН. О, сәр Һаҹы Гасым, мәним ҝөзүм үстә. Мән талејимдән белә бир һәдијјәни тездән ҝөзләјирдим. Архајын олун, биз русҹа сизинлә данышан кими, оғлунуз инҝилисҹә данышаҹаг.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Иншаллаһ! (Әлләрини јухары галдырыр). Аллаһ көмәјиниз олсун. Бу гәрибликдә сарсылмыш көнлүмә бәлкә Мәһәммәдәли ишыг ҝәтирди, онда бәлкә мурадыма чатарам, иншаллаһ!

Пауза.

ГЛЕН. Сәр, сабаһ ҝөрүшәнә гәдәр. Мән сабаһы сәбирсизликлә ҝөзләјәҹәјәм, сәр Һаҹы Гасым… Шәрг поезијасы, Сәди, Хәјјам, Рудаки… Бу гијамәт бир иш олаҹаг, бәлкә дә өмрүмүн ән мүһүм вә әсас иши…(Ҝедир)

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, бәс инҝилисләр Һәштарханда нә ахтарыр, ахы онлар бурадан чох узагда олур. Бурада онлар чохдур?

ҺАҸЫ ГАСЫМ, Оғул (јавашҹа), инҝилисләр һијләҝәр халгдыр, әбәс јерә онлара түлкү демирләр. Онларын Русијада да өз мараглары вар: дөвләт, мал, әмлак…Демәјә дә горхурам… сијаси мараг. Оғул, аманын ҝүнүдүр һеч бир ҹәнҹәл сијаси ишә гарышма. Сәнин парлаг ҝәләҹәјинә мән инанырам. Инҝилисләр Русијада јашајан мүсәлманларын арасында өз динини, дини китабларыны јајмаг истәјирләр. Глен чох һијләҝәр гоҹа түлкүдүр. Буну бил, о әрәб, фарс, түрк дилләрини өјрәнир ки, дини әдәбијјаты бу дилләрдә нәшр етдириб һәмвәтәнлиләримиз арасында јајсын. Мән, доғрусу, һеч истәмәздим ки, сән онлара гошуласан, лакин нә етмәли, сән рус дилини ҝәрәк өјрәнәсән, инҝилис дили дә Авропаја, Америкаја ачардыр…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, бура ҝәләндә шәһәрин ичиндә чох килсәләр ҝөрдүм, зәнҝ сәсиндән гулағым батды. Сәс кәсилән кими Ҹүмә мәсҹидинин минарәсиндән шәһәрә јајылан азан сәсини хатырладым. Хатирә көнлүмә бир мәлһәм кими јајылды, ҝөзләрим јашарды, Дәрбәндлә видалашан анлар јадыма дүшдү, көврәлдим. (Пауза).

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Афәрин, мәним балам, мән сәни елә белә ҝөрмәк истәјирәм. Дәрбәнди унутмаг олармы, Ханбулаг сујуну, Хәзәрин далғасыны, Нарын галаны, Бајат гапыны унутмаг мүмкүн дејил. Дәрбәнд мәним һәсрәтимә дөнүб, ҝөзләримдәки јаш дамҹыларына дөнүб. Мән бу дәрдә дөзмүшәм, чүнки мән ора гајытмалыјам, орада гәбристанлыгда ујујан доғмаларымын руһуну јад етмәлијәм, дуа охумалыјам.

(Пауза).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, бу сөзләр мәним илијимә ишләди, мән сәнин нәсиһәтини  һеч заман унутмајаҹағам. Инди исә бир аз истираһәт етмәк истәјирәм.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јахшы, ҝәл сәнә отағы ҝөстәрим, истираһәт елә.

Ҝедирләр. Пауза. Глен отаға дахил олур, ҝөз ҝәздирир, сәһнәнин өнүнә јахынлашыр.

ГЛЕН. Нә јахшы ки, торума гызыл балыг дүшдү. Бу оғлан ҝәләҹәкдә шөһрәт саһиби олаҹаг. Бу мүсәлман оғлу христианлығы гәбул етсәјди, јүзләрлә бизим кими миссионерин ишин ҝөрәрди. Мәни анҹаг бу мәсәлә дүшүндүрүр. Јох, ајыг олмаг мәсләһәтдир. Тезликлә Мәһәммәдәлијә бизим динин үстүнлүкләрини ачмаг, ону ислам тирјәкиндән ајылтмаг лазымдыр. Белә бир мүсәлман бизим әлимизә бир дә һарадан дүшәр?

(Стулда әјләшир). Һә, ишләр јахшы ҝетсә, ҝәләҹәкдә ону Инҝилтәрәјә дә апармаг олар. Шәрг өлкәләријлә әлагәләр јаратма ишиндә о чох фајда верә биләр, амма нә исә…Бу ҝәләҹәјин ишидир, һәләлик исә јахын вахтла бағлы ишләри ҝөтүр-гој етмәк лазымдыр.

Ҝедир. Пауза.

МӘШДИ РЗА (отаға дахил олур). Ај Һаҹы Гасым, һарадасан? Һеч кәс јохдур. Бәс бу киши һара гејб олуб? (Масанын үстүнә нәзәр салыр). 

Һаҹы Гасым ҝирир.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәшди Рза, мәни чох ҝөзләдин? Билирсән, севинҹими сәнә демәк истәјирәм. Оғлум Мәһәммәдәли Дәрбәнддән ҝәлиб чыхыб. Ону истираһәт етсин дејә  јатаг отағына апармышдым. Нә вар, нә јох, бизимкиләр нәјнијир?

МӘШДИ РЗА.  Һәмишәки кими вәтәни јада салыр, көврәлир. Ахы, һәрәсинин евдә анасы, баҹысы, јолдашы, балалары вар. Чарәләри нәдир, анҹаг Јермолову вә Зубову сөјмәк.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Баша дүшүрәм, баша дүшүрәм. Мәшди Рза, доғрусу, һеч билмирәм мәни нә ҝөзләјир. Мәним үрәјим аҹы тәлатүм ичиндә боғулур. Оғлум Мәһәммәдәли неҹә өмүр сүрәҹәк? Ахы о чох садәдир, һәр кәсә инаныр. Бу гоҹа түлкү Глен өзүнә әрәб, фарс дилләриндән мүәллим ахатарырды, ҝәлиб Мәһәммәдәли чыхды, сабаһ она дәрс демәјә башлајаҹаг. (Әлләрини јухар галдырараг) Аллаһ  өзү горусун, һәр нә вар, онун ихтијарындадыр.

МӘШДИ РЗА. Ону дүз дејирсән, Һаҹы Гасым, һәр бир шејин ихтијары танрымызын әлиндәдир. Она итаәт етмәк мүсәлманчылыг борҹумуздур. Бир дә ки, биз дустагларын әлиндән нә ҝәлир? Сөзләрдир дә, хәрҹләјирик. Өзүмүз-өзүмүзә үрәк-дирәк веририк, јохса бу гәриблик чүрүдәр, мәһв едәр бизи, өз балаларымыза чата билмәрик. (Пауза).

Билирсән, мәним сәндән бир хаһишим вар. Нә олар евимизә бир мәктуб јазасан. Сән өзүн јахшы билирсән, нә јазмаг лазымдыр. Һаҹы Гасым, савадым јохдур, гардаш, касыбчылыг ичиндә базарда су сатырдым, одун, беш сатырдым, аиләмизи доландырырдым. Инди исә олмушам «шпијон». Ишә бир бах һа, «шпијон». Тфу сәни, бивәфа һәјат.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јахшы, јазарам, Мәшди Рза, өзүн ҝөндәрәрсән, сабаһ сәһәр сәнин мәктубун  һазырдыр, ҝәл, апар…

МӘШДИ РЗА. Чох сағ ол, Һаҹы Гасым, хәҹаләтиндән чыхарам, Аллаһ бизи Дәрбәндә јетирсин, онда ҝөрәрсән…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Бәсдир, ај Мәшди Рза, утандырма мәни бу јашымда. Јахшы ки, сәни Дәрбәндин сакинләри ешитмир, јохса мәним дәдәми јандырардылар ки, Һаҹы Гасым пула мәктуб јазыр. Гој ај киши,  гәриблијимизи бөлүшдүрәк.

МӘШДИ РЗА. Аллаһ көмәјин олсун, тале сәнин нурлу арзуларыны чин еләсин. Оғлуна сәадәт, иззәт диләјирәм. Баша дүшүрәм, сән Мәһәммәдәлидән нараһатсан. Зәрәр јохду, һамысы кечиб ҝедәр, иншаллаһ, һәр шеј  јахшы олар.

Ҝедир. Ишыг сөнүр, сәһнә гаранлыгдыр.  

 

2 Шәкил

Отағын ортасында бир маса дурур. Үстүндә китаблар вар. Сәһнәнин ишығы јаныр. Мәһәммәдәли вә Глен отаға дахил олур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ислам дини мүбаһисә дини дејил, сәр. Бу дин әдаләт динидир. Буну сизә демәјимин мәгсәди будур ки, сиздә Ислама ҝөрә олан бәзи шүбһәләри јајындырмаг истәјирәм. Ислам дини пак диндир, чүнки тарихән сонунҹу әмәлә ҝәлиб, о бири динләрдән ән хејирли ҹәһәтләри мәнимсәјиб. Бир дә, ахы бу динин реал  бинөврә платформасы вар, јарадыҹысы вар.

ГЛЕН. Сәр, мән сизинлә разыјам, лакин демәк олармы ки, мәләкләр, аләм, инсанлар Мәһәммәд пејгәмбәрин хатиринә јараныб? 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бүтүн  мүгәддәс варлыгларын адыјла Мәһәммәд Әлејксаламы вәсф етмәјә һазырам. Һәр бир  һәдисин дүнјалара бәнзәјән фәлсәфәси вар. Ислам дини мөһтәшәм дәрин бир елмдир, фәлсәфә елми. Бу елми ҝәрәк инамла гаврајасан, инанасан, сонра инандырасан. Конфутсинин сәрт ганунлары, Брахма дининин әҹајиб мәрасимләри, Зәрдүштүн сөнмәјән оҹағлары, Исанын инсаны ахирәт дүнјасына алышдыран фәлсәфәси бәшәри һејран етмирми?

Пауза.

Сиз, инҝилисләр, Шәргин  одлу,  атәшли еһтирасларыны анлаја билмәзсиниз. Әҝәр  Һәзрәти Иса танрыдан ҝәлән өмүрләри она инананлара тәблиг еләмишсә, Мәһәммәд исә әсрләрлә сарсылмаз  һагсызлығы он илдә тар-мар етмишдир, Әрәбистаны үмуми тарихә гарышдырмыш, јени үфүгләр ачмышдыр. 

ГЛЕН. Афәрин, сәр, сизин биликләриниз һәгигәтән дәриндир, мән сизә сәҹдә едирәм. Бу ҝүн мән сизә Монтескјенин «Фарс мәктублары»н ҝәтирмишәм. Бу әсәр сизин франсыз дилинә олан марағынызы гане едәҹәк, буна әминәм. Дин барәсиндә дејилән фикирләримизи исә ҝәлин јаддан чыхараг, әдәбијјата даһа чох мејл ҝөстәрәк. Мән артыг сизин Бајрондан, Шекспирдән охујан шерләринизә вурғунам. Јахшы, сәр, мән ҝедирәм. Сабаһ јенә дәрсимизи давам едәрик.

Ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Артыг инҝилис дилини өјрәнмишәм, франсыз дилини өјрәнирәм, рус дилини демирәм. Бу мүддәт әрзиндә миссионерләрин дедикләри доғрудурму? Бу суал бејними нештәр кими дешир. Бәлкә мән динсиз бир варлыға чеврилмишәм, бу нә сиррдир. Елә бил пәнҹәрәли, гапылы бир һәбсханадајам, лакин гачмаг олмур. Нәчә дәфә  һирсләниб бурадан ҝетмишәм, јенә дә  һансы бир гүввә исә мәни чәкиб бура ҝәтирир. Өзүм өз ајағымла һәбсханаја ҝәлирәм. Нијә? Билмирәм. 

Стула отурур. Һаҹы Гасым отаға дахил олур

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәһәммәдәли, дәрсин гуртарды? Ҝәлдим ки, бахым нә илә мәшғулсан, ҝөзүмә бир аз јорғун ҝөрүнүрсән, бир һадисә баш вермәјиб ки?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, билмирәм, мәним вүҹудуму бир ҝизли алов јандырыр. Изтираб вә гасыргалар ичиндә боғулурам. Бу сирри өзүм дә ача билмирәм. Бир дә ки, бу килсә зәнҝләри көнлүмү, бүтүн варлығымы  сарсыдыб, мәни өзләрлә апарыр. Исламы мүкәммәл өјрәнмишәм, Инҹили  тәһлил етмишәм, лакин мәнә нә исә чатышмыр, ата.   

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Мәһәммәдәли, мәнә гулаг ас, оғул сән мүсәлмансан, әҹнәбиләр үчүн белә дә галаҹагсан. Көнлүнү башга инама сатма. Глен хәјалынын пәнҹәсиндән өзүнү гуртар, һәдисләри, 124 мин пејгәмбәри көмәјә чағыр. Амандыр оғул, сачымы батил еләмә, мән бу дәрдә дөзә билмәрәм. Анд верирәм он ики имамын адына ки, сәнин  шүбһәләрин әбәсдир…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јох ата, мән дөнүк дејиләм. Нә баш версә дә, мәним талејим мәни һара апарса да, мәни дөнүк сајма, ата. Дәрбәнди бу нисҝил гәлбимдән  һеч кәс гопара билмәз, һеч кәс, ешидирсәнми? Бүтүн бу тәлатүмлү әзаблар мәним дахилими парчаласа да Дәрбәндимә тохуна билмәјиб.

Пауза.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јахшы, мән ҝедирәм. Јенә сәни улу танрыја тапшырырам ки, сәни һагг јолундан јајындырмасын.

Ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Өз-өзүнә) Мәним пешманчылығым ҝүн-ҝүнә артыр, дахили һиссләрин мүбаризәси мәни тагәтдән салыб, етигадым ләрзәјә дүшүб, шүбһәләр гәлбими гартал кими дидиб, христианлыға мараг сеһрли бир ҝөзәл кими уҹсуз-буҹагсыз ҝөрүнмәз бир сәһраја чәкиб апарыр мәни. Сраға ҝүн Фүзулинин «Шәби һиҹранын» охујанда ҝөзүмдән јаш сызды. Глен дә буну ҝөрдү. Бу дахили әзаблар нә гәдәр сүрәҹәк? Кимсәнин бу изтираблардан хәбәри јохдур, миссионерләр билмирләр ки, ишыг сачан Инҹил мәни өзүнә чәкир…

Фикир ичәрисиндә отагдан чыхыр.

Сәһнә архасында рус маһнылары сәсләнир, ҝүлүш сәси, гышгырыглар. Глен вә ики инҝилис, онлардан бири гадындыр, отаға дахил олур.

ГЛЕН. (Шад) Ҝөрдүз дә мәһарәтими, мүсәлман артыг бизим торумуза дүшүб, өз динини итирмәк үзрәдир. О ҝүнү дәрси дә көнүлсүз кечирди. Шер охуду, үрәји јаныглы иди, ҝөзүндән јаш ахды.

ИНҜИЛИС АРВАД. Сиз доғру сөјләјирсиниз, сәр. Мәһәммәдәли бизим дин гардашымыз ола биләр? О чох алиҹәнаб вә мүдрикдир… сәр, она мән… вурула биләрәм ахы. Горхмурсуз?

ГЛЕН. Леди, буну сиз бир аз әввәл ҝәрәк етсәјдиниз, артыг ҝеҹдир, бир дә Мәһәммәдәли Дәрбәнддә Ҝүлнар адында нишанлысыны гојуб ҝәлиб, һәлә дә јадындан чыхара билмир, сизи севәрми? Нә исә? Биз һәрәкәтләримизи бир мәгсәдә јөнәлтмәлијик, бу мүсәлман алимини бизим сыраларымыза чәкмәлијик.

ИНҜИЛИС. Бәс сәр, биз даһа нә етмәлијик?

ГЛЕН. Баша дүшүн, о бизим артыг әлимиздәдир, онун јанында чох-чох Инҹилдән, христианлығдан сөз ачмаг лазымдыр ки, о тезликлә бизим динимизи гәбул еләсин. Бу  ҝүнә чох аз галыб, ҝөрәрсиз…

 

3 Шәкил

Һәмин отаг, ортада маса дурур.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. (Јалныз) (Әлләрини ҝөјә галдырыр) Ај улу танры! Мәним ҝүнаһым нә иди, раһатҹа Дәрбәнддә шејхлик едирдим, инсанлары намаза сәсләјирдим. Мәнә «шпијон» ләғәби јапышдырыб Һәштәрхана сүрҝүн етдиләр. Ҝүнаһымын нә олдуғуну белә билмәдим. Буну мәнә нә Зубов деди, нә Јермолов. Бу гәриб көнлүм инди оғул дәрдиндә говрулур, мән ону итирирәм. Нә едим, илаһи. Нә чарә тапым, дуа охудум, рәһим диләдим, ниҹат јолу тапа билмәдим.

Гәмҝин һалда стулда әјләшир. Мәшди Рза тәнҝәнәфәс  һалда ичәри ҝирир.

МӘШДИ РЗА. Һаҹы Гасым, билирсән нә вар, демәјә дә горхурам, Мәһәммәдәли … христиан олуб, христиан, адына да Александр Касимович дејирләр…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Улу танрым! Оғлумун үрәјинә шејтан ҝириб. Имамлардан имдад диләдим – олмады. Улу ҝөјләр мәним дуаларымы ешитмәдими? (Габаға сычрајыр). Мешди Рза, бу саат ҝедиб о түлкү Глени вә о бири миссионерләри өлдүрәҹәјәм. (Ҝетмәк истәјир. Мешди Рза мәјус һалда ону тутур).

МӘШДИ РЗА. Һаҹы Гасым, нә данышырсан. Өзүнү әлә ал, дајан бир фикирләшәк, нәјнијирик. Билирәм, дәрдин бөјүкдүр, лакин чарәни башга јолда ахтармаг лазымдыр. Ахы, биз дустаг өмрүнү јашајырыг, әлимиз нәјә чатыр ки…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Бир оғул ки, ата наләсин ешитмир, сојуг ҝөјләр һарадан ешитсин. Аман, Аллаһ, ҹәһәннәм бәласына дүчар олдум. Мән Лаиләһа иләллаһ дејирәм, гулағыма исә килсә зәнҝләри ҝәлир. Мән о кафири ҝөрмәк истәмирәм. (Кағыз алыб нәсә јазыр). Мешди Рза, сән дә бил, аҝаһ ол, она белә бир мәктуб јазырам. (Титрәк сәслә охујур) Еј инсафсыз оғул! Мәни чохму мәһбус едәҹәксән. Истәјирсән мән фәраг јолунда өлүм? Сәнин ајрылығына неҹә дөзүм? Габаглар өзүмү бир үмидлә овундурурдум ки, өлсәм, башымы дизләринин үстүнә гојуб, руһуму тәслим едәрәм. Үмидләрим пуча чыхды.

Кағызы столун үстүнә гојур вә Мешди Рзаны да өзү илә отагдан апарыр.

Һај-күјлә Глен, ики киши вә бир   инҝилис гадын отаға дахил олур.

ГЛЕН. Беләликлә, биз өз мәгсәдимизә наил ола билдик. Бу бизим ән мүһүм гәләбәмиз олду. Һамынызы тәбрик едирәм. Бу Шәрг алимини Инҝилтәрә үчүн ишләтмәк јолларыны ахтарыб тапмалыјыг. Биз Инҝилтәрәнин менафејинә иш ҝөрмәлијик, хырда сөһбәтләрнән ишиниз олмасын. Али мәгсәдә хидмәт един, сәрләр!

Мәһәммәдәли ҝирир. Пауза. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сәр Глен, нә јахшы  һамыныз бир јерә јығышмысыныз?

ГЛЕН. Сизи ҝөзләјирик, Александр, бу ҝүн бизим ән хошбәхт ҝүнүмүздүр, она ҝөрә өзүмүзү ҝөјләрдә һисс едирик.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бәс мәним атам неҹә? О да өзүнү ҝөјләрдә һесаб едирми? Онун дәрди мәнимкиндән артыгдыр, Глен. Бу јашда тәнһалыг онун үчүн нәдир һеч билирсиз? Өзү дә Дәрбәнддә. О халга нә ҹаваб верәҹәк, инсанларын үзүнә неҹә бахаҹаг, онлары неҹә баша салаҹаг ки, Мәһәммәдәли дөнүб Александр олуб. Дәрбәнд ҹамааты демәз ки, өз оғлунун башына ағыл гоја билмәјән шејхүлислам кимә ҝәрәкдир. Минбәрдән халгы доғру јола неҹә чағыраҹаг? Мәни дүшүндүрән будур. Бәс мөмин мүсәлманлар демәзләр ки, ај Һаҹы Гасым, бәсдир икиүзлүлүк еләдин, отур јериндә, сәндән шејх олмаз. Бу атам үчүн өлүмә бәрабәр бир вәзијјәтдир.

ГЛЕН. Александр, һәр кәсин һәјатда өз јолу олмалыдыр, сизин дә јолунуз сечдијиниз јолдур. Бурда нә вар ки…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Онун сөзүнү кәсир) Сиз Шәрги баша дүшмәзсиз, Глен. Шәрг башга аләмдир. Һәм мусигиси, һәм поезијасы фәлсәфәдир.

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Сәр Александр, сиз чох һиссләринизә  фикир верирсиниз, бунун сәбәбини дејәрсиз?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ханым, мәним сызылдајан јарама дуз сәпдиниз. Мәним Дәрбәнддә Ҝүлнар адлы бир мәләјим вар иди. Сонунҹу ҝүнү Нарын гала диварлары јанында ҝөрүшдүк. Она сөз вердим ки, гајыдаҹағам, амма инди ҝөрүрәм ки, јалан демишәм. Мән Дәрбәндә гајыда биләрәмми? Дәрбәнд мәни бағышлајармы? Јох, белә шејләри орада бағышламазлар. Јох!                       

Пауза.

ГЛЕН. Александр, бәлкә сиз бу мәсәләни бир аз шиширдирсиз, ахы һәр шеј башга ҹүр дә ола биләр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Башга ҹүр ола биләр, анҹаг јахшы ола билмәз. Мән сизә анд верирәм ки, галан өмрүмү доғма Дәрбәндимә һәср едәҹәјәм. Мән өз сөзүмү дејәҹәјәм, вахт ҝөстәрәр, вахт…

Инҝилис гадын әл чалыр.

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Браво, сәр, сизин ҝөзәл нитг демәјиниз дә вармыш, билмирдим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Зарафат вахты дејил ханым, бағышлајын.

Ҝедир.

ГЛЕН. Әһвалы јахшы дејил, ејби јох, кечәр ҝедәр.

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Быј, мән нә дедим ки, о доғрудан да ҝөзәл нитг сөјләјир, сәси дә, тәләффүзү дә адамы валеһ едир.

ГЛЕН. Јахшы, јахшы, өз һиссләринизи дахилиниздә сахлајын, иши тәләсдирмәјин. Јахшы оларды ки, дин барәсиндә онунла  һәләлик данышмајаг. Дүнән атасы она гојдуғу мәктутбу охујанда ағлајырды, дејәсән, ҝеҹә дә јухламајыб. Тәмкинли олун, һәр шеј өз гајдасына дүшәҹәк, мән буна инанырам.

Ҝедирләр, пауза. Мешди Рза вә пәришан Һаҹы Гасым дахил олур.

МЕШДИ РЗА. Ај киши. Бәсдир өзүнү бу гәдәр өлдүрдүн, јазыгсан, ахы сүрҝүн мүддәтимиз дә гуртарыр, бәлкә…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Нә бәлкә, Мешди Рза. Бәлкәси, зады јохдур, о бәлкәни әкибләр – битмәјиб. Ҝеҹәләр јата билмирәм. О бири тәрәфдән оғлума олан мәһәббәт сојумур, мән јенә ону севирәм. Бу нә сиррдир, илаһи! Бүтүн сәјләримин боша чыхдығыны билирәм (Отурур). Мәни бу саат дүшүндүрән бу биабырчылығын Дәрбәндә, јухары мәһләјә  јајылмасыдыр, Мешди Рза. Һеч вахт мән верилән суалы ҹавабсыз гојмамышам. Ахы мәни Дәрбәнддә охумуш адам сајырлар. Мән оғлум һаггында сорушанлара нә ҹаваб верәҹәјәм. Мәним оғлумун үрәјинә шејтан ҝириб, јохса гоҹа атасыны вә динини тәрк етмәзди. Етмәзди Мешди Рза, бу русвајчылығы мәним башыма ҝәтирмәзди. Бу халис шејтан ишидир.

МЕШДИ РЗА. Һаҹы Гасым, ҝәрәк ки, о да әзаб чәкир, онун үрәји  дә ахы дәмирдән дејил, о да гәм, кәдәр ичиндәдир.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Баша дүш, мән Дәрбәндә гајытмалыјам, о исә бурада инҝилисләрин арасында галаҹаг. Мән  тагсырымы да, онун тагсырын да  ҝәрәк Дәрбәндә апарам. Неҹә апарым? Мән ону бу јолдан чыхармаға чалышаҹағам, онунла ҝөрүшмәлијәм, сөзләрими она демәлијәм.

МЕШДИ РЗА. Јахшы фикирдир, онда елә бурада бир аз отураг, өзү ҝәлиб чыхар.

Сәһнә архасында рус маһнылары сәсләнир. Бир аздан Мәһәммәдәли отаға дахил олур, атасына  јахынлашмаға горхур. Һаҹы Гасым ајаға дурур.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Аһ оғул, сән ахы пак дејилсән, мән сәнә неҹә јахынлашым? Еһ оғул…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, мән дөнүк дејиләм, мәни дөнүк санма…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Јох, сән дөнүк дејилсән, сән кафирсән. Дәрбәнддә мәни елә дә чағыраҹаглар «кафирин атасы». Шејхүлислама бах, иманува бәрәкаллаһ, Һаҹы Гасым, јахшы оғул тәрбијә еләмисән. Дәрбәндә гајыдан кими тәнәләрә мәруз галаҹағам, өзү дә нә ҹүр тәнәләрә!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, мән сизә анд верирәм ки, бүтүн өмрүмү Дәрбәнд үчүн сәрф едәҹәјәм. Бу шәһәри аләмә танытдыраҹағам.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Бәрәкаллаһ, јахшы танытдырдын, мәшһур етдин. Ҝөзүн ајдын! (истеһза илә). Дәрбәнддәки гоһумларым јазыр ки, сәнин бу һәрәкәтини ешидиб беш ҝүн һеч бајыра чыхмајыблар, јас  сахлајыблар. Евимизә дә чохлары башсағлығы вермәк үчүн ҝәлибмиш. Бу да сәнин алимлијин, бу да сәнин өвлад борҹун. Чох сағ ол, Мәһәммәдәли… Јох ,  јох чашдым…Александр… Шејтан ҝириб сәнин көнлүнә, бурахмыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, мән сәни әввәлки кими севирәм.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Өз дининә дөн, адам ол, һәлә ки, ҝеҹ дејил бу јолдан дөн.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, мәни һеч кәс мәҹбур етмәјиб, сән ки билирсән…

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Гулаг ас, тарихи варагласан ҝөрәрсән ки, башга динлиләр ҝәлиб ислама сәҹдә гылыблар, мүсәлманлар  һеч вахт  өз әгидәсиндән јајынмајыблар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мәни һеч кәс динимдән дөндәрмәјиб, өзүм бу јолу сечдим. Јадындадырмы, Дәрбәнддә сән ҹүмә намазында Лаилаһа илаллаһ дејирдин, һамы да тәкрар едирди «Аллаһ бирдир». Ата, бу ҝүн дә дејирәм Лаилаһа Иләллаһ. Бүтүн инсанлары – әрәбләри, фарслары, руслары, түркләри  һамысыны бир Аллаһ јарадыб. Бәс нијә о бир Аллаһ јарадан мүсәлманлар бир биринә дүшмән кәсилди? Аллаһмы буну етди, јохса бәндәләр?

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Сәнин бу сөзләри демәјә һаггын јохдур, сән өз халгындан үз дөндәрмисән.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ата, диндән үз дөндәрмәк халгдан чевринмәк демәк дејил. Бир даһа хатырла. Минбәрдән охудуғун еһкамлары хатырла. Гурана әл басыб анд ичирдин ки, руслар бизә әмин-аманлыг ҝәтирибләр. Бәс нә олду? Сонра Лүтүрәли бәјин мәһкәмәјә ҝөндәрдији мүсәлманлар мүгәддәс китаба әл басыб онун үзүнә дурдулар, сәни русларын дүшмәни адландырдылар. Мәҝәр сәндән ифтира долу мәктублар јазан мүсәлманлар дејилдими? Ата, мән сәндән чох Аллаһа дуа едән адам ҝөрмәмишәм. Бәс нијә танры сәни бу ҝүнә гојду, шпијон олдун. Нә иди сәнин ҝүнаһын?

ҺАҸЫ ГАСЫМ. Христиан китаблары, килсә зәнҝләри сәнин башыны хараб еләјиб, сән чох шеји баша дүшмүрсән. Баша дүшмүрсән ки, мән Һаҹы Гасым мүсәлманларын әлиндән јох, сијаси ҹасусларын уҹбатындан бураја дүшдүм. Сән сијасәтдән бихәбәрсән, мән сијасәт гурбаны олмушам. Буну нә вахтса баша дүшәҹәксән, бу ишдә мүсәлман ганунлары не етсин. Сәһвини баша дүш, гајыт өз халгына, сәндән хаһиш едирәм. (Астаҹа она тәрәф ҝетмәк истәјир, дурухуб дајаныр.Пауза. Дајана билмәјиб оғлуна сарылыр, үзүндән өпүр, сонра ајылан кими олуб сәһнәнин күнҹүнә чәкилир, ҹибиндән торба чыхардыр, үзүнә торпаг сүртүр, напаклығы чыхардыр).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән халгыма чох хејир ҝәтирә биләрәм, ата. Буну сиз јахын заманларда ҝөрәҹәксиниз, ешидәҹәксиниз.

ҺАҸЫ ГАСЫМ. (Мешди Рзаја) Достум, сән бу ишин шаһиди олдун. Дәрбәндә ҝетмәјимизә аз галыб. (Мәһәммәдәлијә) Сағығла гал, буну да бил ки, мәним көнлүмдә бир гүбар да артды, оғул гүбары. Худаһафиз! (Ҝедирләр. Мәһәммәдәли тәк галыр, стулда әјләшиб ҝөзләрини силир)

 

4 ҹү шәкил

Һәмин отаг, инҝилисләр маса архасында нәји исә мүзакирә едирләр.

ГЛЕН. Дҹентелменлер, ледиләр, Александр Һәштәрхандан гачмаг фикриндәдир. Гафгаз ҹанишини Јермолова мәктуб ҝөндәриб, ондан Петербурга ҝетмәјә иҹазә истәмишдир.

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Петербург ҝөзәлләри јадына дүшүб бәлкә…

ГЛЕН. Бәлкәси јохду, белә фикир едирәм ки, онун бизимлә олан әлагәсиндән органларын хәбәри вар, белә чыхыр ки, дөвләт Александрын Инҝилтәрәјә ҝетмәјиндән горхур.

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Белә чыхыр ки, биз Александры бир даһа ҝөрмәјәҹәјик?

ГЛЕН. Горхурам ки, сөзләриниз доғру ола биләр. Руслар бу ҝәнҹ алимдән горхурлар, бу јахшы нишанә дејил.                                             

Пауза

ИНҜИЛИС ГАДЫН. Ҝәлин Александрын өзүндән сорушаг, јохса демәз, мәнҹә дејәр…

Отаға Мәһәммәдәли дахил олур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Салам, сәр Глен. Мәктубларым кәсилиб, бунун сиррин дә билмирәм. Бир мәктуб алмышам, сиздән нә ҝизләдим, мәни Омск шәһәринә ҝөндәрмәк истәјирләр. Белә чыхыр ки, атам дүз дејирмиш. Арада сијасәт вармыш. Дахили ишләр назири Лански мәним хариҹә гачмағымданмы горхур. Билмирәм, мәнә Петербурга ҝетмәји гадаған едиб. Артыг бу сирри дә сиз билирсиниз.

ГЛЕН. Ахы бу ҹаваб  ҝөзләнилмәз ҝәлиб, онлар һарадан билирди ки, сиз Петербурга ҝетмәк арзусундасыз?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Буну мән өзүм Јермолова јазмышдым.

ГЛЕН. Сизин барәниздә бир сәрәнҹам вармы, јохса елә белә сөзләрдир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән елә билирдим ки, јени мәгамда мәним  һәјатым бурда асанлашар. Јанылмышам, атам дејән сөзләр јадыма дүшүр: «Мән сијасәт гурбаны олмушам». Ҝөрүнүр ки, мәним үчүн дә белә бир тале һазырланыб…

ГЛЕН. Александр, мән сәнә демәк истәмирдим, сраға ҝүн шәһәр дәфтәрханасында бир сөһбәт ешитдим. Кнјаз Голитсин сәнин руслар үчүн зәрәрли олдуғуну императора да чатдырыб. Өз гулағларымла ешитдим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ола биләр, үрәјимә чох шүбһәләр дүшүб. Дәрбәндли алим онлар үчүн нә үчүн тәһлүкәли олуб? Мәнә белә ҝәлир ки, бу һәлә башлангыҹдыр…

ГЛЕН. Александр, бундан сонра нә баш версә дә мән сәнә өз миннәтдарлығымы билдирирәм. Әрәб, түрк дилләрини мәнә өјрәтдијинә ҝөрә. Чох сағ ол!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һәр һалда мәнә белә ҝәлир ки, мәним гара ҝүнләрим башлајыр. Петребург јеринә Сибирә һәр адамы ҝөндәрмирләр, буну мән јахшы билирәм.

ГЛЕН. Голитсинин мурдар ишләрдә сәриштәси вар, ондан  һәр шеј ҝөзләмәк олар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сәр, мәни тәк бурахын, үрәјим јаман сыхылыр, бир аз тәнһалыгда фикирләшим, сабаһ ҝөрүшәрик, инҹимәдиниз ки…

ГЛЕН. Јох, сәр. Биз ҝедирик.

Ишарә едир ки, о бирисиләр дә ҝетсин.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (тәк) Петербург һара, Сибир һара? Мәним нәјимдән горхурлар. Елә бил Петербургдан Лондона гачмаг мәним үчүн чох асан олаҹаг? Мәним гачмаг һаггында фикрими ким тәсдиг едә биләр? Инсан вәтәниндән нијә гачмалыдыр? Бир дә бу ад Неселроде… Бу һансы Неселродедир? Дејәсән, мән онун һаггында Глен верән китабда охумушам. Онун руслары ҝөрән  ҝөзү јохду. Инди бу сатгын горхур ки, мән Инҝилтәрәјә гача биләрәм. Буна бир бах Русијанын тәәссүбүнү чәкир, мәнфур! Мән азадлыға доғру гачмаг истәдим. Ахыры нә олду? Зәнҹирләр даһа да мөһкәмләнди. Сибирдә мән кимә лазымам? Бунуму ҝөзләјирдим, атам дејән сөзләр гулағларымдан ҝетмир. Сабаһ мүтләг бәләдијјә идарәсинә ҝедәҹәјәм. Бу ишләрдән мәним башым чыхмыр.

Пәрдә архасында рус данышығы, рус маһнылары, алверчи сәсләри бир биринә гарышыб, фортепиано чалыныр.

ПӘРДӘ

 

2 ПӘРДӘ

1 Шәкил

Һадисәләр Казан шәһәриндә баш верир. Доктор Фуксун евиндә бир отаг. Мәһәммәдәли узаныб, јанында бир гадын Александра Андрејевна Фукс. Хәстә ҝөзләрини ачыр.

ХАНЫМ ФУКС. Сиз хәстәсиниз, сизә раһатлыг лазымдыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Хаһиш едирәм, инҝилисҹә данышын, рус дилини јахшы билмирәм.

ХАНЫМ ФУКС. (Тәәҹҹүблә) Инҝилисҹә? Казанда адамыныз вармы, хәбәр ҝөндәрәк, ҝәлсин, гыздырма сизи әлдән салыб, сиз од ичиндәсиз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән Омска ҝетмәлијәм. Казанда мәним һеч кәсим јохдур. Мүмкүнсә мәнә азҹа су верин. Бәс мәнимлә гатарда ҝедән гадын вә ушаг нә олду? Онлар сојугдан донмушдулар…

ХАНЫМ ФУКС. Сиз нараһат олмајын, әҝәр сәһв етмирәмсә, адынызы Александр демишдиз,  тапшырмышам ки, онлары исти отаға апарсынлар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бағышлајын, ханым. Јадымда бир шеј галмајыб. Сиз кимсиниз?

ХАНЫМ ФУКС. Мән доктор Фуксун  һәјат јолдашыјам. Казанда јашајырам. Әримдән хаһиш етмишәм ки, сизи хәстәханаја дүзәлтсин, сизә мүалиҹә лазымдыр. Бу вәзијјәтдә сиз јолунуза давам едә билмәзсиниз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән сизә миннәтдарам, ханым, сизин нәҹиблијиниз зүлмәтдә парылдајан нур кими…

Хәстә өзүндән ҝедир. Пауза.

Доктор Фукс хәстәнин  јанына ҝәлир. Мәһәммәдәли ҝөзләрини ачыб ону ҝөрүр.

Сиз кимсиниз?

ДОКТОР ФУКС. Мән доктор Фуксам. Казан университетинин ректорујам. Мәним јолдашым сизинлә Һәштәрхандан гајыдырмыш. Сизин инҝилис ләһҹәниз ону һејрәтә ҝәтириб. Һәм дә онун һәссас бир гәлби вар шаирәдир. Шәрги, шәрг поезијасыны чох севир, шәрг шаирләринин вурғунудур. Өзү дә јаздығы шерләри Ҝүлнар тәхәллүсү илә јазыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Диксинән кими олур) Ҝүлнар? Неҹә? Ҝүлнар… һә, һә…

ДОКТОР ФУКС. Нә олду сизә, һалыныз дејишән кими олду. (Нәбзини тутур).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јох, јох доктор, нараһат олмајын. Мәним нишанлымын да ады Ҝүлнар иди…

ДОКТОР ФУКС. Сизин Омскда нә ишиниз вар? Бизим университетә сизин кими адамлар лазымдыр. Белә алимләри чырагла ахтарырыг, тапа билмирик. Биз шәрг дилләри үзрә тәрҹүмәчиләр  һазырлајырыг…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәәссүфлә) Горхурам ки, доктор, бу мүмкүн дејил. Мән Омска ҹәнаб Неселроденин ҝөстәриши илә ҝедирәм. Бир дә мән рус дилини јахшы билмирәм.

ДОКТОР ФУКС. Зәрәр јохдур, дәрсләри елә шәрг дилләриндә апарарсыз, сизин јашынызда рус дилини өјрәнмәјә нә вар ки. Өјрәнәрсиз. О бири ҹари мәсәләләри мән һәлл   едәҹәјәм, архајын олун. Петербургла өзүм данышаҹағам, сиз исә мүалиҹәниздә олун.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Дүнјада нә гәдәр јахшы адамлар вар. Фуксун аиләси мәним талејимдә ишыглы бир парылты олду, бу ишығын әһатәсиндә мән јашаја биләҹәјәмми? Атамдан чох нараһатам.

ХАНЫМ ФУКС. О, Александр, ҝөзүмә јахшы ҝөрүнүрсүз…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох сағ олун, ханым, сизин сајәнизлә, һеч билмирәм бу хәҹаләтдән чыха биләҹәјәм, јохса јох.

ХАНЫМ ФУКС. Александр, бу нә сөздүр, мәҝәр биз инсан дејилик. Бахын сизә китаблар ҝәтирмишәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох мәмнунам, ханым. Сиз мәним дәрманымы тапмысыныз, китаблар мәним руһума мәлһәм кими јајылыр. (Ҝүлүмсәјир).

ХАНЫМ ФУКС. Мән өзүм охумағы чох севирәм, елә билдим сиз дә…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Дүз тапмысыныз, ханым, мән дә охумағы дәлиҹәсинә севирәм.

ХАНЫМ ФУКС. Чох ҝөзәл, китаблар охујуб тәһлил едәрик. Әрим деди ки, сизин һагда Петербурга мәктуб јазыб, хаһиш едиб ки, сизи Казанда сахласынлар. Бу чох ҝөзәл тәјинат оларды, белә дә олаҹаг. Мән буна инанырам.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән сизә вә доктора сәмими гәлбдән миннәтдарам, сиз мәним өмрүмдә раст ҝәлән илк хејирхаһ инсанларсыз.

ХАНЫМ ФУКС. Јахшы, сизи нараһат етмәк истәмирәм, истираһәт един, бир аздан сизә чај ҝәтирәҹәјәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Хаһиш едирәм, ханым, мүмкүнсә мәнә карандаш вә бир кагыз верин.

ХАНЫМ ФУКС. Јазмаг истәјирсиниз, демәли әһвалыныз јахшыдыр, сәтәлҹәминиз кечир.

Ҝедир

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Доктор Фукс мәни Казанда сахламаг истәјир. Доғрусу, мән өзүм дә Омска ҝетмәк истәмирәм. Неселроде илә баҹарсајды, јахшы оларды.

Ханым Фукс әлиндә кагыз вә карандаш. Бир әлиндә исә чај дахил олур.

ХАНЫМ ФУКС. Александр, хаһиш едирәм, әввәлҹә чајынызы ичин…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох сағ олун, ханым, сизә нараһатчылыг ҝәтирдим.

ХАНЫМ ФУКС. Јох, бизә хошдур, мән елә тездән бир шәрг алими илә ҝөрүшмәк арзусунда идим. Истираһәт един.

Мәһәммәдәли дурмаг истәјир, баҹармыр, јатыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ҝөрүнүр, һәлә чох зәифәм, лакин атама ҝәрәк хәбәр ҝөндәрим, мәктубла.

Чарпајынын јанында күрсүнүн үстүндә јазыр. Сәһнә архасында мәктубун мәтни сәсләнир, фортепиано мусигиси чалыныр.

«Өзүмә тәсәлли верирәм ки, мәним сәнин кими атам вар. Мән сәнә чох әзаб, әзијјәт вермишәм, бу да өмрүн боју сәнә дәрд олаҹаг. Јахшы билирәм, ҝүнаһларымын  һамысыны о дүнјада сорушаҹаглар. Хәта бир анын ишидир, әзабын исә өмрүн боју чәкирсән. Мән истәјирдим ки, мүдриклији сәндән өјрәним. Сән һәр шеји итирдин, амма өзүнү шәрәфсиз санмадын. Сәнә вердијим кәдәр өмрүм боју мәнә дәрд олаҹаг. Әзиз атам! Мән халгы алдадан моллалардан әл чәкмәк истәдим, онларын мәҹлисләрдә данышдыглары әфсанәләрдән, ҹәфәнҝијатлардан әл чәкмәк истәдим. Мәни Рус һөкүмәти Сибирә ҝөндәрир. Бәһанә дә будур ки, мәним халгым диними дејишдијими ешидиб ихтишашлар төрәдә биләр. Бу сәбәбдән мәни белә узаға ҝөндәрирләр. Амма, сән аҝаһсан, мән Дәрбәндлә неҹә бағлыјам. Бу шәһәр мәним үчүн ана бешијим, лајламдыр. Мән анамы  Дәрбәнддә торпаға тапшырдым. Инди Дәрбәнддә мәним бир гардашым галыр, анадан ајры олсаг да, гардашыг. Мәни она пис танытма, ата, мән сәнин мүдриклијинә инанырам. Мәгсәдим Дәрбәнди, азәрбајҹан халгыны дүнјаја танытмагдыр. Мән бәшәријјәтә Низамини, Фүзулини, Хаганини танытмаг истәјирәм. Дәрбәндимин зәнҝин тарихини јазмаг арзусундајам. Башына ҝәлән әһвалатлара бахмајараг, билирәм ки, ел сәни чох севир. Ҹамааты баша сал, милләт ајылмалыдыр. Халгымызын ҹәсарәт, гәһрәманлыг, мүдриклик, гонагпәрвәрлик кими ҝөзәл хүсусијјәтләри вар. Биз Рус дөвләтинә архаланмалыјыг, Мәһәммәд шаһлары, Фәтәли шаһлары, Надир шаһлары сынагдан кечирдик, ҝөрдүк. Биз һәлә чох гурбанлар вермәли олаҹајыг». 

 

2 Шәкил

Фуксларын евиндәки отаг. Доктор Фукс нә исә јазыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Салам, доктор, сизә мане олмадым ки?

ДОКТОР ФУКС. Гәтијјән, Александр Касимович, сиз бизим ҝөзәл мүһазирәчимизсиниз, әјләшин ҝөрәк, нә вар, нә јох. Биринҹи ҝүнләриниз университетдә неҹә кечир, сизә чәтин дејилми?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Доктор, мән һәлә өз дил билмәјимдән белә һәзз алмамышдым. О ҝәнҹ ҝөзләр ки, аудиторијада сәнә бахыр, онлар сәнин талејин, сәнин амалын, сәнин бәхтиндир. Түрк дилиндән башладым, әрәб шерини тәләбәләрә севдирдим, фарс шеринин инҹәлијиндән, Фирдовсидән данышдым. Мәнә белә ҝәлир ки, чохлары мәни баша дүшмәди, анҹаг инанырам ки, баша дүшәҹәкләр.

ДОКТОР ФУКС. Чох ҝөзәл, Александр, бәс рус дили илә ишләрин неҹәдир?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ҝеҹәләр рус әдәбијјатында үзүрәм.  Бу сәјаһәтдә мәнә јолдашыныз Анна Андрејевна бәләдчилик едир. О ҝәтирән китабларын һамысыны охујурам.

ДОКТОР ФУКС. Чох јахшы, Александр, һәләлик бурада галарсан, сонра бир шеј фикирләшәрик. Бир дә ханымын шәрг шеринә олан мәһәббәтини билирсиз, о сизи бир тапынты һесаб едир. Зарафат һа дејил, үч дил билән шәрг алими  - евимиздә.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Доктор, мән истәјирәм программ тутум, дәрсликләр  һазырлајым.

ДОКТОР ФУКС. Бу иши мән өзүм сизин өһдәнизә гојурам. Сиздән савајы бу иши ким иҹра едә биләр, мәнҹә һеч кәс. 

Ханым Фукс отаға дахил олур.

ХАНЫМ ФУКС. Нә пычапыч еләјирсиз, бәлкә шәрг шериндән данышырсыз, өзү дә мән олмајан вахты, Александр, белә олармы?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јох, ханым, биз ҹари университет ишләриндән данышырдыг, доктор биринҹи мүһазирәләрдән сорушурду.

ХАНЫМ ФУКС. Онда чох ҝөзәл, демәли шеир һаггында сөһбәтләр һәлә габагдадыр.

ДОКТОР ФУКС. Анна Андрејевна шәрг шерини чох севир, өзүнүн дә шерләри вар. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох ҝөзәл, шәрг поезијасы һаггында чох әфсанәләр јараныб, лакин һәгигәт бу рәвајәтләрдән гат-гат үстүндүр.

ДОКТОР ФУКС. Профессор Ердмана үмид бағладыг, лакин бир нәфәр дә олсун шәргшүнас һазырлаја билмәди. Һаны бәс Русијанын истедадлы оғуллары! Инҝилисләр Шәргин  һәр бир парчасыны әлә кечирмәк истәјирләр, биз исә нә? Ҹиловлар нијә онларын әлиндә олмалыдыр?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сиз доғру дејирсиз, доктор. Тарих, тәбиәт, игтисади мараг Русијаны Шәргә јахынлашдырыб. Бу бағлылыг илләр боју сарсылмајан варлығымыздыр. Русија Асија вә Авропа арасындадыр. Гәрбин Шәрг илә јоллары анҹаг вә анҹаг Русијадан кечмәлидир.

ДОКТОР ФУКС. Дүздүр, Александр Касимович, мән дә белә дүшүнүрәм. Јахшы, сизи раһат бурахырам. (Ҝедир)

ХАНЫМ ФУКС. Александр, сиз «Бәдбәхт Лиза» китабыны охумусунуз?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бәли, ханым, мәнә чох тәсир еләди. «Бахчасарај  фонтанын» охумаға башламышам. Дәһшәтдир, билирсиз, мән бу әсәрләрдән мәһрум олмушам. Нәһајәт, дүнән Фирдовси һаггында мүһазирәни рус дилиндә охумаға ҹүрәт етдим. Университетдә елә бил фыртына гопмушду. Евдә исә сизин ҝөстәришинизлә Карамзинин, Пушкинин, Буковскинин  әсәрләрини охујурам.

ХАНЫМ ФУКС. Сизин кими алим үчүн рус дилини өјрәнмәк асан олар, һәр шеј өз гајдасына дүшәҹәк, һәлә сиз рус дилиндә шерләр јазаҹагсыныз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сизин көмәјинизлә, ханым. Мән буна наил ола биләрәм. (Тәләбә Илја Березин дахил олур).

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, ханым сизи дә хош ҝөрдүк. Мән Фүзулинин сиз тапшыран гәзәлини рус дилинә чевирмәк истәјирәм, бир нәзәр салын.

Кагызы узадыр. Мәһәммәдәли кагызы ҝөздән кечирир, сонра ханым Фукса верир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мәнә белә ҝәлир ки, буну ханым мәндән дә јахшы гијмәтләндирә биләр.

ХАНЫМ ФУКС. Рус дилиндә Фүзүлинин гәзәли! Дәһшәт! Какое волшебство, право! Ҝөзәлдир, ҝөзәл…  «Шәби һиҹран јанар ҹаным…»

БЕРЕЗИН. Ханым, чох сағ олун, бу мәним илк ишимдир. Өзү дә буну мәнә Александр Касимович тапшырыб, чалышмалыјам ки, јахшы алынсын.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Алынаҹаг Березин, алынҹаг, шәрг шери рус дилиндә сәсләнәҹәк. Өлмәз Шәрг әсәрләрини рус охуҹусу охујаҹаг. Әминәм ки, онларын сеһриндә мәст олаҹаг.

ХАНЫМ ФУКС. Браво Александр, сиз анаданҝәлмә ораторсуз.

БЕРЕЗИН. Ханым, сиз Александр Касимовичи түркҹә мүһазирә охујанда ҝөрсәниз, мәәтәл галарсыз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох шиширтмәјин, Березин, рус дилини елә белә данышырам, лакин өјрәнирәм. Бу ишдә мәнә Александра Андрејевна көмәк ҝөстәрир.

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, биз сизин мүһазирәләринизи сәбирсизликлә ҝөзләјирик, һәтта башга факүлтәләрдән сизи динләмәјә ҝәләнләр чох олур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Березин, биз һәлә чох ишләр ҝөрәсијик, вахт ҝөстәрәҹәк, биз һансы колун мејвәсијик.

ХАНЫМ ФУКС. Сизин никбин фикирләриниз мәним чох хошума ҝәлир, Александр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Биз һамымыз никбин олмалыјыг, ханым, башга јолумуз јохдур, дөвран биздән јени ишләр тәләб едир. Бу ишләри мән өз халгымын, доғма Дәрбәндимин ҝәләҹәји наминә ҝөрмәлијәм. Артыг ҝеријә мәним јолум кәсилиб. Вәтәнимин дәрдәләри мәним дәрдләримдир, вәтәнин сәадәтлији исә мәним хошбәхтлијимдир. Мәни бу әгидәдән һеч кәс, һеч заман дөндәрә билмәз.

БЕРЕЗИН. Биз сизә бу ишдә көмәк ҝөстәрмәјә там һазырыг, Александр Касимович, сиз бизә инана биләрсиз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох сағ ол, Березин, чох сағ ол. Өз ишиндә ол.

БЕРЕЗИН. Јахшы Александр Касимович, сағ олун, мән ҝедирәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Танры аманында, Березин, сөзләрими унутмајын, бизи бөјүк ишләр ҝөзләјир.

ХАНЫМ ФУКС. Мән дә сизә бу мүгәддәс ишләриниздә зәфәрләр арзулајырам, сиз мәним дә көмәјимә архалана биләрсиниз, Александр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Миннәтдарам, ханым, сиз артыг мәним үчүн чох иш ҝөрмүсүнүз.

ПӘРДӘ

3-ҹү Шәкил

Университетдә бир иш отағы. Казымбәј вар-ҝәл едир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Һәјатын инкишафы өз ади ахыны илә ҝедир. Будур, Фуксу Лобачевски әвәз етди. Лакин докторун аиләси мәним үчүн чох иш ҝөрдү. Онлары унутмаг хәјанәтә бәрәбәрдир. Лобачевскинин чыхыши әла иди. Рус елминин ҝәләҹәк планы иди. Бәлкә дә ректор креслосунда бәлә сәрт бир адам лазымдыр. Илк бахышдан Лобачевски мәнә бир тәшкилатчы кими ҝөрүнмүшдү. Лакин о чох мүдрик вә дәрин адамдыр. Шаһмат ојунун чох севир, истедадлы ријазијјатчы кими чох иш ҝөрүб.

Пауза. Лобачевски отаға дахил олур.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј. Салам. Јадындан чыхмајыб ки, һәрдән бир әсҝәрләр ҝенералдан ағыллы олурлар. Нә олду, ојун бизи ҝөзләјир?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Салам, Николај Иванович, хош ҝөрдүк. Ојун бизи доғрудан да ҝөзләјир.

Ону маса архасына дәвәт едир.

ЛОБАЧЕВСКИ. Билирсән, Казымбәј, мәнә белә ҝәлир ки, «Еһтимал нәзәријјәси» нәрд ојуну иҹра олунандан сонра араја чыхыб. Сәнин мәнә вердијин нәрд дәрсләри мәнә ләззәт еләди, чох сағ ол. Анҹаг бу ҝүн шаһмат ојнамағла бәрабәр азәрбајҹан дилини тәкрар едәҹәјик.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јадымдан чыхмајыб, Николај Иванович, сиз суалы түркҹә верирсиз, мән исә франсызҹа ҹаваб верирәм.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, һәлә сиз мәнә «Шаһнамәдән» ҝәрәк бир парча охујасыз, сонра да Фүзулидән…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. «Шәби һиҹран јанар ҹаным, јандырар халгы әфганым, јанан гәлбим ојанмазмы…

ЛОБАЧЕВСКИ. (Фикирли). Казымбәј, бу шер дејил, бу изтирабдыр, гәмдир, кәдәрдир. Бу бир инсан јох, бүтүн бәшәријјәтин дәрдидир. Бу һәлә бир фәрјаддыр ки, өлүләри ајаға галдыра биләр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Доғрудур, Николај Иванович, Фүзулинин дүһасыны мөһтәшәмлији дә елә бундадыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Бирҹә Фүзулини охумаг үчүн азәрбајҹан дилини өјрәнмәјә дәјәр. (Шаһмат фигурларыны дүзүр)

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән узун илләрдир ки, Фүзулинин шеринин сеһриндән доја билмирәм.

ЛОБАЧЕВСКИ. Азәрбајҹан шеринин сеһри, мәнҹә онун мусиги илә баглылығындан ирәли ҝәлир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мусиги дединиз, јадыма дүшдү ки, мән сизә борҹлу галмышам. Сөз вермишдим ки, бир каманча чалан тапыб ҝәтирим. Архајын ол, ҝәтирәҹәјәм, јәгин сиз каман сәсини ешитмәмисиниз. Казана тиҹарәтә ҝәләнләр арасында каманча чаланлар да олур. Билирсиз, бизим халгымыз өз пешәсиндән асылы олмајараг мусиги илә, поезија илә мәшғул олур. Ушаглығда мәним арзум каман чалмаг иди, лакин атам гојмады. Дејирди ки, каман чалмаг ҝүнаһдыр. Мәнҹә, каман бөјүк бир аләмдир, Николај Иванович! 

ЛОБАЧЕВСКИ.  Инанырам, Казымбәј, инанырам.

Лобачевски фикрә ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, сизин һагда мәтбуатда ҝедән јаланлара фикир вермәјин. Остроградски пахыллыгдан вулкана дөнүб, нә етдијини билмир.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, Сәнин сөзләрин мәним үчүн мәлһәмдир. О сән тәрифләдијин каман олсајды, чалдырыб көнлүмү сакитләшдирәрдим. Остраградски. Еһ Русија, елмләр Академијасында белә ешшәкләр отуранда елм инкишаф едәрми? Бәла бурасындадыр ки, Остраградски тәк дејил, онунла чохлары разыдыр. Бу да бизим елмимиз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ.  Лакин, онлара мәһәл гојмамаг мәсләһәтдир. 

ЛОБАЧЕВСКИ. Мән мәтбуат охумурам, Казымбәј, «Параллел хәттләр нәзәријјәси» үзәриндә ишләјирәм. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох ҝөзәл, Николај Иванович, сиз рус елминин ифтихарысыныз. Бу ҹүр ҹәфәнҝијатлар сизин адыныза хәләл ҝәтирә билмәз.

ЛОБАЧЕВСКИ. (Ону гуҹаглајыр) Сағ ол, достум, сағ ол. Јахшы, саламат гал. Ҝөрүшәрик. (Ҝедир).   

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк). Бу да рус елминин ҝөркәмли корифеји, нә гәдәр гара бөһтанлара мәруз галыб. Мәними рус ҹәмијјәти ачыг әлләрлә гаршылајаҹаг? Билмирәм, лакин инанмырам. Лобачевски чох ҝөзәл адамдыр. Анҹаг Фуксу да јаддан чыхармаг олмаз. Һәр ҝөрүшәндә «Һәр шејин тәзәси, достун көһнәси» мәсәләсини тәкрар едир. Она баш чәксә јахшыдыр. Мәни ҝөрәндә гәлби Хәзәр дәнизи кими ачылыр.

Отаға тәшвишлә Березин дахил олур.

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, университетдә чахнашма вар, Казанда вәба хәстәлији тапылыб. Дејирләр ки, Саратовдан, Һәштәрхандан ҝәлиб. Николај Иванович сизи мәсләһәтә чағырыр.

 МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу да бир зәрбә, ҝүнү ҝүндән чәтин ҝәлир бу дөвранын. Ҝедәк, Березин, ҝедәк! (Ҝедирләр).

Пауза.

Бир азадан Лобачевски вә Казымбәј гајыдырлар.

ЛОБАЧЕВСКИ. Нә етмәлијик, Казымбәј, мүәллимләр мәсуллијјәти бојнуна алмагдан горхүб бир сөз демәди. Анҹаг мән сәндән сорушурам, не етмәли? Казанда бүтүн мәктәбләр бағланыб, дөвләтин дә ҝөстәриши вар ки, университет бағлансын.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Нә гәдәр мүмкүндүр, Николај Иванович, буну етмәк олмаз. Ахы бу елмин ахарыны сахламаг демәкдир.

ЛОБАЧЕВСКИ. Әҝәр  мүәллимләрин тәһлүкәсизлијини тәмин едә билмәсәмиз, ҝәрәк бағлајаг. Башга әлаҹымыз јохдур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ҝөстәриш верин ки, мүәллимләр өз аиләләријлә университетин бинасында галсынлар. Фөвгәладә вәзијјәт елан един, бир кәс университетдән бурахылмамалыдыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Мән сәнинлә разыјам, гој белә олсун. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, вәба Казанын чох әһалисини апарыб, тәҹили ишләр ҝөрүлмәсә университет тәһлүкә алтында боғула биләр. Бир дә ки, сизин фәалијјәтинизи бу вәзијјәтдә өз хејринә јөнәлдәнләр дә тапылаҹаг. Јадыныздадырса. Биринҹи Николај ҝәләндә губернатор сизи габаға вермишди, лакин өзү удузду. Император өзү сизә дворјан ады верди. 

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, ҝөрүрсән, һадисәләр мәним хејримә ҝетмир, Остраградскинин хејринәдир. Ләнәт шејтана!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, мән ҝәләҹәјә инанан адамам. Инанырам ки,  бу елм оҹағы чох алимләр јетишдирәҹәк, сизин истедадыныз буна зәмин јарадыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Чох сағ ол, Казымбәј, сән шәрг адамы бу мәсәләләри дүз баша дүшүрсән. Бизим авропа истигамәтли үздәнираг алимләримиз фил гулағында јатыб, бурнундан узағы ҝөрмүр. Еһ, Русија, Русија, мәним бәдбәхт вәтәним!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, мән һәтта билирәм ки, сиз императорун һәдијјәсини сатыб аиләнизи сахлајырсыныз, чүнки малијјә чәтинликләриниз вар.

Лобачевски астаҹа она јахынлашыр вә ҝөзләринә бахыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Сән инсанын үрәјинә шүа бурахырсан. Онун гәлбини өјрәнирсән. Лакин, әбәс јерә јох, хејирхаһлыг үчүн. Буна ҝөрә мән сәнә миннәтдарам. Анҹаг истәрдим ки, бу сөһбәт арамызды галсын. (Астадан) Әҝәр билсәләр ки, императорун һәдијјәсин сатмышам, дәримә саман тәпәрләр…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јох, јох, Николај Иванович, ләнәт шејтана, мән сизин сирринизи һеч вахт ачыгламарам, архајын олун.

ЛОБАЧЕВСКИ. Бу мүдһиш бир аләмин арасында үмидим сәнәдир бир дә Аллаһа. Јахшы, мән ҝедим, ҝөстәришләр верим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Биз бир јердә бүтүн чәтинликләри гәт едәҹәјик, Николај Иванович!                   

Пауза.

4 Шәкил

Сәһнә архасында сәсләр ешидилир. Казымбәјлә Лобачевски отаға дахил олур, палтарлары јанмыш, үзләри гара ләкәлидир. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, бир аз дөзүн (отурдур), бу саат сизә бир чарә едәҹәјик. (Гапыја тәрәф дејир) Березин, һардасан!

Березин дахил олур.

БЕРЕЗИН. Ешидирәм сизи, Александр Касимович (Лобачевскини ҝөрүр). Николај Иванович, бу  нә һалдыр, Александр Касимович сиз дә…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Фикир вермә, тез  бир ики тәләбә тапыб өзүнлә бура ҝәтир, Николај Ивановичи хәстәханаја чатдырмаг лазымдыр.

БЕРЕЗИН. Бу саат. (Ҝедир).

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, китабхананы чыхара билдиниз, јохса јох. Дәрсликләри неҹә? Тәләфат вармы, адамлары дејирәм…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, һеч нараһат олмајын, китабхананы бир китаба кими Арс саһәсинә чыхардыг, горуја билдик. Дәрсликләрин јарысы тәләф олду. Хошбәхтликдән, инсан тәләфаты јохдур.

Березин вә дөрд тәләбә дахил олур. Лобачевскини тутуб апарырлар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Казанын јарысы јанды. Јахшы ки, китабхананы сахлаја билдик, бу  елм үчүн чох ваҹибдир. Лобачевски вәба хәстәлијиндән сонра икинҹи дәфә рус елмини хилас етди. Тәәссүф ки, евим дә јанды. Китабларым јанды. Индии пул тапмалыјам ки, тезәдән китаблар топлајам. Бу  јанғын фәлакәти мәним үчүн аҹынаҹаглы олду. Јахшы ки, «Ҝүлүстанын» тәрҹүмә нүсхәсини сахлаја билдим, узун илләрин зәһмәти боша чыхмады, буна да чох шүкүр.

Березин дахил олур.

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, ректору хәстәханаја јолладыг. Һәким деди ки, тәһлүкәли бир шеј  јохду. Анҹаг мүалиҹә олмасыны мәсләһәт ҝөрдү.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ону горумаг лазымдыр, Березин! Рус елминдә белә истедадлы шәхсләр чох аздыр. О, рус елмини чох ирәли апарыр, јени үфүгләр ачыр, Авропада Русијанын нүфузуну артырыр. Инди дә ки, белә, еви-ешији јанды. Јахшы ки. аиләси университетдә олуб.

БЕРЕЗИН. Билирик, Александр Касимович, Лобачевски университетин гәлбидир, тәләбәләр ону чох севир.

Икиси дә ҝедир. Казымбәј әлиндә мәктуб јенидән отаға ҝирир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Әлиндә мәктуб) Мәктуб, вәтәндән ҝәлән мәктуб. (Синәсинә басыр). Дәрбәнддән ҝәлмиш бу бир тикә кагыз парчасыны дүнјалара вермәрәм. (Зәрфи ачыр).

Сәһнә архасында Казымбәјин сәсијлә мәктубун мәтни сәсләнир.

«Сәнинлә ајрылыг мәни сарсыдыб, Мәһәммәдәли. Бу мәним талејимин јухусудур, ја да ҹәзасыдыр, билмирәм. Лакин, нә едим, һәр һалда оғлумсан. Гардашын Абдулсәттарын дәрсләри јахшыдыр, чох китаб охујур. Дәрбәнддә чахнашмалар вар. Әһали олдугҹа касыб доланыр. Сәнин истәдијин «Дәрбәнднамә» китабыны тапа билмәдим, тапан кими ҝөндәрәрәм. Һаҹы Гасым. Дәрбәнд».

Пауза. Мәһәммәдәли ҝөз јашыны силир, фикрә далыр.

Отаға Лобачевски дахил олур, әли сарығлыдыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, мәнсиз дарыхмадын ки? (Гуҹаглашырлар).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, сиз ахы хәстәханадајдыз, јәгин орадан  гачыбсыныз, еләми?

ЛОБАЧЕВСКИ. Әлбәтдә, гачмышам, дөрд дивар ичиндә мән нә едә биләрдим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Нә јахшы ки, аиләниз горуна билди, китабахананы да горудуг, лакин мәним китабларым күлә дөндү.

ЛОБАЧЕВСКИ. Зәрәр јохду, әлјазмалар ки, галыб, китаблары тапарсан. Сәнин үчүн тәзә бир хәбәр ҝәтирмишәм, елә бу саат билдим ки, Казана алман алими Гумболдт ҝәлиб, сәнинлә ҝөрүшмәк арзусундадыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, ахы мән алман дили билмирәм.

ЛОБАЧЕВСКИ. Мәним мәлуматыма ҝөрә, сән алман дилини дә билирсән, рус дилини дә мүкәммәл өјрәнмисән. Алты дил билирсән, инди, дејәсән, чин дилини өјрәнмәјә башлајаҹагсан. (Ҝүлүрләр).

МӘҺӘММӘДӘЛИ.  Крым тарихиндән бәһс едән «Једди сәјјар» әсәри башламышам.

ЛОБАЧЕВСКИ. Ишин аванд олсун, Казымбәј, анҹаг алман алимини ҝәрәк сән јола саласан. Сабаһ бурда олаҹаг.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, сизин дедијинизә ҝөрә буну едәҹәјәм, јохса…

ЛОБАЧЕВСКИ. Јахшы, јахшы, данышдыг. (Әлини тутур. Ҝедир).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Дорна мәктуб јазаҹағам, Петербурга ҹан атмағымы она дејәҹәјәм. Казанда гызмар истидән адамын бејни бишир. Тедди адлы бир полковник бурада јенә мәним ишимлә марагланыб. Мәндән нә истәјирләр, билмирәм. «Түрк – татар дилләринин грамматикасы» китабы бәлкә дөвләтин хошуна ҝәлмәјиб? Ахы бу вәсаит назирликдә јахшы гаршыланыб? Бу нә сиррдир.          

Отағдан чыхыр. Березин бир нечә тәләбә илә сәһнәјә чыхыр, әлиндәки гәзетдә нәји исә ҝөстәрир.

БЕРЕЗИН. Бир ҝөрүн нә јазырлар. «Русијада Асија дилләринин өјрәнилмәси саһәсиндә атылмыш бу илк аддымы диггәтлә изләдикдән сонра бөјүк севинҹ һисси илә демәк олар ки, вәтәнимиз үчүн бү әсәрин мәнасы нәдир. Бу елм илә һәјатын вәһдәти демәкдир, бу әсәр Русијанын ҝөзләдији бир еһтијаҹдыр». Јолдашлар, бу әсәрә ҝөрә Александр Касимович Демидов мүкафатына лајиг ҝөрүлмүшдүр. (Тәләбәләрин сәси: Браво, Александр Касимович!)

Лобачевски әли бағлы сәһнәјә чыхыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Березин, бу нә һај-күјдүр, олмаја пул удмусан, нәдир?

БЕРЕЗИН. Николај Иванович, сиз билирсиниз, Александр Касимович Демидов мүкафатына лајиг ҝөрүлүб.

ЛОБАЧЕВСКИ. Билирәм, Березин, билирәм, һәлә бу һарасыдыр. Бу шәрг алими Русија елми үчүн чох харигәләр јарадаҹаг. Бәс, Казымбәј өзү һаны?

БЕРЕЗИН. Јәгин ки, һәлә билмир. Бу парлаг гәләбәдир, Николај Иванович, һејф ки, мүнтәхәбат јанғын заманы тәләф олду.

ЛОБАЧЕВСКИ. Бу елмдә чалышан ән мәшһур алимләр Казымбәјин ишинә јүксәк гијмәт вермишдир. Бу һәм дә бизим университет үчүн дә бөјүк бир гәләбәдир, достлары, тәләбәләри үчүн дә.

БЕРЕЗИН. Николај Иванович, Казымбәјин ири бир әсәри дә вар. Амма һәләлик һеч кәсә демир. Масасынын үстүндә ҝөрдүм, јәгин ки, Дәрбәндин тарихи һаггындадыр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј үғурла ишләјир. Онун тәби гурумаг билмир. Онун чалышганлығы сизин үчүн бир өрнәк олмалыдыр, Березин. Елмә онун кими јанашмаг, онун кими фәдакарлыг ҝөстәрмәк лазымдыр. Буну биздән доғма Русија тәләб едир, әсримиз тәләб едир.

БЕРЕЗИН. Казымбәјин әмәји сајәсиндә  шәрг поезијасыны, онун мүдриклијини тәһлил етдик, өз дәрракәмиздән кечирдик. Анҹаг бир шеји баша дүшә билмирәм ки, бундан әввәл бу әсәрләрлә марагланан нијә олмајыб?

ЛОБАЧЕВСКИ. Русија һәмишә Гәрбә ситајиш еләјиб, лакин Шәргин шаирләриндән, алимләриндән бихәбәрдир. Казымбәјин Казана ҝәлмәси илә Ширазинин, Фирдовсинин, Фүзулинин әсәрләри рус дилиндә сәсләнди. Бу иш һамыны һејран етди. Бу бизим үчүн сөзсүз ки, ирәлиләјишдир. Бу икишафдыр, бу ишдә Казымбәјин ролу әвәзолунмаздыр.

БЕРЕЗИН. Доғрудур, Николај Иванович, мән дә белә дүшүнүрәм, лакин демәјә ҹүрәт етмирәм.

ЛОБАЧЕВСКИ. Беләдир, Березин, беләдир. (Фикрә ҝедир).

Мәһәммәдәли дахил олур. Һамы она бахыр.    

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Салам, сизә нә олуб? 

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, сизин хәбәриниз јохдур? Онда ҝәрәк муштулуғуму верәсиз, бир дә бизә гафгаз рәгси ҝөстәрәсиз. Инди сизә бир шад хәбәр чатаҹаг.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Нә хәбәр, Березин. Бәлкә атамдан мәктуб ҝәлиб?

БЕРЕЗИН. Јох, јох, Александр Касимович, башга хәбәрдир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сиз  мәни о гәдәр марагландырдыз ки, һеч билмирәм нә дејим, һансы ҝүмана ҝедим.

БЕРЕЗИН. (Гәзети ҝөстәрир) Сизин грамматиканыз, Александр Касимович, Демидов мүкафатына лајиг ҝөрүлүб. Тәбрик едирәм сизи. (Гуҹаглајыр).

ЛОБАЧЕВСКИ. (Ону гуҹаглајыр) Бәли, Казымбәј, нәһајәт, сәнин әсәрин өз гијмәтини алды. Бу сәнин илк мүкафатындыр, иншаллаһ о бириләри дә сәни ҝөзләјир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, үрәјим јаман дөјүнүр. Чох сағ олун, достларым. Мән доғрудан да севинирәм, бу севинҹдә һамынызын пајы вар.   

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, сәнә мүвәффәгијјәтләр арзулајырыг, билирәм ки, јени әсәр башламысан.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Доғма Дәрбәндимә һәср олунан әсәрдир, Николај Иванович. Бу гәдим шәһәрин тарихини арашдырмағы өзүмә борҹ билирәм, бир дә ки, атама сөз вермишәм. Бәлкә бу әсәрлә атама вердијим ишҝәнҹәләрин кәдәри азала. О да Дәрбәнди чох севир, бу севҝи мәнә онун мәһәббәтиндән кечиб. Бу шәһәрин һәләлик там тарихи јохдур, чох әфсус!

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, сәнә үғурлар диләјирәм.

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, сабаһ мүһазирәләр олаҹаг?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Әлбәтдә, олаҹаг, Березин.

БЕРЕЗИН. Чох ҝөзәл, Александр Касимович, башга факүлтәләрдән дә динләјиҹиләр ҝәләҹәк, хаһиш едибләр, имтина етмәјәсиниз. Чох јалварыблар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Әксинә, Березин, чох адам сәни динләјәндә, адама ләззәт еләјир, өзүн дә билмәдән тәбә ҝәлирсән, өзүн дә билмәдән ҹошурсан.

БЕРЕЗИН. Сағ олун, Александр Касимович, анҹаг сиррими ачым, сиздән хәбәрсиз онлара бојун олмушдум, нә јахшы үзүм ағ олду.

Березин вә тәләбәләр ҝедирләр.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, өз ишиндә ол, мәним университетдә бәзи ишләрим вар, ҝедирәм, сонра ҝөрүшәрик.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Илаһи, бу нә демәкдир. Демәкдирми ки, Русијанын али даирәләри мәним ҝөрдүјүм ишдән разыдыр вә онлар мәни нәзарәт етмәкдән ваз кечирләр? Јохса бу бир нөвбәти һијләҝәр ҝедишдир? Билмирәм. Лакин, Дорна мәктуб јазмышам, хаһиш етмишәм ки, мәним Петербурга ҝетмәјимә иҹазә версинләр. Дәрбәндин тарихинә даир сәнәдләр һамысы Петербургдадыр. Мән ораја мүтләг дүшмәлијәм, нәјин баһасына олурса олсун. Петербург китабханасы лазым олаҹаг мәнә. Бир дә ки, Казандан јаман безмишәм, нә исә үрәјим сојујуб. Петербурга ҝетмәк арзусу илә дөјүнүр. «Дәрбәнднамә» мәним шаһ әсәрим олаҹаг, бу ишдә мәнә анҹаг император китабханасы лазымдыр. Белә дүшүнүрәм ки, атам ондан сонра мәндән азҹа олса  да разы галаҹаг…

Ҝедир

 

5 шәкил

Сәһнәдә Березин дајаныб, кими исә ҝөзләјир.

БЕРЕЗИН. Һә, Александр Касимович ҝәләр, она ваҹиб ишим вар, Петербургдан мәктуб ҝәлиб, анҹаг профессор Дәрбәнддән ҝәлән мәктублара даһа чох севинир.

Мәһәммәдәли отаға дахил олур.  

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Хош ҝөрдүк, Березин, нә вар, нә јох.

БЕРЕЗИН. Александр Касимович, сизә Петербург Академијасындан мәктуб ҝәлиб, Тохтамышын мәктубуну рус дилинә тәрҹүмә етмәји хаһиш едирләр. (Мәктубу верир). 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һә, бу ујғур дилиндәдир, Березин.

БЕРЕЗИН. Ҹәнаб профессор, бир мәктуб да вар. Академија хаһиш едир ки, сиз «Гануни - Гүдси» әсәринә рәј јазасыныз, мүәллифи,  мәнҹә,  сизин јерлиниздир, Бакыханов.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Һәјәҹанла) Бакыханов? Аббас – Гулу-аға Бакыханов! (Әсәри алыб ҝөздән кечирир). Березин, бу фарс грамматикасыдыр. Бакыханову таныјырам, лакин гијаби. Чох тәәссүф, бөјүк шәхсијјәтдир, Березин. Һәм һәрбчидир, тарихчидир, шаирдир. Ики шәрәфли өмүр пајы, ики шәрәфли тале. Мән бу әсәрә мүсбәт рәј јазаҹағам. Сабаһ алыб ҝөндәрәрсән.

БЕРЕЗИН.  Јахшы, Александр Касимович.

Березин ҝедир, Казымбәј тәк галыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу ҝүн мәним гәлбим туфанлы дәнизә охшајыр. Јенә башымда нә фәлакәт вар, ҝөрәсән. Бу фәлакәтләр һеч вахт гуртармајаҹаг, һеч вахт. Бу гәм карваны мәни үзүр.     

Пауза. Лобачевски дахил олур.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, салам, нијә белә гәмҝинсән, сәнин һәр әсәрин рус елминдә бөјүк һадисәјә сәбәб олур, әҹнәби дилләрә тәрҹүмә олур. Бу бизим үчүн дә бөјүк фәхрдир. Лакин, сәнин әһвалын мәним гәтијјән хошума ҝәлмир. Бәлкә, нәрд ојнајаг?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Нараһатам, Николај Иванович, Дәрбәнддән мәктуб алмырам, нә исә баш вериб, дејәсән. Амма, нә?

ЛОБАЧЕВСКИ. Гәм јемә, Казымбәј, һәр шеј дүзәләр. Јахшы јадыма дүшдү, Петербургдан нә ҹаваб алдын.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һәләлик ҹаваб јохдур, Николај Иванович, нәдәнсә ләнҝијир.

ЛОБАЧЕВСКИ. Тәләсмә, гој ҝөтүр-гој еләсинләр. Јохса, биздән узаглашмаға тәләсирсән? (Ҝүлүр).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, сизин мәним әсәрләримә верән гијмәт мәним үчүн ән мүһүм бир гијмәтдир.

ЛОБАЧЕВСКИ. Елмдә хаинлик, пахыллыг олмаз, Казымбәј. Әјәр бу һаллар варса, елм адамларын әлиндә ојунҹаға чевриләр. Бу да ки, дәһшәтдир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сиз бөјүк шәхсијјәтсиз, буну тарих дејәҹәк, бәндәләр шаһид олаҹағдыр. Мән буна там әминәм.

ЛОБАЧЕВСКИ. Билирсән, достум, Русијада анҹаг Гәрб алимләрини ҝөјләрә галдырырлар, онлардан дәрс алмаг арзусујла јашајырлар. Анҹаг мән белә фикирләшмирәм, бизим станисаларымызда, хуторларымызда о гәдәр истедад вар ки, ҝәл ҝөрәсән. Имкансыз истедадлар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Доғру дејирсиз, Николај Иванович, сраға ҝүн бир оғлан јазы ҝәтирмишди, хутордан иди, анҹаг дүшүнмәји, фәрзијјәләри чох кәскин вә тутарлы иди. Амма чох касыб адама охшајырды. Истедадларымыз чөрәк далынҹа ҝәзир, имканы јохдур. Бу фактдыр, бундан гачмаг олмаз.

ЛОБАЧЕВСКИ. Казымбәј, сәндән бир хаһишим вар, сабаһа аудиторијада шәргшүнаслығын ҝәләҹәји һаггында бир чыхыш һазырла.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сиз ки, билирсиниз, Николај Иванович, мән һәмишә һазырам.

ЛОБАЧЕВСКИ. Нә гуллуғун варса, бујур де, утанма, сәндән һеч бир шеји әсирҝәмәрәм. Биз икимиз дә бир одун ичиндә говрулуруг.

Березин әлиндә мәктуб дахил олур.

БЕРЕЗИН. Ҹәнаб профессор, Дәрбәнддән сизә мәктуб ҝәлиб.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Шад) Ај сағ ол, Березин, оғулсан һа. (мәктубу алыр)

Березин ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Зәрфи ачыр, стула әјләшир, охујур. Сәһнә архасында Мәһәммәдәлинин сәсијлә мәктубун мәтни сәсләнир).

«Атамыз Һаҹы Гасым вәфат етди. Билирәм, буну ешитҹәк сәнин гәлбиндә гара фыртына гопаҹаг. Атамыз мәнә тапшырды ки, сәнинлә әлагәни кәсмәјим, ахы биз гардашыг…»

Мәһәммәдәли икиәлли башыны тутур, ашағы әјилир. Пауза.

Сәһнә архасында сәс мәктубун давамын сәсләндирир.

«Мәһәммәдәли, сән тапшыран китабы атамыз тапа билмәди, чох һејфсләнди, гәлбиндә галды. Дәрбәнд халгы атамызы әдәб-әрканла торпаға тапшырды. Чох сағ олсунлар. Мәрһумун ҹәназәси Ҹүмә мәсҹидиндән галдырылды. Губадан да адам чох иди. Атамызы Гырхлар гәбристанында, биринҹи арвады Шәрәфнисәнин јанында дәфн етдик. Әзиз гардашым, мәним даһа бу фани дүнјада сәндән башга һеч кәсим јохдур. Гардашын Абдүлсәттәр. Дәрбәнд. 1838 ил».

Пауза. Казымбәј ҝөзләрини силир. Ајаға дурур. Ата, аллаһ сәнә рәһмәт еләсин. Аллаһ бирдир, инди дә буну мән тәкрар едирәм, сән һагг јериндә олан заман. Һамынын аллаһы вар. Сәнин вәсијјәтин јердә галмајаҹаг, гардашымы Казана ҝәтирәҹәјәм, о тәк галмајаҹаг. Буна сәнин руһун әмин ола биләр, ата. Гој сәнә Хәзәр бу сөзләрими пычылты илә чатдырсын, доғма торпағ сәнә десин. Һеч заман дүшмәнә тәслим олмајан торпаг!

Пауза.

Лакин, үрәјим тәһлүкәлидир, бундан сонра атама верән ишҝәнҹәләрин јүкүнү дашыја биләҹәјәмми? Мән бу һиссләрлә өмүр сүрә биләҹәјәмми? Анҹаг, сән мәним гәлбимдә галаҹагсан, ата. Сәнин јериндә һеч бир сима олмајаҹаг. Сәнин өлүмүн мәним Дәрбәндимә олан мәһәббәтими бирә јүз артырды. Әлвида, ата! 

Ҝөзләрини силир. Һәзин бир каман мусигисинин сәси ешидилир. Отагдан чыхыр.

6 шәкил

һәлә һәмин отаг. Диварда чарын шәкли вар. Березин столун үстүндә кагызлары арашдырыр.

БЕРЕЗИН. (Тәк) Сонунҹу мәктуб чох гәмҝин бир мәктуб олду. Александр Касимовичин атасы вәфат едиб. Дејирләр, гардашы галыб, Казана ҝәләҹәк. Түрк, фарс дилләрини дә билир. Јахшы оларды ки, о да профессор кими олајды.

Гапы дөјүлүр.

БЕРЕЗИН. Бәли, бујурун, ачыгдыр. Кимдир?

Гапы архасындан сәс.

Мәнәм, Јушкова Пелагеја Илинична. Мәнә Казымбәј лазымдыр.

БЕРЕЗИН. Ханым, бујурун ичәри.

Бир арвад, јанында да 15 јашында бир оғлан дахил олурлар.

ЈУШКОВА. Мәним фамилијам Јушковадыр.

БЕРЕЗИН. Мән исә тәләбә Березинәм, профессору бу саат чағырарам.

Ҝедир. Арвад отағы ҝөздән кечирир, ушаг пәрт һалда дајаныб.

Пауза. Казымбәј, јанында Березин дахил олурлар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Хош ҝөрдүк, ханым, мәнә ҝөрә нә гуллуг?

ЈУШКОВА. Ҹәнаб профессор, мән Јушковајам, мәни Лобачевски ҝөндәриб.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Лобачевски сизин киминиз олур, ханым?

ЈУШКОВА. Николај Иванович атамын досту иди, бу да онун сизә јаздығы мәктуб. (Верир).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бујурун, ханым, мән сизи динләјирәм.

ЈУШКОВА. Мән Казанын кечмиш губернаторунун баҹысыјам. Илја Андрејевич Толстојун. Өзүмүз Туланын Јаснаја Полјана кәндиндәник. Атасы, анасы вәфат едән ушаглар мәним өһдәмдә галды. Граф нәслиндән олсамыз да касыбчылыға дүшдүк. Мусин – Пушкин бизим гоһумумуздур, о мәни Лобачевскинин јанына ҝөндәриб, о да мәнә сизи мәсләһәт ҝөрдү. Бу оғлан мәним гардашымын оғлудур, шәрг дилләри өјрәнмәк истәјир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ушағын нечә јашы вар?

ЈУШКОВА. Тезә он бешә ҝириб…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ханым, о һәлә ҹавандыр, университетдә тәһсил үчүн…

ЈУШКОВА. Билирәм, профессор, мән истәјирәм ки, сиз ону университетә һазырлајасыныз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ханым, ахы мән университетдән кәнарда дәрс демирәм.

ЈУШКОВА.  Буну да билирәм, профессор, она ҝөрә Лобачевскијә мүраҹиәт етдим. Мәнҹә, сиздән гејри ону һеч кәс һазырлаја билмәз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бизим факүлтәдә шәрг дилләри мүәллимләри чохдур, истәјирсиниз, мән данышым…

ЈУШКОВА. Профессор, мүмкүнсә, лүтфән сиз…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Фикрә ҝедир, сонра нә исә ахтаран кими олур) Ханым, сизә чај верим, јохса…

ЈУШКОВА. Нараһат олмајын, профессор, мән истәрдим ки, сиз оғланын билијини јохлајасыз…Ады Лјовадыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Оғлана јахынлашыр) Јахшы, сәнин он беш јашын вар. Нијә сән шәрг дилләрини сечмисән?

ОҒЛАН. Билмирәм, елә һәр јердә һамы Шәргдән данышыр.

Профессор ҝүлүмсәјир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Де ҝөрүм, Шәрг өлкәләриндән һансыны таныјырсан?

ОҒЛАН. Түркијә.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бәс сонра?

ОҒЛАН. Чин.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сәнин адынын мәнасыны түркҹә билирсән? Аслан демәкдир, Лјова, аслан. Бәс Шәрг һаггында нә охумусан?

ОҒЛАН. «Мин бир ҝеҹәни» франсыз дилиндә…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јахшы ханым, Лобачевски демәсәјди бу ишә гарышмајаҹагдым. Јахшы, оғлана түрк вә әрәб дилләри дәрсләри кечәрик, вахтыны тәјин едиб, мән сизә хәбәр ҝөндәрәрәм.

ЈУШКОВА. Профессор, ахы биз  пул  һаггыныз барәдә данышмадыг.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јох, ханым, Лобачевскинин ады чәкилән јердә бу сөһбәт лазымсыздыр.

ЈУШКОВА. Чох сағ олун, профессор. Лјовушка сизин үмидинизи доғрулдаҹаг. Ҝөрәрсиз, Толстој фамилијасынын парлаг ҝәләҹәји вар.

Ханым  Лјова илә ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Толстојлар нәсли бөјүк нәсилдир, амма вар-дөвләти тар-мар олду. Лобачевски ҝөндәрмәсәјди бу ишә гошулмаздым. Онун хатиринә бу ишә разылыг вердим. (пауза) Петербургдан нијә хәбәр ҝәлмәди? Белә дә узунчулуғ олар? Елә бу мәгамда атамы да итирдим. Гардашымы ҝәтириб мүәллим тәјин етдим. Лакин, Петербургдан ҹаваб јохдур ки, јохдур. Мән һәмишә Петербурга көчмәк, орада фәалијјәт ҝөстәрмәк арзусујла јашамышам. Дејәсән, јенә ҝөзләмәли олаҹағам.

Березин ичәри дахил олур.

БЕРЕЗИН. Салам, Александр Касимович!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Салам, Березин, салам, нә вар, нә јох?

БЕРЕЗИН. Профессор, бәс дејирләр сиз Петербурга көчмәк истәјирсиниз, бу доғрудурму?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Березин, өзүн фикирләш, елмлә мәшғул олан адам Петербургдан имтина едә биләрми? Дәниз кәнары, су үзәриндә ҝәмиләр. Бәјаз ҝеҹәләр, лиманлар, көрпүләр, император китабханасы.

БЕРЕЗИН. Әлбәтдә, доғру дејирсиниз, профессор, лакин тәләбәләр үчүн бу ҝөзләнилмәз оларды.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Березин, артыг университетдә Шәрг дилләри үзрә бинөврә јарадылыб, бир дә ки, сиз  артыг сәрбәст ишләрлә мәшғул ола биләрсиниз, бу истигамәтдә сәриштәниз вар.

БЕРЕЗИН. Сағ олун, профессор, анҹаг сиз олмасаныз биз дарыхаҹајыг…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Достум, бу мәсәләни белә асан сајма, јығышдын – ҝетдин Петербурга. Буна хүсуси иҹазә лазымдыр.

БЕРЕЗИН. Әлбәтдә, әлбәтдә. Аһ, Петербург, доғрусу һамымыз бу шәһәр үчүн јанмышыг. Сөздүр дә, дејирәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бах, буну дүз дедин, Березин, нараһат олма, елмлә мәшғул ол, халгына фајда вер. Сән истедадлы алим ола биләрсән, Березин.

БЕРЕЗИН. Сизин дәрсләриниздән бәһрәләнирик, профессор.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сиз дүзҝүн јол сечмисиниз, Березин, сизә мүвәффәгијјәтләр диләјирәм.

БЕРЕЗИН. Сағ олун, Александр Касимович!

Пауза. Лобачевски пәришан һалда дахил олур.

ЛОБАЧЕВСКИ. Хош ҝөрдүк, һамыныз бурадасыз ки! Казымбәј, ҝөзүмә јахшы ҝөрүнүрсән. Мәрһәба, гардашындан чох разыјам, афәрин. Демәли белә. Казымбәј, сән Мирзә Ҹәфәр Топчубашову таныјырсан?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, гијаби таныјырам, белә ҝөрүшүмүз олмајыб. Мәним јерлимди, фарс дилләри үзрә профессордур, нијә сорушурсунуз?

ЛОБАЧЕВСКИ. Демәли, иш белә ҝәтириб ки, о тәгаүдә чыхыр. (Пауза) Онун јеринә сәни тәјин едибләр, бу да әмр… (Верир).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Шад) Николај Иванович! (Әмри ҝөздән кечирир) Нәһајәт истәјим битди, азҹа олса да дүнјада, демәли, бәхтым вар имиш.

ЛОБАЧЕВСКИ. (Казымбәји гуҹаглајыр) Казымбәј, мән сәни тәбрик едирәм, бахмајараг ки, сән мәни тәк гојуб ҝедирсән. Билирәм, Казан Петербург дејил. Бу тәбиидир ки, сән ора ҹан атырсан. Инан ки, сәнин ҝетмәјин бизим үчүн ағыр бир итки олаҹаг. Мән университет профессору јох, достҹасына сәнинлә видалашмалы олаҹағам, әфсус…

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Николај Иванович, мән сизи өзүмә ән јахын инсан һесаб едирәм. Һарада олсам да сизи ахтарыб тапаҹағам, мәктублашаҹағам. Мәним јеримә исә мәзун Илја Березини тәклиф едирәм. Бу университет үчүн мәгсәдәујғун бир аддым оларды.

ЛОБАЧЕВСКИ. Ачыг сөһбәт еләдин, сағ ол, Березин бу вәзифәјә һәгигәтән лајигдир. Бу мәсәләни биз елми шурада һәлл едәрик. Сәнин арзун јеринә јетди. Анҹаг мән сәнә демәк истәјирәм ки, сәнин јохлуғуну мәним кими дујан олмајаҹаг. (Дурухур, ҝөзләрини силир). Сән мәним үрәк исрдашым олдун, достум олдун. Билирәм, Шәрг оғлу, билирәм ки, алим алим олмалыдыр, јени јени зирвәләр фәтһ етмәлидир. Бу ишдә мән сәнә үғурлар арзулајырам. Әминәм ки, сән Петербургда рус елминә даһа чох фајда верә биләрсән. Анҹаг јадында сахла ки, Казанда сәнин достун вар.

Казымбәји гуҹаглајыр. Һәзин бир каман мусигиси сәсләнир.

ПӘРДӘ

ҮЧҮНҸҮ  ПӘРДӘ

Петербург

1 шәкил

Петербургда Казымбәјин еви. Прасковја стулда әјләшиб гәзет охујур. Казымбәј ајаг үстә кагызларла мәшғулдур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һә Прасковја, неҹәдир, Петербургун һавасы ушагларын хошуна ҝәлдими?

ПРАСКОВЈА. Олга чох диггәтлә Неваја бахырды, Александр исә кичикдир, һәр тәрәф бахыр, һеч бир шеј баша дүшмүрдү.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Билирсән, узун илләр гәлбимдә ҝәздирән Петербург даһа ҝөзәл вә тәмтәраглыдыр. Петергоф, Меншиков сарајы…  Рус даһиләри әбәс јерә бу шәһәрә ҹан атмајыблар.

ПРАСКОВЈА. Александр, ишин нә олду, дүзәлдими? Университети демирәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бәли, бәли, пансионатлар үзрә инспектор тәјин олмушам, лакин вахтым чатаҹагмы? «Дәрбәнднамәни» сона чатдыра биләҹәјәмми? Мәсәлә бурасындадыр.

ПРАСКОВЈА. Мән сәнә көмәк  етмәјә һазырам, сән ки, мәни билирсән.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сағ ол, мән сәнин көмәјинә үмидәм, бәс неҹә. Бу шәһәрдә мәним Дорндан бир дә Топчубашовдан савајы танышым јохдур.

Пауза. Гапы дөјүлүр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ачыгдыр, бујурун. (Гапыја тәрәф ҝедир).

Почталјон гәзетләр вериб ҝедир. Мәһәммәдәли гәзетләри ҝөздән кечирир.

Прасковја, гәзетләр мүһарибәдән дәм вурур, сијаси даирәләрә тәлатүм сәпәләјирләр.

ПРАСКОВЈА. Аллаһ узаг еләсин, мүһарибәни нәјнирик, отуруб евимиздә ишимизи ҝөрмәјә.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һә, университетдә дә белә сөһбәтләр ҝәзир. «Современник» ъурналынын редактору Некрасовла олан ҝөрүшдә дә бу һагда сөһбәт ҝетди. Некрасов әсил рус шаиридир, халг шаиридир. Пушкиндән сонра мәнә хош тәсир бығышлајан елә Некрасов олду. Һејф, мүһарибә һәр шеји тар-мар едә биләр.  

ПРАСКОВЈА. (Казымбәјә  јахынлашыр). Александр, сәнә демәјә горхурам, үрәјимә дамыб… нә исә олаҹаг. Јухуларда чох дәһшәтләр ҝөрүрәм. Әјәр мән… әјәр мәнимлә бир иш олса… ушаглары сәнә тапшырырам.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу нә сөз олду, Прасковја, сәнә нә олуб, олмаја јухулара инанырсан. (Әлләрини тутур) Биз бир јердә олаҹајыг. Горхма, сәнин һамиләлијин јахшы кечәҹәк. Мән буну дәгиг билирәм. Сәнә нараһат олмаға јарамаз, сакит ол.

ПРАСКОВЈА. Александр, мәним һиссијатым сәнә гәрибә ҝәлмәсин, Олга артыг һәр шеји баша дүшүр, о сәни тәк гојмаз.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Прасковја, мән сәни гәтијјән анламырам, бу  нә сөз-сөһбәтдир белә. Мәҝәр Петербурга бундан өтрү ҹан атырдым, јохса арзуларымы јеринә јетирмәк үчүн. Сәнин кәлмәләриндән кәдәр сүзүлүр. Прасковја, белә олмаз ахы. Һәр шеј јахшы олаҹаг, буна инан.

ПРАСКОВЈА. Јахшы, гој сән дејән кими олсун, лакин мән сөзүмү дедим.

Пауза. Олга дахил олур.

ОЛГА. Анаҹан, Петербург нә гәдәр ҝөзәл шәһәрдир. Ҝөзәл фонтанларыны, паркларыны сејр етмәкдән дојмаг олмур.

ПРАСКОВЈА. Бәли, мәни ҝөјәрчиним, шәһәр чох ҝөзәл шәһәрдир, бәс Александр нә илә мәшғулдур?

ОЛГА. Ана, о өз отағында ојнајыр.

ПРАСКОВЈА. Јахшы, мәним ҝөјәрчиним, ҝет сән дә гардашынын јанына.

Олга ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Прасковја, мәни улу Русија оғуллуға ҝөтүрүб. Вәтән – анадыр, ананын доғмасы да олур, өҝеји дә. Бәс вәтәнин? Чох вахт аналы, аталы јетимләр дә олур. Мән дә онларданаммы? Анғҹаг билирәм ки, вәтәнин өҝеји олмур. Мән дә Русијаја өҝеј ана јох, икинҹи вәтән дејирәм, Дәрбәнддән сонра…

Пауза.

ПРАСКОВЈА. Александр, сән әсил вәтән оғлусан, буну ҝәрәк сүбут едәсән.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу ишдә мән анҹаг сәнә архаланырам бир дә достларыма.

ПРАСКОВЈА. Әлбәтдә, әлбәтдә. (Фикрә ҝедир. Пауза) Ҝедиб Александра баш чәким.

Ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк) Прасковјанын сөзләри мәни мәјус етди. Јох, һәр шеј јахшы олмалыдыр. Тале мәнә азмы зәрбә ендириб. Ијирми беш илдир Русија мәнә аталыг едир, лакин доғма Дәрбәндим гәлбимдән итмир ки, итмир. Атам да, анам да өз дүнјаларыны дәјишди. Мән дә Хагани кими, Фүзули кими вәтәндән узагдајам. Әслинә бахсан бу дәһшәтдир. Һә, Фүзүли ҝөзәл дејиб:

«Нә гәдәр зүлм ириширсә мәнә хошдур вәтәним,
 вәтәнимдир, вәтәнимдир, вәтәнимдир, вәтәним».

Отагдан чыхыр.

 

2 шәкил

Мәһәммәдәлинин отағы, Олга башыны ашағы тутуб дајаныб.

ОЛГА.  Анаҹан, һардасан, мәним ҝөјәрчиним, мән сәни ҝөзләјирәм ахы? Сән һарада белә ҝеҹикмисән? (Ағлајыр).

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Олганы гуҹаглајыр) Олга, гызым, сән артыг һәр шеји баша дүшүрсән, Прасковја һушуну итириб, өзүнә ҝәлмир. Һәкимләр үмид вермирләр, мән бу аҹы хәбәри сәнә дејирәм.

Гапы дөјүлүр. Бир нәфәр мәктуб вериб ҝедир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Мәктубу ҝөздән кечирир). Илаһи, ахы нијә, ҝүнаһым нә иди, еј мави ҝөјләр. Прасковја, бизи атдын, вәфасыз чыхдын. Бәс вәдләрин нә олду, мәнә дајаг олаҹагсан дејирдин.

Олганы гуҹаглајыр. Ағлајырлар. Олга отағдан ҝөзләри јашлы чыхыр. Мәһәммәдәли Прасковјанын шәкли гаршысындадыр.

Прасковја, сән ахы мәним сағ әлим идин. Сән мәним голуму, үмидими кәсдин. Атам дүз дејирди ки, арвадсыз ев сусуз дәјирман кимидир. Мәним дәјирманым нијә сусду, ики балам анасыз галды. Русија, мәнә аталыг едән Русија, нијә балаларымын әлиндән анасын алдын? Нијә? (Пауза).

Мәһәммәдәли аста ҝәлиб стула әјләшир, башы ашағыдыр. Саблуков дахил олур.

САБЛУКОВ. Профессор, сиз сағ оласыныз, бу фаҹиә ҝөзләнилмәдән амансызҹасына түғјан етди.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох сағ ол, Саблуков, бу дәрд мәним үчүн архадан ендирилмиш ән аҹы зәрбәләрдән бири олду. Билмирәм, Александра, Олгаја һәм аталыг, һәм аналыг едә биләҹәјәмми?

САБЛУКОВ. Биз сизә көмәк едәрик, профессор, нараһат олмајын.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Чох мәмнунам, сабаһ дәфн мәрасимидир.

САБЛУКОВ. Һамы иш јоладашларым хәбәрдардыр, профессор, биз сизин гәминизә шәрикик. (Ҝедир)

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Прасковја кими адам мәнә ҝөјләрдән пај дүшмүшдү, ону горуја билмәдим. Ахы, нә едә биләрдим. Јенә гәлбим тәлатүм ичиндә боғулур, дүшүнүрәм, мән бүтүн ниҹат јолларыны арамышаммы, о сағ галсын, мәним тагсырым нәдир? Бу суал мәни өмрүм боју изләјәҹәк, буну билирәм.

Пауза.

Русија! Мәни оғуллуға ҝөтүрән дијар, мискинли талејимдә јени бир дәрд адасы јаранды. Дәрбәнддән башаланан бу јолун нә гәдәр әзаблары, изтираблары вармыш, һәлә нә гәдәри габагдадыр, Ким билир? Бу ҝүнкү ҝүндән дә гәмҝин чағларым олаҹағмы?

Пауза. Сәһнә архасындан гәмли мусиги сәсләнир, Казымбәј әјләшиб сусур. Олга отаға дахил олур вә атасынын үстүнә ҹумур.

ОЛГА. Атаҹан, биз тәк галдыг, атаҹан. Александр ағлајыр, анамы ахтарыр, она нә ҹаваб верим, атаҹан.

Казымбәј Олганы гуҹаглајыр, ҝөзләринин јашыны силир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мәним ағыллы гызым, сән ки, артыг бөјүксән. Александр кичикдир, чох шеји баша дүшмүр. Сән она үрәк-дирәк вермәлисән. Олга, бизим бурада танышлардан савајы һеч кәсимиз јохдур. Она ҝөрә дә бир аз тәмкинли ол, бу бизим кәдәримиз, бизим дәрдимиздир. Бу гәми биз чәкмәлијик.

ОЛГА. Ата, мән горхурам, горхурам, атаҹан, бу мөһтәшәм шәһәрдә анам олмадан неҹә јашаја биләрәм.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Горхма, гызым, мән сәнинләјәм, биз һәмишә бир јердә олаҹајыг. Гәбристана сизи дә апараҹағам, Прасковјанын сон мәнзилин сиз дә таныјын…

Пауза.

 

3 шәкил

Казымбәјин отағы. Диварда Прасковјанын шәкли вар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Дүнән мәнә чатдырдылар ки, Шамил мәнимлә ҝөрүшмәк истәјиб. Пристав Руновски мәктуб да јазыб. Доғрусу бу јахшы олду. Әсәрләрими ҝөзүмлә ҝөрән тәәссүратла баша вурарам.

Гапыдан сәс ҝәлир.

Ҹәнаб профессор, гонагларыныз тәшриф бујуруб, ҝәлсинләрми?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Гој бујурсунлар ичәри.

Шамил вә бир тәрҹүмәчи отаға ҹахил олур. Шамил Казымбәјлә  әрәбҹә  саламлашыр.

ШАМИЛ. Мән һәлә вәтәним Гунибдә оланда сизин ислам һаггында, пејгәмбәр һаггында јазыларынызы охумушдум. (Тәрҹүман гыраға чәкилир). Мәнә дедиләр ки, сиз Петербургда јашајырсыз. Она ҝөрә сизә баш чәкмәк фикринә ҝәлдим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ҝөзәл һәрәкәтдир, шејх. Мәнә бу ҝөрүш су, һава кими лазым иди. Мәним сиздән хаһишим вар, һәјатыныз һаггында данышын.

ШАМИЛ. Һәјатым? Мән валидејнләримин јеҝанә оғлу олмушам. (Шамил бармағыны јухары галдырыб фырладыр) Јеҝанә! Онлар мәни чох севибләр. Анам сәһәрә кими јухумун кешијини чәкиб. (Пауза. Шамил тәсбәһләрини чевирир). Анадан доғуланда адымы Әли гојмушдулар. Дурухма, Мирзә, Дағыстанда  Әли адына тез-тез раст ҝәлмәк олур. Хәстәләнән заман адымы дәјишиб Шамил гојублар, еви дәјишдирибләр, чүнки јеҝанә бир өвлад олмушам. Дүздүр, атамын бир гызы да олуб, лакин биз кишиләрдән данышырыг, сән өзүн билирсән ки, бизим тәрәфләрдә гызы өвлад сајмырлар. Ону да дејим ки, анамын хаһиши илә сонралар адымы Шамил Әли чағырырдылар, арвад Әлинин гәзәбиндән чох горхурду.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Шејх, сизин сөһбәтиниз мәни доғма Дәрбәндимә апарды, нәһәнҝ дашлар сәлтәнәтинә. Бәс, адынызын дејишмәси сизә көмәк етдими?

ШАМИЛ. (Тәсбәһини овуҹунда овушдурур) Билмирәм, Мирзә, лакин мән сағалдым. Бир дә ки, анамын үзү ҝүлдү, о даһа ағламырды.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән Дәрбәнд шејхи Һаҹы Гасымын оғлујам.

Шамил ајаға галхыр вә тәәҹҹүблә сорушур.

ШАМИЛ. Һаҹы Гасымын? Таныјырдым. Бабанызы да таныјырдым. Бәс, Петербурга ҝәлиб неҹә чыхмысыныз, Мирзә? 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Талејин јазысыдыр, Шејх. Долајы јолларла ҝәтириб мәни Хәзәрин далғасы кими Неванын саһилләринә атыб. Дәрбәнддән өтрү гәлбим үшүјүр. Доғма шәһәрим һаггында «Дәрбәнднамә» әсәрими гуртармышам.

ШАМИЛ. Китабларынызы охумушам, Мирзә. «Мизануш шарани» әсәрини ахтарырам, тапа билмирәм. О бири дини философларын әрәб дилиндә олан әсәрләринин әксәрини охумушам.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Суфиликлә марагланырсыныз, Шејх. Сөзү ҝәлмишкән дејим ки,  Дәрбәнддә суфилик һәлә гәдимдән инкишаф етмишди.

ШАМИЛ. Мирзә, руслар ҝүнәшин тутулмасынын сәбәбини билирләрми? Онлар динә инанырлармы?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Шејх, елм ирәли ҝедир. Алимләр сүбута јетирибләр ки, Јер күрәси фырланыр, ҝүнәш исә јох.

ШАМИЛ Мирзә,  бу сирри неҹә билмәк олар, ахы ҝүнәш фырланыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Шејх, астрономик схемләрин васитәси илә буну сүбүт етмәк мүмкүндүр.

ШАМИЛ. Јахшы, мүбаһисә етмирәм. Мирзә, сән мәшһур алимсән. Мән тездән сәнә бир мәктуб јазмаг фикриндәјдим. Мәктубу да белә башламалы идим: «Адыны ешидиб, өзүнү ҝөрмәдијим адам, дүнја дурдугҹа дурасан».

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Шејх, дүнјанын бүтүн адамлары мәним сизи бурада гәбул етмәјимә гибтә едир. Сизин адыныз артыг бүтүн сәрһәдләри ашыб.

ШАМИЛ. Мирзә, бу шәһәри, онун адамларыны севмишәм. Анҹаг бу шәһәри тәрк етмәлијәм. Бу ајрылыг мәни сыхаҹаг, өзү дә сизинлә олан ҝөрүшдән сонра. Калугада бәлкә сизин кими алимләр, китабханалар јохдур. Мирзә, сиздән бир гејри – ади хаһишим олаҹаг.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бујурун, Шејх, мән һазырам!

ШАМИЛ. Калугада  тәнһалығымы боғмаг үчүн хаһиш едирәм мәнә китабахананыздан бир нечә китаб верәсиниз. Анҹаг, сөз верирәм ки, охујуб гајтараҹағам. Бир дә сиз мәни «Пәри» балетинә дәвәт етмәјинизә ҝөрә миннәтдарам.  Бу балети ҝөрмүшәм. Амма, (ҝүлүр) орада султанын рәгс етмәси һеч дә инандырыҹы дејил, јох, султанлар ојнамыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Һә, о сәһнәни дејирсиниз, сизинлә разыјам, Шејх.

Шамил ајаға галхыр, худаһафизләшир.

ШАМИЛ. Мирзә, сабаһ мән јола дүшүрәм. Сизинлә бу ҝөрүш гәлбимдә из бурахды, бу мәним гәлбимдә һәмишәлик галаҹагдыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Шејх, сағ олун ки, мәни јадыныза салыб ҝәлдиниз. Дағыстандан ҝәлән ән әзиз гонағым сиз олдуз, мәктублаша да биләрик.

ШАМИЛ. Јахшы, Мирзә, сиз мәшһур адамсыныз, буну мән дәрк етдим.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сағ олун, Шејх, һүзурунузда һәмишә һазырам. (Шамил вә тәрҹүмәчи ҝедирләр). Шамил фанатик бир имам олса да охумуш бир шәхсдир. Петербургда ону савадсыз дағлы кими гәләмә верәнләр неҹә дә јанылырлар. Шамил алимдир, дин алими. Суфилијин инҹәликләрини там билир. Бу ҝөрүш мәним үчүн чох јахшы олду, «Шамил вә мүридизм» әсәри үчүн ҝөзәл тәәссүратдыр.

Гапы дөјүлүр, почталјон гәзетләри верир. Казымбәј гәзетләри ҝөздән кечирир. Гәзетләри сәпәләјир. Сәһнә архасындан сәсләр ешидилир.  

БИРИНҸИ СӘС. Шәрг профессору јенә гијамчы Пугачовун адыны чәкир…

ИКИНҸИ СӘС. Казымбәјин әсәрләри мүсәлманчылығы тәблиғ едир, о шәрг ҹәсусудур…

ҮЧҮНҸҮ СӘС.  Казымбәјин елми јарадыҹылығы анохронизмдән савајы бир шеј дејил.

Казымбәј сәһнәнин ортасында дајаныб башыны тутуб. Олга дахил олур, атасыны бу вәзијјәтдә ҝөрүб үстүнә ҹумүр.

ОЛГА. Ата, нә олду сәнә, башын ағрыјыр? (Гәзетләри сәпәләнмиш ҝөрүр) Бунлар нәдир. (Галдырыб бирини ҝөздән кечирир, охујуб јерә атыр). Ата, һеч алим дә гәзетә инанар, бунлар һамысы ахы јалан вә ҹәфәнҝијатдыр. Фикир вермә, атаҹан.

Пауза. Казымбәј стула әјләшир, алын тәрини силир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу гәдәр дә әдаләтсизлик олармы? Еј вәфасызлар, хүсүси илә мәни јандыран мәним кечмиш тәләбәм Березинин јаздығы мурдар сөзләрдир. Алчаг, һәр бир суалына саатларла ҹаваб верирдим. Лобачевскијә тапшырыб университетдә сахлатдым о нанәҹиби. Бу да ахыры. Аһ алчаг, намусдан, гејрәтдән бихәбәр алчаг!

Олга ону сакитләшдирмәјә чалышыр.

ОЛГА. Бу јазылары гаралајанлар ичәрисиндә бирҹә дәнә дә олсун алим јохдур. Бунлары јазанлар уҹуз гәзет ишчиләридир, јалан-паланла чөрәк пулу газанырлар.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ејби јохдур, үрәк сөзләрими мән дә дејәҹәјәм, мүтләг дејәҹәјәм. Гој березинләр, дмитријевләр, сидоровлар билсинләр Казымбәј анҹаг елми, әдаләти һәр шејдән үстүн тутур вә тутаҹаг да.

Пауза

 

4 шәкил

Казымбәјин отағы. Сәһнә ишыгланыр. Казымбәј вә Олга ичәри дахил олур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Гызым, «Зора» операсы хошуна ҝәлдими?

ОЛГА. Ата, хошума ҝәлди. Лакин,  инсанлар орада өзләрини апара билмирдиләр, сөјүшүрдүләр, сәс салырдылар. Мәним зәннимҹә онлар операја тамаша етмәјә ҝәлмәмишдиләр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Россининин ән мәшһур операсыдыр, гызым. Залда Чернышевски дә вар иди, башгалары да.

ОЛГА. Ата, чар Александр да вар иди?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бәли…Чар мәни чағыртдырмышды. Әввәл Саблуковдан сорушубмуш ки, саггалы киши кимдир. Она дејибләр ки, шәрг профессорудур. О сонра мәни чағыртдырыб.

ОЛГА. Бәс биз операнын јарысындан нијә гајытдыг?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Олга, билирсән, һәјатда елә вәзијјәтләр олур ки, орадан тезликлә гачмаг мәсләһәтдир, узаглашмаг мәсләһәтдир. (Отаға Саблуков дахил олур).

САБЛУКОВ. Салам, Казымбәј! Нә вар, нә јох. Олга ханым, охумағыныз неҹәдир?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Сағ ол, Саблуков. Олга сабаһ еркән Казана, әмисинин јанына јола дүшүр. (Олгаја чеврилир). Ҝет гызым, јығыш, сабаһ Казана јола дүшүрсән. (Олга ҝедир).

САБЛУКОВ. Профессор, нә исә тәҹили бир шеј баш вериб ки, сиз Олганы Казана ҝөндәрирсиниз. Мән һеч бир шеј анламадым. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Театрда баш верән чарла ҝөрүшүмүзү хатырла. Орада чар гызын адыны сорушду. Мән дедим ки, Олгадыр. Сонра деди ки, нијә бәс ону сиз мәҹлисләрә ҝәтирмирсиниз, дејирләр о чох ҝөзәл вә ҹазибәдардыр. Јох, Саблуков, чарын гадынлара мүнасибәтини билирәм. Она ҝөрә ҹаваб вердим ки, гыз вәрәм хәстәлијинә тутулуб, Казанда мүалиҹә олмаға ҝедир.

САБЛУКОВ. Сиз билән мәсләһәтдир, профессор, бәлкә дә дүз һәрәкәтдир. Чар, сән демә, Шәргә аид бүтүн әсәрләри охујуб. Ҝөрдүз, сизә нә суаллар верирди. Лакин Гуранын тәрҹүмәсинә чатанда, елә билмишди ки, сизин тәрҹүмәниздир. Казымбәј, бу елә бир ҹәмијјәтдир ки, мәни дә сәни дә сијаси ҹасус кими тутуб дама баса биләрләр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән буну билирәм, Саблуков. Анҹаг сәнлә мәним арамда фәрг вар. Мән шәрг мүсәлманы христианлығы гәбул етмишәм. Чар, әлбәтдә, мәни мүсәлман ҹасусу һесаб едәҹәк. О һәтта мәндән сорушду да: мүсәлмансан, јохса христиан? Мән ики одун арасындајам, Саблуков. Дәрбәнддә динини дәјишдирән, Русијада христианлығы илә ислам тәблиғи апаран алим. Чыхыш јолу вармы? Мөһтәшәм Русија  дөвләтиндә чарлар савадлы олмалыдыр, Саблуков, савадлы.

САБЛУКОВ. Дүздүр, Казымбәј, кимдир бизә гулаг асан, кимдир бизим сөзүмүзү сөз елијән. Грибоедов демишкән: «биз ағылдан бәла чәкирик».

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мәним бүтүн әсәрләрим Шәрглә бағлыдыр. Буна ҝөрә дә онлары нәзәрдән кечирирләр. Бир бәһанә ҝәзирләр, лакин һәләлик тапа билмәјибләр. Бу сахта алимчиликлә мәшғул оланлары гәзәбләндирир.

Пауза

САБЛУКОВ. Русијада елм әмәлли башлы алверә чеврилиб.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јахшы дедин, Инҝилтәрәдә Асија китабаханасында бир нечә әлјазмамы ҝөрдүм. Ҝөзләримә инанмадым. Сорушдум ки, бунлар бура неҹә дүшүб. Дедиләр ки, сатын алмышыг. Јенә вәд едибләр ки, сатсынлар. Сусдум, өз-өзүмә дедим: беләсиләрин о пул алан әлләрини балтајла кәсмәлидир.

САБЛУКОВ. Профессор, һеч билмирәм Русијада һәјат һараја јуварланыр. Сизин кими алимин гәдрин билмәјән ҹәмијјәтин нә ҝәләҹәји ола биләр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Еһ Саблуков, артыг гоҹалмышам, ишләрим јарымчыг галыб, галан јазыларымы јеринә јетирә билсәм, бөјүк ишдир. Онда өзүмү хошбәхт һесаб едәрәм.

САБЛУКОВ. Профессор,  нәдәнсә Петербург да мәнә дар ҝөрүнүр. Сизинлә нә гәдәр дәрди – һал етдим. Һәр икимиз гәлбләримизи бошалтдыг. Јахшы, сизә үғурлар арзулајырам.

Ҝедир. Отаға Олга дахил олур.

ОЛГА. Ата, һәр шеји һазырладым, сабаһ гатарла јола дүшәҹәјәм әмимҝилә.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јахшы, гызым, Александр гој мәнимлә галсын. Бир аз вахтдан сонра сәни дә Петербурга ҝәтирәҹәјәм. Инди, ҝет истираһәт елә.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Тәк. Үрәјини тутур) Нәдәнсә үрәјим дә сызылдајыр. Алтмыш јашдан сонра үрәјин белә сызылдамасы јахшы нишанә дејил. Дејәсән, ишләрим јарымчыг галаҹаг. Тәләсмәк лазымдыр. Олга Абдүлсәттәрин јанында галар, Александр да ки, бөјүјүб. (Отагда ҝәзишинир). Бу һеч јахшы нишанә дејил, тәләсмәк лазымдыр.

Аста аддымларла сәһнәдән ҝедир.

 

5 Шәкил

Петербурҝда Казымбәјин отағы. Сәһнәнин ортасында чарпајы.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Чарпајыда узаныб)  Аһ, аһ, дејәсән, сон саатларым јахынлашыб. (Әлини һаваја узадыр) Ата, сәнсән, нә әҹәб, ана, сәндә бурдасан. Мәним јаныма ҝәлмисиниз. Бајат гапы. Нарын гала дашлары. Бу да доғма евимиз. Нә ҝеҹ чатдым бу оҹаға, Дәрбәндими нә ҝеҹ ҝөрдүм. (Пауза)

ОЛГА. (Јанында һәким дахил олур) Ата, атаҹан, ҝөзләрини ач, горхутма мәни, сәнә һәким бахаҹаг.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Олга, бунлар кимдир, мәјәр сән Дәрбәнддәсән? Нә јахшы олду, һамымыз бир јердәјик.

ОЛГА. Доктор, беш ҝүндүр ки, о сајыл-бајыл данышыр, елә билир ки, Дәрбәнд шәһәриндәдир.

Һәким Казымбәјин голуну тутуб нәбзини јохлајыр, стәкана гојуб су илә дәрман верир, алимә ичирдир. Чағырыб Олгаја нәсә дејир. Һәким отағдан чыхыр. Олга хәстәнин јанында тәк галыр.

Ата, раһат олдунму, ата, дәрман ичдин ахы?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Олга, Александр һарададыр, Прасковја һаны, һаны Прасковја?

Пауза. Отаға Саблуков дахил олур. Казымбәјә јахынлашыр, онун әлләрини тутур.

САБЛУКОВ. Профессор, сиз мүтләг ајаға дураҹагсыз, мән буна инанырам. Сизи чох ишләр ҝөзләјир, профессор. 

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Хәфиф ҝүлүр)  Өлүм ајағында кишијә тәмкинлик вермәзләр, Саблуков. Өлүм һагдыр, буна ҝөрә дә горхулу дејил. (Ағыр-ағыр) әбәдијјәтә ҝедән јоллар әзаб дағларындан кечир. Бир өмүр әбәдијјата говушурса, бу һеч дә горхулу дејил. Әлбәтдә, јахшы оларды ки, јаханы өлүмүн әлинә вермәјәсән, лакин…

САБЛУКОВ. Јох, профессор, сизин китабларыныз сизи ҝөзләјир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Саблуков, бил вә аҝаһ ол, мән бир даһа ајаға галхмајаҹағам. Анҹаг јенә дејирәм ки, өлүм һеч дә горхулу дејил. Горхулу ҝәләҹәк нәсилләрин мәһкәмәсидир. Ҝәрәк елә јашајасан ки, ҝәләҹәк нәсилләр сәни гијаби олса да дар ағаҹына чәкмәсин. Мән Рус империјасы үчүн аз иш ҝөрмәмишәм.

САБЛУКОВ. Сиз ки, ҝөзәл бир һәјат сүрмүсүнүз, профессор. Александр  Касимович, сизин јаздығыныз һәр бир әсәр елм абидәсидир.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Мән һәмишә  мәгсәдсиз кечән ҝүнләрими дүшүнмүшәм. Һәштәрхандан Казана ҝедән ҝүнләрими. Бош вә мәнасыз  ҝүнләрими. Петербурга ҝәлмәк үчүн нечә нечә назирин иҹазәси (Әлини һавада јелләдир). Габағыма кимләр чыхмајыб Јермолов, Лански, Голитсин даһа кимләр… кимләр…

САБЛУКОВ. Профессор, сизин јаддашыныз сүбут едир ки, сиз һәлә Русија елми үчүн чох иш ҝөрмәјә гадирсиз. Өлүмдән данышмајын, Казымбәј!

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Јаддашымдан һеч вахт шикајәт етмәмишәм. Мәни нараһат едән јарымчыг галан ишләримдир, әлјазмалырымдыр. Бир әсрдән сонра Шәрг дүнјанын мүһүм проблеминә чевриләҹәк. Русијада исә мәним фикирләримә дајаг чыхмады. О вахты Русија бөјүк Шәрг сијасәтиндән кәнарда галаҹаг. Бу сөзүмү јадда сахлајын.

Сусур. Олга Саблукова ишарә едир ки, гој јатсын. Казымбәј чарпајыда ҝөзләрини јумур. О сәсләр ешидир. Анасынын лајласыны ешидир.

СӘС. «Лајла дедим јатасан, ширин јуху тапасан»

Чарпајыдан галхан кими олур.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу анамын сәсидир. Ана, мәним көмәјимә анҹаг сән чата биләрсән. Мән Дәрбәнддәјәм, көһнә евимизин өнүндә. Јохса, бу јухудур. Јох, бу онун сәсидир. Өзүдүр ки, вар. Нә гәдәр вахт кечиб, амма анамын сәси дәјишмәјиб.

СӘС. «Лајла дедим јатасан, ширин јуху тапасан».

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ана, мәнә лајлај демә, јухламаг истәмирәм, ана. Горхурам, јатсам ојанмајаҹағам, анаҹан. Хаһиш едирәм мәнә башга маһны оху. Ших Салаһ булағына сәнинлә ҝедәндә охујан маһныны оху, ана.

Сәһнә архасындан Һаҹы Гасымын сәси ешидилир.

СӘС. Шәрәфнисә, сән кими тутмусан, бурах ону. Әл чәк ондан, артыг о бизим оғлумуз дејил, о бизә јаддыр, јад. О бизи Дәрбәнддә биабыр еләјиб, јадындадырмы?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Чарпајыдан галхан кими олур) Ата, сән дә бурадасан? Мән сизин оғлунузам, сизин, ганым да сизин ганыныздыр. Мән сизи дүнјалар гәдәр севирәм бир дә Дәрбәнди. Дәрбәнди севирәм, ата. (Әлләрини јухары узадыр) Илаһи, бу ишыг һарадан ҝәлир? Бәлкә бу мәним хәјалымдыр? Орада дајанан кимдир? Аман, о ки, Ҝүлнардыр. Сән нә ҹаван галмысан, Ҝүлнар. Нијә мәнә сары бахмырсан? Һә, Мирзә гоҹалыб… Мәним өмрүмүн ҝөзәллик илаһәси, Ҝүлнар. Аманын ҝүнүдүр, үзүнү о јана чевирмә (Әлләри илә јорғаны јығыр).

ГАДЫН СӘСИ. (Сәһнә архасында) Әлвида, Мәһәммәдәли, мән сәнин дејиләм, сән мәни алдатдын, вәфасыз чыхдын, мән ҝедирәм, әлвида.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Ҝүлнар, бу онун сәсидир. Ахы мән вәфасыз дејилдим, Ҝүлнар.

ГАДЫН СӘСИ. Дејилсәнсә бах, бу јердәки јајлығымы галдыр ҝөрүм, баҹарарсан?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Сәс ҝәлән тәрәфә бахыр) Јајлығы галдырым. Аман, ајағларым мәнә табе олмур. Ҝүлнар, бағышла мәни, ҝетмә, дајан, мән горхурам. Мәнә сојугдур. Һә бу Нарын галадыр, орада һәмишә сәрин олур. Бу Нарын гала дашлары мәни әһәтәјә алыб, һәр тәрәфдән күләк әсир. Дејәсән, Хәзәрдә туфан вар. Ҝүлнар, о сәнин јанында түстү ичиндә ҝөрүнән адамлар кимдир? (Пауза)

ҺАҸЫ ГАСЫМЫН СӘСИ. Рәдд ол, Дәрбәнддән, сән мәним сөзүмү басдаладын, нијә ҝәлмисән?

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Диксинир)  Ата,  ҝөзләримдә пәрдә вар, артыг ҝөрмүрәм. Бу нәдир, чискин булуд ичиндә ишыг. Илаһи, бу нә ишыгдыр? Бәс о адамлар кимдир? Јохса бу Бајат гапыдыр? Јох, јох онлар јадлардыр. (Чарпајыда отурур).

ОЛГА. (Пәришан һалда атасынын јанын ҝәлир). Ата, узан, бир аз раһатлығыны ал. (Әлини тутур) Сән ахы ҝеҹә јухусуз галмысан? Инди Александр ҝәлиб чыхмалыдыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. (Олгаја бахыр) Олга, гызым, сизи ҝөрмәкдән савајы бу дүнјада даһа мәним бир ишим галмајыб. Бәс һаны Александр, ону ҝөрмәк истәјирәм.

ОЛГА. Александр бу саат ҝәлиб чыхар, јолдадыр.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Бу әзаблы јолу мән доғма Дәрбәндимдән башладым. Мәнә елә ҝәлир ки, мән инди Нарын гала диварынын дибиндәјәм.

ОЛГА. Ата, нә данышырсан, бура Петербургдур, Петербург.

МӘҺӘММӘДӘЛИ. Петербург? Јох, Дәрбәнди ҝөрмәк истәјирәм. Онун дар күчәләрини ҝәзмәк, ахшамүстү күчәјә чыхмаг, сөһбәт етмәк истәјирәм. Ших Салаһ булағына ҝедиб су ичә билсәјдим…

ОЛГА. Ата, бунлар һамысы сәнин гыздырманын хәјалыдыр, узан јат, динҹини ал.

МӘҺӘММӘДӘЛИ.  Гызым, һәкимләр мәнә демишди ки, мәнә Петербург иглими јарамыр, Вјаткаја да мүалиҹәјә ҝетдим, бир сәбәб олмады. (Пауза) Алтмыш сәккиз ил дүнјада өмүр сүрдүм. Дәрбәнд ешгијлә јашадым. Бу шәһәрин адына әсәр јаратдым. Анҹаг, Гырхлар гәбристанында јатмаг мәнә нәсиб олмады. Бир чох арзуларым үрәјимдә галды… (Јенә гулағына сәс ҝәлир)

Аман, бу сәсләр, онлар һарадан ҝәлир. (Ајаға галхыр, үрәјини тутуб ирәлимәк истәјир). Јенә бу сәсләр. Бу халг бура нијә јығышыб? Ким өлүб? Мән… өлмүшәм? Мән һеч кәси танымырам. (Әлләрини јухары галдырыр). Бах, орада дајанан Ҝүлнардыр. Мәним Ҝүлнарым. О јанда Прасковја дајаныб. Прасковја нијә узаға ҝедир? Ҝәлирәм, Прасковја, даһа мәним ишим галмајыб. Бирҹә Дәрбәндими ҝөрә билсәјдим. (Чарпајы тәрәфә ҝедир, үзү јухары узаныр. Әлини дивара сөјкәјир) Нарын гала, бу дашларда адым да вар иди, ушаглар ҹызмышды. Нә јаман сојугдур бу дашлар. Дәрбәндимин улу дашлары. Ҝәлдим, сизә чатдым, салам, мәним доғма шәһәрим, Дәрбәндим…

Һәзин бир мусиги чалыныр. Каман сәси ешидилир.

 

ПӘРДӘ