Прошка
Сугыштан суңкы авыр елларта, ауыл саен йөреп, цөпрәк, сөяк, тире еыеп йөргәннәр. Пала-цага пы пәгытле көнне көтеп алганнар. Парысын та үлцәп тапшырганнар. Ауыл калыгы пылар кемнәр, кайтан килгәннәр, апкилгән шул нәрсәләренең ницаклы торганын та пелмәгәннәр. Мынтай эш пелән паллар кыйланган. Цөпрәкцеләр, сөякцеләр тауарны үлцәп алганнар, алмашка энә-еп, түмә, серәңкә, тарак, савын, евәк лента, прошка шигелле вак-төяккә алмаштырганнар.
Пергөн сөякце килгән кавәр таралаты. Ир паллар кәнрәк сөяк апкиләтләр, кыс-кыргыннар цөврәк-цаврак йөртәтеләр. Пы масаец кавәрне Сәлия пелән Хәлия тә эшетеп калатылар. Пы кыслар кәннән олаталарының өй түвәтә аунап яткан соры оллы цикмәнен пеләтеләр. Ул авыр гына игәнен тә пелеп цамалайтылар. Алар өннәләреннән ул цикмәнне аппаргалы сурайтылар. Париса корткаяк пыларга:
— Кеше килгәнтә, кунып калсалар, мин аларны кайта салырым? Мин аны астыларына түшәем куй.
— Өннәү! Кешеләр килеп кунып калса, пес Сәлия пелән иске кеце агац краватывыста йокларвыс. Песнең урынка кунакларны салырсын. Өннәү!
Өннәләре пеләте, пы кыслартан котыла алмассын.
— Сестән котылып пулмас. Аппарып пагың.
— Рәкмәт, өннәү! — тип, Хәлия өннәсен үвеп тә алты.
— Нимә алырсыс игән? Кара, онытмаң, энә-еп кәрәк, серәңкә тә пөтөп параты. Мин инте өй саен кус эстәп йөрей алмаем куй.
Ул саманта өйтән өйгә кус сурап та йөргәннәр. Серәңкәгә кытлык пулган.
— Ярайты, өннәү, ярайты! — тителәр масайган кыслар.
Алар пыел икесе тә угыгалы керәтеләр. Цац тарагалы тарак та, лента та, юышкалы савын та кәрәк пулаты.
Кыслар әлеге цикмәнне өй түвәтән алып төштеләр. Ул авыр. Аны инте ницек аппаргалы? Игенцетән пы цикмән петле пулыр тип тә уйлатылар. Ул саманта петнең котырган цагы ите. Өннәләре аны эссе мунцата та кунтырты, кояшка та элте. Пете пөттемә, юкма , кем пелсен? Кыслар пайтак уйлатылар уйлатылар та, мыны урап, ике пашыннан йөкләмәкце пултылар. Цикмән пирешмәте, пөкләнмәте. Мыны күреп калган өннә кысларына пулышмак пулты.
— Нимә, көцегес етмәймә? Менә пес аны пылай кылаек.
Париса апай цикмәнне ыспайлап ураты, аннары аны пау пелән пәйләп тә куйты. Кыслар ике ягыннан ошлап цикмәнне апкиттеләр. Алар сөякцеләр янына еттеләр, анта инте кеше-гара кән ите. Әнә Әктәм тә әвәсе пелән сөяк-саяк апкилгән. Аңа шәп, аның әвәсе теттомта пулган, урысца пеләте. Пылар урысца пелмәйтеләр гуй. Пыларга та цәрәт етте. Марча катын цикмәнне алты та үлцәте. Пылартан сурайты, кыслар аңнамайтылар. Әктәмнең Нүрия әвәсе:
— Нимә аласыс тип сурайты, — тите.
Хәлия патырырак, ул кулы пелән алгысы килгән нәрсәләрне төртеп-төртеп күрсәтә пашлаты. Тарак, савын, серәңкә, лента, энә-еп алтылар. Шунта гына Хәлиянең күсенә пер ыспае прошка төшмәсенмә! Ул прошканы та төртеп күрсәтте. Марча әллә нимә әйтәте, прошканы пирмәйте. Шул арата өннә тә килеп етәте. Урысцасы йога пулса та, корткаяк аңнайты, кысларның инте прошкага акца тулмайты. Хәлиянең эце шыуу итеп китте. Ницек? Ницек кенә тулмайты игән? Ул өннәсенә пылай тите:
— Өннәү! Энә-епне алмай тораек, әрни пулса та прошканы алаек! Өннәү!
— Яә, ярайты, прошкасыс йөреп торырсыс. Миңә яманкалы энә-еп кәрәк.
Ул шулай тите тә нәрсәләрне апкайтып китте. Сәлия тә аңа иярте. Хәлиянең эцентәген ицкем пелмәте. Аңа тың яман ите, сыктай та алматы, өйгә тә пер кайткысы килмәте. Ул елга пуена парып еткәнен тә аңнамай калты. Өстен тә цицеп тормай гына Иртеш соуына ташланты.Эх! Йөсә пелмәгән пулсацы! Тик ул йөсә пеләте. Инәсеннән кацып, урлап пулса та ул йөскәле үрәнкән ите. Йөсә пелгән кеше соуга патмайты игән…
Өйгә кайткысы килмәсә тә кайтты. Аңа сеңнесен карагалы кәрәк. Өннәсе эштән, пешеренүтән пушамайты. Инәсе, әткәсе кицкә катәр эштә.
Өннәсе сеңнесен йоклататы ите.
— Пы нимә эшләп йөрейсен? Өстең нимәгә соулы? Мә кецегәңне тирвәт.
Корткаяк осак төпценеп торматы, эшентә пулты. Хәлия шунта гына күс яшьләрен тыя алмай сыктагалы кереште.
— Пес ник кән? Пес ник ярлы? Әнә Клараның пөтен нимәсе пар. Ул үсе инәсенең пергүс кысы. Көйләге тә ыспае, түпләсе тә пар. Аның атасы сугышта үлеп калган. Аңа пенсә акца алатылар. Песнең акцавыс та юк.
Әле агылы тулып етмәгән кыс шунтай уйлар пелән асапланты. Атасы парның пәгыте алта пар игәнен ул әле аңнамайты ите. Ул шунтай уйлар пелән цәңкелцәк астынта йоклап калты. Сәлия кергәнтә тә ул әле йоклайты ите. Хәлиянең көнтес йоклаганын күрмәгән кыс исе китеп:
— Пы нимә, Хәлия көнтес йоклап ятаты? Әллә аурып киттемә? — тите.
Париса апай агыллы корткаяк ите. Ул кысының нимәгә ацуланканын пелсә тә, пелмәмеш пулты. Прошканы үтә алгысы килгәнен аңнаты ул, тик:
— Көце пөткән пулыр. Кецегәләрен карашаты, миңә пулышаты. Синең ярайты пер генә сеңнең. Уят, торсын. Аның әле ашанканы та юк. Икәүләшеп ашаның, аңнатыңма?.. — тите ул Сәлиягә өмет пелән карап.
— Аңнатым, өннәү. Касер уятам. Пергә ашанырвыс. Мин үтә ацыктым тигән пулырмын. Миңә эяреп ашаныр.
Хәлия ашануын ашанты. Пы көннән аның карашлары та пашкарты. Ул олгагантай пулып китте. Ацлыкны, яланкацлыкны пелгән кысның тормошка каравы та пашкарты.Тик ул ник пылай игәнен аңнаматы. Түскәле кәрәк тип уйлаты.Өннәне, инәне тыңнагалы кәрәкне пелте…
Хәлия олгайгац, прошкаларны кән күрте, тик ул прошка аның исеннән пер тә цыкматы, кел күс алтынта торгантай пулты…
Брошка
В трудные послевоенные годы в деревню часто заходили тряпичники. Принимали они на вес не только тряпки, но и кости. Никто не знал, что это за люди и откуда они. Никто не понимал, сколько может стоить ветхая одежда. Поэтому выбегали им навстречу, в основном, дети. И такие дни были для ребят праздником.
Расплачивались тряпичники всякой мелочью: нитки, иголки, мыло, гребёнки, спички, ленты для волос, брошки, пуговицы...
Однажды прокатился слух, что появились тряпичники. Мальчишки, как всегда, тащили им кости, а девочки — тряпки. Радостную эту весть услышали Салия и Халия. Двоюродные сёстры давно приметили старый дедушкин чекмень и убедились в том, что он тяжёлый. Девочки, надеясь сдать этот чекмень тряпичникам, стали выпрашивать его у бабушки. Но старая Париса не соглашалась:
— А куда я уложу своих гостей? Что я им постелю?
— Бабушка, если гости останутся ночевать, мы с Салией будем спать на нашей старой деревянной кроватке. На наше место постелишь гостям. Ну, бабушка!
— Спасу нет от вас. Ладно, так и быть.
От радости Халия даже поцеловала бабушку.
— Что будете брать за него? Не забудьте только мне иголку с ниткой, мыло и спички. Я уже не могу искать уголь по домам.
Спичек тогда не было. Соседи брали друг у друга горящий уголь, чтобы разжечь печь.
— Ладно, бабушка! Ладно!
Скоро они пойдут в школу. Нужны и гребень, и лента, и мыло. Девочки спустили чекмень с чердака. Он тяжёлый. Может и вшивый? Вшей тогда было много. Бабушка и в бане чекмень прожарила, и на солнышко вывесила. И кто знает, осталась там эта гадость или нет? Чекмень тяжеленный, не могут девчонки его унести. И тут на помощь пришла бабушка.
— Что, не подымете? Давайте, я помогу.
Париса свернула чекмень, связала верёвкой, и девочки потащили его. Народу набралось прилично. Вот и Актам пришёл с сестрой. Они принесли кости. Сестра Актама понимет немного по-русски – два года прожила в детдоме. Девочки совсем не знают русского и не понимают, что говорит тряпичница. Выручила сестра Актама:
— Она спрашивает, что вы будете брать?
Халия смелее Салии. Показывает пальцем на вещи: гребень, мыло, спичку, ленту, иголку и нитку. И вдруг увидела брошку. Какая красивая брошка! Глаз не оторвать. Халия показавает на брошку. Но тряпичница брошку не даёт и что-то говорит. Тут подоспела бабушка. Она чуточку понимает по-русски. Оказалось, что на брошку не хватает чекменя. У Халии так и ёкнуло в груди. Она застыла без слов. Как? Как это может быть? Обидно! Она теребит бабушку:
— Бабушка, нитку с иголкой пока не будем брать, купим брошку. Бабушка!
— Ладно, ладно, походишь пока без брошки. А мне нужны нитка и иголка.Чем я буду штопать вашу одежду?
И бабушка с приобретёнными вещами пошла домой, за ней Салия. Что творилось в душе у Халии никто не знал. Ей очень плохо. Она не хочет идти домой. Она сама не знает, как оказалась на берегу Иртыша и, не раздеваясь, прыгнула в воду. Эх, лучше бы она не умела плавать. Но Халия умела плавать. Научилась украдкой от мамы. Кто умеет плавать, тому утонуть не просто.
Однако надо было идти домой. Надо было нянчить маленькую сестрёнку. Бабушке некогда, папа с мамой с утра до ночи на работе.
— Где ты так долго пропадаешь?! Почему ты вся мокрая? На, держи сестрёнку, покачай её.
Старая Париса не допытывалась, она знала, чем обижена внучка, но виду не подала. Когда бабушка ушла по своим делам, Халия залилась горькими слезами.
— Почему нас так много? Вот Клара у мамы одна. У неё есть всё. Есть красивое платье, новые туфли. Папа погиб на войне. И они за это пенсию получают. Почему мы бедные? Почему у нас нет денег?
Девочка еще не понимала, какое счастье, когда у тебя есть отец. Наплакавшись, Халия так и уснула под колыбелью. Вошла Салия и очень удивилась. Как это её двоюродная сестра может спать днём? Такого никогда не бывало.
— Бабушка, что случилось? Почему она спит? Может, заболела?
Мудрая бабушка знала, почему печальна внучка, но объяснять не стала.
— Устала, наверное. Сестрёнок нянчит. Мне помогает. У тебя только одна сестрёнка, а у неё – посмотри, три. Разбуди Халию, она даже не обедала, а уже вечер наступает. Поешьте вместе. Поняла?..
Она смотрела на Салию с надеждой.
— Поняла, бабушка.Сейчас разбужу её и вместе поедим. Скажу, что я тоже очень проголодалась.
Она, конечно, поела.
В этот день Халия резко повзрослела. И многое поняла. Жизнь тяжёлая, бабушку и маму надо слушаться …
...Прошли годы. Халия выросла. Видела много разных брошек. Но та... та брошка запомнилась ей на всю жизнь. И всегда сверкала перед её глазами.
