Буусын һургаал
Элинсэг хулинсагһаа эртэ урданһаа дамжан ерэһэн ажахы эрхилэлгын зарим аргануудые бэе дээрээ үзэһэндөө мүнөө болотороо һанаа бодолдоо ханалгатай ябадагби.
Арһа элдүүрилгын һүүлшын шата болохо арһа уталгада бүри һургуулида ороогүй байхадам, ехэ төөбиим хабаадуулжа эхилһэн юм. Эндэ минии юушьеб тодорхой хэжэрхихэ, бүтээжэрхихэ юумэн байгаагүй, утаариин нүхэнэй дэргэдэ хэдэн час соо һууха уялгатай бэлэйб. Энэ ехэ хүндэтэй уялга мүн гэжэ төөбиим абаһаар ойлгуулжа үгэһэн юм. «Утаариин нүхэнэй эзэн ехэ юм. Түбһэн хүниие тэсэдэггүй. Һанаандань тааруу хүнэйл хажуудань һуугаа һаа, урматайгаар утаагаа ууюулжа, арһаншье айхабтар һайхан, шарабтар үнгэ ородог. Таагүйшэг хүнэй нүхэ һахибал, мүртэй үнгэ зүһэ орохогүй, сайбартаад лэ үлэхөө һанаха», — гэдэг һэн төөбиим.
...Хабарай һалхигүй намдуу нэгэ үдэр Сэбэг төөбиим наадандаа дашууршоод, «ондоо түбиин» оршон соо шунгашоод ябаһан намаяа дуудаба. Хүрин ута тэрлигтэй төөбиим хэрэлсы дээрээ зогсоходоо һүрөөтэйшэг, намаар юушьеб хүүлэхэ гэһэн шэгтэй шэнги. Орохотойм сасуу набтархан ябаган шэрээ дээрэ шара тоһоной нэмэргээтэй, саахартай худхаатай, хэлэеэ таһа хазама мойһон модон улхан соо дүүрэсэ хээтэй намайе хүлеэжэ байба. Хахад литрэй баанханууд соо ябталаатай энэ үлир эгээл шухала ушарнуудта төөбии подвал сооһоо гаргадаг юм һэн.
— Зай, хүүхэм нилээн мондойгоош, солоохойтой болоош. Төөбиидөө гансал уһа, түлеэ оруулаад байхагүй, үшөө юу хээ хэжэ һура. Хоюулан мүнөөдэр арһа утая. Биш хуу бэлдээд үгэхэб, шим һуухаш.
— Хэр удаан юм? — гээд, наадандаа эрьехэ найдалаа алдаагүй би хойшоо таталдахаа һананаб.
— Удаахан даа. Наранай һайса тонгойтор. Би үе-үе болоод ошожо хаража байхаб. Хоорондоо зугаалхагүйбди. Утаариин нүхэнэй эзэн хүнэй хөөрэлдэхэдэ дурагүй юм, — гэнэ төөбиим.
— Тэрэ эзэниие хаража болохо юм гү?
— Харагдадаггүй юм. Харагдаа һаа, шэдиеэ алдажархихаб гэнэ бшуу.
Ямар жэгтэй юм. Ута сагаан һахалтай, дуб дуугай үбгэжөөл лэ байгаа бэзэ. Хүршэ Сэрэмпэл таабайда адли. Тэрэ үхибүүдэй шууялдахада ехэ дурагүй, хүгшөөтэйгөөшье дуугарха дурагүй, үдэрэй нэгэл үгэ алдаа һаань, дээдын зэргэ гэлсэдэг шуу хүршэнэрнай. Хамарынь Сэрэмпэл таабайнхидал һарнагар томо һаа, бүришье адлишуу байха. Үшөө колхозһоо үнидэ абаһан, хүгшэрэнтүү мориндоо хүггүй дуратай, ходол эльбэжэ, дэлһыень һамнажа байха гэлсэдэг манайда сугларһан хүгшөөнэр. Магад, шабгансадаа хэлээгүй юумэеэ мориндоо хэлэжэ, сэдьхэлээ ханаадаг аалам гэлсэхэ хүгшэшүүл.
Хүнгэн сагаан түмпэн соо хэрэгтэй юумэеэ хэжэ, үбһэнэйнгөө хорёогой баруун талада хэр үнинэй малтаатай утаариин нүхэн тээшэ ошобобди. Һэбшээхэн зулгылаад, зохид гээшэнь, наранай элшэ хабарайхяар халуухан, тэнгэри хүбхэлзэн зэнхыгээд, зай захагүй мэтэ. Гараа наран тээшэ дэлгээгээд, нюдөө ониилгоод зогсоноб.
— Элдэбээр аашалаад, һалхи бү дуудажа орхи, эшхэрхэ бариха, шолмонууд, юугээшье хэхэ зонта. Ерэ, энээнээ барилса, — гээд, жэжэ үйһэндэ гал носоожо бадаргаагаад, түмпэн соохи аргал, тонтогоол, нарһанай шэнгэрүүһэ, борбоосгойгоо дүлэтүүлбэ. Тиин галай унтаржа, юрэл нэгэ жэгдээр ууяжа эхилхэдэнь, эдэ бүгэдэеэ нүхэн руугаа болгоомжотойгоор, аалиханаар хэбэ. Уданшьегүй хүхэбтэр утаан өөдөө сорьёжо, элдэб үнгын угалзануудые һиилэхэ гэһэндэл, хойшо урагшаа һэлбэлзэнэ. Энээниие гоёшоохо гээшэм аргагүй, утаариин нүхэнэй үбгэжөөлэй ута һахалынь ха юм гээд төөбиидөө зэмэлүүлнэб. Нүхэн дээрэ һалаатуулан табигдаһан гурбан шоро модоной дээдэ үзүүрнүүдыень холбон, бүхэлэн уяад, арһаяа үнгөөрнь зосоошонь нэм эрюулээд, эндэ тэндэһээ утаанай нэбтэрэн гарахагүйн тула хабшуураар хабшаадхиба.
Одоошье би модон һандали дээрэ табигдаһан талбаг дээрэ һуужа, харууһаншанай үүргэеэ эхилбэ хаб. Бүри бишыхандаа, удаань һургуулида ороһонойшье удаа һахюулшан болодог байгааб. «Энэтнай юундээ хэрэгтэй юм? Ганса өөһэдынгөө малай арһа утаад орхихогүй, үшөө хүнүүд юундэ манайда арһа асаржа утуулха болоо юм?» — гэхэб. «Утагдаһан арһа хорхой хибэн эдихэгүй, дэгэл оёходо үзэмжэтэй гоё болодог. Теэдшье маниие арһа һайнаар утана гэлсэнэ ха юм. Доржи-Хандадаа утуулаад үгыт гэхэдэнь, яагаад арсахабши. Зондо шадаал һаа, һайе хэжэ ябаха юм. Хожом хойно байдалдашни һайн байха, хэһэн туһашни бусажа эрьехэ» — гэхэл даа, төөбиим.
Үзэг бэшэг таниха болоходом, энэ ажал тиимэшье шэлээтэй, хашартай бэшэ шэнги болоо һэн. Утаанайнгаа нэгэ жэгдэ гарасые тухайлан, түни түбшэхэн номоол уншажа һуухаб. Хаа-яаниинь оршон дайдаяа һайхашаан харахаш. Баруун хадам түрэлһөө түрэл таабайм мэтэ духаяа мэлиилгэн милайхадал гэхэ. «Һуу, һуу, һууһан хүн һууряа олохо», — гэһэндэл. «Яба, яба, ябаһан хүн яһа зууха» гэжэ ном соо бэшээтэй байнал гээд һанаандаа һөөргэдэхэб. «Һууха, ябахашни — саг сагтаа, тэсэбэритэйл һаа, тэбэри олзо олохош», —гээд, Баруун хадам дам маһалзаха.
— Тэсэбэри гээшэш юун юм?
— Халуун, хүйтэн, үгсүүр уруудам, годируу бэдирүү гэжэ голон гонгинонгүй, бүрхэг сэлмэгыеш, бэрхэшээл золыеш нэгэ адляар дабажа гараха гэһэн юумэл даа. Тэсэбэритэй хүн түбэгтэ абтахагүй, табисуурайнгаа голые заатагүй олохо, — гэһэн номнолоо үргэлжэлүүлхэл даа, Баруун хадам.
Нэгэтэ иимэ ушар болоһон юм. Оршон байгаалитаяа харилсан, хон-жэн байдалаа сахин, урдынхяараал һуун гэһэйм, үү-татай, хүнэй ханяахань дуулдаад, уданшьегүй аабагар жаахан бэетэй хүгшөөдэй бии болоод, хашаанай забһараар зай захагүй үгэлөөд эхилбэ:
— Ай, Доржи-Ханда, арһаяа утажа һууна гүш? Хари, хүн хэлээ юм, шамайе энээндэ ехэ бэрхэ юм гэжэ... Хэнэй асарһан арһан бэ?
Хамагай түрүүндэ үлүү үгэ гарахагүй гэһэн хорюулаа һанан, миин лэ дохисогооноб, тиин хургаяа амандаа абаашаажа, бү дуугарыт гэһэн тэмдэг үгэнэ хэбэртэйб. «Танай Түртэтэн угаараа шанга зон юм. Ши эжытэеэ эдээндэ шадарлаһан хүн ха юмши даа. Тожоон төөбиин шүлһэ эдижэ томо болоош. Уг удхынь энээнэй ашаар абалсаал гээшэш», — гэхэ мэтээр, түргэ- түргэн ярихадань, үгэнүүдынь ямар нэгэн хүндэ тоборюулганууд мэтээр газар дээрэ абяатайгаар мухарин унаһандал һанагдаа бэлэй.
Эгээл энэ үедэ гайха-ехэ, утаариин нүхэн соо тас- няс гэһэн абяан дуулдаад, гал дүрэлзэн носошобо хэбэртэй. Нюдэ сабшаха зуура улаан согууд дээшээ хиидэн, хэдэн тээ арһа соолон дүргэжэрхибэ. Тээлмэрдэшөөд, «Тө .бии!» —гээд, шангаар хашхархым тэндэ борсогорхон шабгансашье һанагдаагүй түргэнөөр арилшаһан байба.
— Энэ Ханда гэжэ хаа-яагүй хэлэеэ бүлюудээд лэ зайжа ябаха. Юугээ гэжэ энээ руу шагааба, шалиба гээшэб. Ёһо мэдэнэгүй гээ гүш, юумын саана аад лэ... — гэжэ мэгдэн гүйжэ ерэһэн төөбиим үгэлжэ байгаад, эсэстээ хүрэтэрөө борлуулагдаагүй, тэрэ мүртөө дүрэнхэй арһа шоронуудһаа хуулан, хуряан абаба.
Нүхэ руу шагаабаб. Утаариин эзэн уурлаад, собхороод- соёрлоод, намдаба хэбэртэй. Үлэ мэдэг носожо байһан ошохонуудшье унтарба. Төөбии санзайн эдеэ тэрээ руунь сасажа, алдуугай түлөө дуугайханаар хүлисэл гуйба. Харин арһанай бодото эзэндэ иимэ байдал яагаад ойлгуулһан, бэеэ сагааруулһан юм — мэдэнэгүйб. Гансал Ринчин төөбиитэеэ хоюулан хушуугаа холбон, энэ оһолто ушарай «гэмтэн» — Ханда хүгшөөе эбтэйхэнээр зэмэлэн шүүмжэлһэн юм. Хэды соо ямаршье оһолгүйгөөр арһа утадаг байһан намда энэ ушар одоол гайхамаар таабари, мартагдашагүй заабари мэтэ ухаандам хадуугдаа юм.«Олоной шууяан соо ходол дүжэршөөд ябангүй, хаа-яаниинь өөрөө өөртэйгөө харилсажа, досоогоо намдуухан байдал тогтоогоод, бэеэ шагнаархаад үзэдэг бай. Сэнтэй бодол гү, али ямар нэгэн туһатай тобшолол хаанаһаашьеб буугаад ерэхэл байха», —гээд, мүнөө табяад жэл үнгэрһэнэй удаа утаариин нүхэнэй эзэн һануулжа байһандал...
Үнэхөөрөөшье, хаа-яаниинь зүрхөө даража, зүнгөө зүб руунь шэглүүлжэ, ая намдуухан һуухада аятай бэшэ аал? Харин утаариин нүхэнэй эзэн яахадаа намда талархалтай һэм гээд һонин асуудал өөртөө табинаб. Ажабайдалай али нэгэн зүрилдөөндэ оролсоогүй, хара сагаанай хэрэгтэ хамааралсаагүй, буруу, зүбые буляасалдаагүй — гэнэн хонгор, аригуун сэбэр ухаандаа ябахадаа, үхибүүн бүхэн боди садын шэнжэтэй гээд зүб лэ хэлсэдэг шуу. Үерэй харьялаа үзөөгүй, булагай нэгэ жэгдэ бурьялаан мэтэ тэнигэр сэдьхэлтэй үхибүүндэ байгаалиин, оршон ехэ дэлхэйн үзэгдэлнүүдшье һаа, хайра үршөөлөө үзүүлдэгынь элил даа.
Үнгэтэ байдалай үймөөн соо маргаха, сошордохо, тэбдэхэ сагууд али олон дайралдадаг. Заримдаа яарал- дааралай мэдэрэлдэ абтан, дээрээ ортоо һаа, бууса тоонтынгоо бухал үбһэнэй саана, утаариин нүхэнэй дэргэдэ дабшалһан шэгшын зэргэ шордогорхон басаган ухаандам ородог. Тэрээхэн хүүгэндэл адляар дэлхэйе мэдэржэ, ажабайдалай тэнсүүреэ олодог хүм, хаа- яаниинь...
Заповедь родной земли
...В один из ласковых весенних дней моя бабушка Сэбэг позвала меня домой. Увлечённая игрой во дворе, мне не хотелось выходить из этого волшебного мира. Бабушка стояла на крыльце в своем коричневом длинном тэрлике*, и весь ее внушительный вид подсказывал, что сейчас мне нельзя ослушаться.
Когда я зашла домой, на низеньком узорчатом столике стояла деревянная пиала, доверху наполненная черемухой с сахаром, сверху покрытой тонким слоем топленого масла. Вкуснейшая... Черемуха всю зиму стояла в подвале в полулитровых банках, и бабушка время от времени вытаскивала ее, чтобы угодить мне.
— Хүүхэм**, ты уже подросла, ума в тебе прибавилось. Воду, дрова заносишь, моешь посуду, а сегодня мы будем заниматься окуриванием шкур. После кожемялки шкуры вот так надо обрабатывать и доводить до готовности.
А как долго это будет? — спрашиваю, не теряя надежду вернуться к играм.
— Почти до захода солнца. Не каждому доверяют это занятие. Я все приготовлю, а ты будешь сидеть рядом. Хозяин «утаариин нүхэн»*** — круглой лунки для окуривания — не терпит пустопорожних людей, а также шума и разговоров. Если рядом находится человек по душе, хозяин будет стараться равномерно окуривать. И кожа приобретет красивый желтоватый цвет.
— А можно увидеть этого хозяина?
— Нет. Он себя не показывает. Потому что боится потерять свои скрытые умения.
Как интересно! У него, наверное, длинная белая борода, и он, скорее всего, молчалив. Как наш сосед Сэрэмпэл таабай****. Он не любит, когда дети шумят, и если со своей старушкой за день перемолвится двумя словами, и то хорошо. Так о нем говорят соседки- бабушки. А если у хозяина лунки нос такой же большой и широкий, как у Сэрэмпэл таабай, то, выходит, и вовсе похожи. Сэрэмпэл таабай без ума любит свою старую клячу, которую еще молодой ему выделил колхоз. Постоянно ухаживает, расчесывает ее круп, гладит. То, что недосказал своей старушке, посвящает лошади, по мнению старушек.
Бабушка взяла в руки большой алюминиевый таз с приготовленными компонентами для работы, и мы направились к лунке для одымления. Она находилась в укромном месте, за сеновалом. Солнечный луч по-весеннему ласков, а тихий, еле заметный ветерок нежно гладит по лицу. Небо глубоко и сине. О, бесконечное раздолье... Стою, протянув руки к солнцу, ладонями вверх, призакрыв глаза.
— Не балуйся, не вздумай выкинуть штучки свои всякие. Не дай бог, призовешь ветер. Иди сюда, помогай, — уже повелительно сказала бабушка.
Она смешала в одну массу засохшие сосновые шишки, хвою, измельченную в пыль коровьи лепешки и потом зажгла бересту. Когда притух возникший было костерок и начал просто дымиться, все это бережно сгребла в круглую, глубокую лунку. Как красив синеватый, легкий дымок! Будто невидимый художник искусным образом рисует в воздухе бурятские узоры, тонкие искусные фигуры. Это, наверное, длинная борода хозяина лунки, говорю я, и бабушка снова ворчит. Умело устанавливает вокруг лунки длинные, крепкие колья, и, объединив их верхи, привязывает. Получается подобие северного чума. Затем накидывает на него коровью шкуру и обертывает вкруговую, чтобы не было щелей. В нескольких местах скрепляет прищепками.
...И вот я сажусь на маленький деревянный стульчик с талбаком***** охранять процесс одымления. «Кому это нужно? Шкуры своего скота нужно обрабатывать. А почему мы должны другим людям подсоблять? —вопрошала я. «Пошел слух, что Доржи-Ханда (то есть я) очень способная. Вот и несут, а как откажешь. Будешь людям помогать чем можешь — вернется когда-нибудь сторицей».
А когда я научилась читать, окуривание не стало казаться скучным и тягостным, как раньше. Следя за одымлением, сижу спокойно и читаю книги. Временами любуюсь природой. Гора Баруун, как близкая родня, сидит как мой дед, выставив свой лоб, с довольным видом. Будто говорит: «Сиди, сиди, кто сидит — место свое найдет». Я безмолвно возражаю: «А вот в книге написано: «Ходи, ходи, кто ходит — тому прибыль придет».
«Сидеть, ходить — всему свое время. Было бы терпение, охапку желаемого получишь», — выносит свой вердикт гора Баруун.
— А что такое терпение?
— Невзирая на холод и жару, подъемы и спуски, лабиринты и круги, непогоду и ясную погоду, препятствия и удачу — нужно одинаково терпеливо преодолевать путь. У кого есть терпение, не попадет впросак, найдет свой стержень, данный сверху, — продолжает свою мысль гора Баруун.
...Однажды произошел такой случай. Сижу тихо, соблюдая гармонию с окружающим миром, и вдруг: «Утатай!******» — кто-то кашлянул за забором, и следом появилась маленькая бодрая старушонка и затараторила:
— Эй, Доржи-Ханда, шкуру одымливаешь? Да, кто-то говорил, что владеешь особыми способностями. А эту шкуру кто принес?
Помня о том, что нельзя громко разговаривать, просто киваю, и при этом поднеся палец к губам, даю знак, чтобы она замолчала. Куда там, она еще громче продолжила: «Ваш туртуевский род очень сильный. Ты с мамой как бы примкнувшая к ним. Выросла благодаря Тожоон тө .бии*******. Потому переняла их родословную»...
Быстрая ее речь, слова казались мне какими-то тяжелыми круглыми шариками, и будто со звоном, оскорбляя слух, падали на землю. Поймать бы их...
И именно в этот миг, к моему великому удивлению, в лунке одымления послышался звук «тас-няс»********, и, что-то вспыхнуло. Полетели вверх искры огня, которые в один миг продырявили шкуру в нескольких местах. От неожиданности я вскрикнула: «Тө .бии!». Старушки как не бывало!
—Эта Ханда со своим языком везде суётся! Чего её сюда принесло, балаболку? Думаешь, не знает, что ли, порядка вещей, знает, еще как... —приговаривала подоспевшая бабушка и решительно сняла с шеста не дошедшую до нужной кондиции, к тому же сгоревшую, шкуру.
Я заглянула в лунку. Проявив свой гнев, поскакав и побушевав, Хозяин одымления успокоился. Кое-где мелькали искры и вскоре потухли. Бабушка кинула туда санзай********* и про себя попросила прощения за ошибку. Не знаю как объяснили хозяину сырья про этот курьез с испорченной шкурой, только они вдвоем с Ринчин төөбии дружно осуждали виновницу — бабушку Ханду.
Интересно, за всё время ни разу такого у меня не случалось. И поэтому до сих пор в памяти моей, как незабываемый урок, осталась эта неразгаданная загадка.
«Не надо постоянно находиться в людской толчее, иногда полезно уединиться, пообщаться с самим собой и прислушаться к себе. Поневоле придет в голову нужная мысль, умозаключение», — будто напоминает урок детства по прошествии пятидесяти лет.
Порой полезно успокоиться и усилить интуитивное восприятие жизни. «Почему белый старец-хозяин «Утаариин нүхэн» был ко мне так милостив?» — задаю сама себе вопрос. А ответ прост: каждый ребенок сродни бодхисаттве**********, так как он не участвовал в раздорах и конфликтах, не разделял, где черное, а где белое, где правда и где ложь, — одним словом, он бескорыстен и чист душой. И природа понимает это и благоволит ему, щадит и бережет.
Иногда, когда охватывает чувство смятения и страха, безысходности или спешки, вызываю в душе те далекие явления. За сеновалом, у лунки одымления сидит маленькая, хрупкая девчонка. Начинаю видеть и чувствовать мир ее глазами и сердцем, и нахожу в этом бушующем мире равновесие души...
* Тэрлиг — бурятский халат.
** Хүүхэм — ласкательное обращение к девочке.
*** Утаариин нүхэн — лунка для одымления.
**** Таабай — дедушка.
*****Талбаг — квадратная подушка для сидения.
****** «Утатай!» — восклицание.
******* Төөбии — бабушка.
******** Тас-няс — звук, издаваемый при горении огня.
********* Санзай — состав из благовонных трав.
********** Бодхисаттва — тот, чья суть — пробуждение для блага всех существ.
