Albalı ağacı
Həkayə
Məktəb bağbanı Həbib gecə tökülən qızılı yarpaqları dırmıqla toplayırdı. Günəş artıq aləmə nur saçırdı. Yüngül payız küləyi əsirdi. Göy sıx və ağır idi. Ağacların altında yerdə yarpaq topaları görünürdü. Hər gün Həbib payız yarpaqlarını toplayır və yandırırdı.
Müxtəlif ağaclar arasında məktəb bağçasının sakit bir guşəsində hasarın yanında bitən gənc albalı ağacının yarpaqları da xəzan olmuşdu.
Payız onları tumarlamaq istəyirdi, səhər də öz hüquqlarına sahib olmuşdu. Məktəbin həyətində artıq gülüş səsləri eşidilirdi, məktəbin geniş həyəti bulaq kimi coşurdu. Bir zaman zəng səsləndi. Həbib albalı ağacının altında özü düzəltdiyi oturacaqda əyləşdi. Damarları görünən barmaqları ilə cibindən bir qutu “Prima” çıxardı, içindən birini çəkib yandırdı. Dodaqlarında siqaret bağban diqqətlə albalı ağacına baxdı. Bu albalını o yeganə oğlu İlqarın toy günü əkmişdi.
Qoca ağaca necə qayğı yetirdiyini bir özü bilirdi. Uzaq çaydan yayda qab ilə gətirib sulayırdı. Ağac olduqca tez vaxtda budaqlarını yuxarı uzatdı. Toy günü artıq arxada qalmışdı.
Beş ildən artıq təvazökar kənd qızı Telli, səhər və axşam Həbibə zoğal mürəbbəsiylə çay verir, sabun ilə qocanın ayaqlarını yuyurdu. Qoca Tellidən razı idi. Bir vaxtlar ucaboylu qız indi şabalıd saçlı qadın idi. Lakin ürəyinin ən gizli guşəsində bir kədər gizli sızlayırdı. Övladı yox idi. Həbib baba olmaq arzusunda idi, hətta ad da hazırlamışdı. Bir neçə dəfə yuxuda onun yanına oğlan uşağı gəlirdi və deyirdi:
─Baba, gəl albalı ağacının yanına gedək.
Bundan sonra o daha kədərli və çiskin görünürdü. Axşam qocanın həyat yoldaşı Zərifət göstərişləri ilə gəlinin qəmini çoxaldırdı. Amma qoca bağban hər söhbəti sakitləşdirirdi.
Gənclər bir-birini sevirdi. Həbib səmimi hesab edirdi ki, əsas budur, hər şey düzələr.
Siqareti çəkib o, ayağa qalxdı, uşaqlara baxdı. Ətrafında heç kim yox idi, uzaqdan uşaqların dərsdə nəğmə oxumasını eşitdi.
"Hələlik yarpaqlar qurusun, günəş qızmardır, gedim evə", ─ bağban belə düşündü. Qaldırıb çiyninə dırmığı, məktəb bağçasından çıxdı.
Yolda o, nədənsə yenə ağac haqqında fikirləşdi. Təəccüblü işdir! Ağac, bitib, o qədər əmək qoyub bağban onun üstündə, amma bir dəfə də olsun dar vermirdi. Bu fikirdən onun bədəni soyudu, ürəyi narahat-narahat titrədi...
Həyətinin qapısını açdı, daxil oldu. Dırmığı çəpərə söykədib, evə girdi. Orada heç kəs yox idi. Telli kənd idarəsində makinaçı işləyirdi. İlqar isə traktor briqadasında çalışırdı. Bir az keçmiş həyətə dağdağalı Zərifət girdi. O, quzuları həyətə sürdü. "Lənətə gəlmişlər, lap məni bezikdirdilər", - şikayəti ilə bil arvad Telliyə işarə edirdi.
Zərifət heç qocaya məhəl qoymadan evə girib divanda əyləşdi.
─Hansı it qapdı səni? – deyə yavaşca, Həbib nəhayət soruşdu.
─Hər nə var mənə qarşıdır – acıqla Zərifət dilləndi ─ mən nə deyirəm, yerinə düşmür, heç kim bu evdə mənə qulaq asmır, heç kim mənim fikrimlə hesablaşmır. Ay Allah. Məni bunların əlindən al.
Zərifət göz yaşı axıtdı. Həbib başa düşürdü ki, söhbət nədən gedir. Amma yenə də soruşdu:
─ Sən nədən narazısan axı? Aydın de, guruldama, heç bir şey başa düşmək olmur.
─Sən çox gözəl bilirsən ki, söhbət nədən gedir. Adamların nəvələri var, gözəl, gül kimi uşaqlar mehribanlıqla mənə "nənə" deyir. Mən isə nə? Tərbiyə verdiyim yeganə oğlumu evləndirdim, heç bir şeyi dünyada əsirgəmədim. Eh, sənə dedin-demədin, onsuz da, heç fərqi yoxdur. Sən dərhal Tellinin tərəfini tutursan.
─Bəs təklifin nədir? – qadının qəlbindəkini öyrənmək istəyən Həbib, soruşdu.
─ Təklifim nədir? Əcdadlarımız necə hərəkət edirdi? Əgər qadın evə övlad gətirmirsə-o heç nədir, o barsız ağac kimidir, belə ağacı kəsirlər.
Bu zaman qocanın ürəyi sancdı. Həbib fikirli halda başını aşağı salıb, susdu. Yenə albalı ağacı haqqında düşündü.
Vaxt günortaya yaxın idi. Qoca durub geyindi və yenə də məktəb bağçasına yollandı. O, çalışqan bağban idi, əbəs yerə bütün kəndlilər onu peyvənd etməyə çağırmırdı. Asan əli vardı. Ağaca o bir insan kimi yanaşır, quru budaq görsə, özündən çıxırdı.
Məktəb bağçasına girəndə siqaret yandırdı. Bütün ağacları gözdən keçirdi, lakin yenə onun diqqətini albalı ağacı çəkdi.
"Sənsən bu işlərin günahkarı! ─ düşündü Həbib. ─ Mənim bütün bəlalarım səndəndir. Bəlkə doğrayım səni?..." Ancaq bu fikirdən vaz keçdi, kibrit alışdırıb yarpaq topasına qoydu. Topadan boz tüstü çıxmağa başladı. Yarpaqlar yavaş-yavaş yanır, külə dönürdü. Həbib yenə kədərə qapandı, müxtəlif fikirlər qəlbini deşdi. Günəş isə az qala onu yandırırdı.
Bağban topaları çevirir, yarpaqların yanmasına baxır, Zərifətin sözlərini düşünürdü. Qadının söhbəti onu yaman tutmuşdu. Lakin gənclərin ailəsini dağıtmaq istəmirdi. O bilirdi ki, oğlu Tellidən yaxşısını tapa bilməyəcək. "Bax, əgər o, özü getsə... yaxşı, amma gəlinə: Bizə lazım deyilsən, get - yox, arvad, bu iş deyil, mən belə deyə bilmərəm!" – Həbib belə düşündü. Bu əzabla günlər aylara, aylar da illərə dönürdü.
Zərifət daha da əsəbli halda hər anda Tellini qınayırdı. Artıq qocanın ona tərəfə acıqla baxmağı faydasız idi. Telli bütün işləri gözəl başa düşürdü. "Doğrudanmı İlqar da bu fikirdədir?"-özündən soruşurdu. Amma İlqar hər zaman səssiz dayanırdı və xoşagəlməz söhbətdən qaçırdı, amma ananı da saxlamağa gücü çatmırdı. Bir gün Telli özü Həbiblə qayınanasının söhbətini eşitdi.
─Həbib, sən hər zaman deyirsən: tələsmə, sən nənə olacaqsan, körpəmiz olacaq, nəhayət, sənin xoş günəşin isti verəcək. Amma, de görüm, məgər günəş günortadan sonra isti verir. O, yandırır, isti vermir.
─Zərifət, sən aqılsız danışma. Fikirləş, xalq nə deyər? Telli əməksevər və mehribandır.
─Sən istəyirsən ki , doğrudan da, bizim yeganə oğlumuz bədbəxt olsun? Sənin günahın var bu işdə!
─ Arvad, gəl qurtaraq bu faydasız söhbət!
Bundan sonra Tellinin son ümidi kəsildi. O daha qəmgin olsa da, ev işlərini yerinə yetirir, hisslərini gizlədirdi. Lakin bədbəxtlik hissi heç vaxt onu tərk etməmişdi, bir dəqiqə də olsun. Telli bu evdə olmuşdu artıq bir əşya idi. O bir yol aramağa çalışdı.Taleyi ona ən qəddar oyunlardan birində qalib gəlmişdi. Bir payız gecəsi İlqar həyat yoldaşını evdə tapmadı. Tez həyətə qaçdı, Zərifəti gördü, soruşa bilmədi, evə döndü, masa üzərində kaqız parşasını tapdı:
"İlqar, bağışla, heç kim günahkar deyil. Məni axtarma, onsuz da mən qayıtmayacağam. Heç yük olmaq istəmirəm sənin üçün, xoşbəxt ol. Telli". Илгар yorğun halda geri divana oturdu, onu ikiüzlü hiss bürümüşdü: ana xahişini yerinə yetirmək və ya Telli sevgisini öldürmək? Tək Zərifət Tellinin getməsindən razı idi. Əmin idi ki, oğlu ondan da gozəl qız tapacaq.
Amma qoca Həbib heç bir şey demədi, kiçik uşaq kimi göz yaşlarını yağdırdı, elə hey siqaret çəkdi. Tellinin bu kənddə heç kimi yox idi, ona görə də, o, yeganə xalasının yanına şəhərə üz tutdu.
Bir neçə gün belə keçdi. Telli hələ də ümid edirdi ki, İlqar onu tapar, amma yanılmışdı. Hər şey adi idi, onu heç kim, hətta soruşmurdu. Telli düşündü ki: "Zərifət heç vaxt İlqarı onun dalınca gəlməyə qoymaz...” Ürəkdən ah çəkdi, ağladı.
Qış bitmək üzrə idi. Artıq son qar əriyirdi. Kənddə hər hansı bir xəbər sürətlə yayılır, ildırım kimi, artıq digər xəbərlər gəlirdi, Telli haqda xəbər yox idi. Bir gün erkən yaz kəndini bir xəbər bürüdü: bağban Həbibin oğlu evlənir. Bütün işləri Zərifət qurmuşdu, qoca heç nəyə qarışmamışdı. Bu xəbər artıq Telliyə çatdı, lakin o buna heş məhəl də qoymadı. Üstəlik, onu nişanladılar. Tezliklə o, evləndi və tək bir şəhərdə yaşamağa başladı.
Qoca Həbib, əvvəlki kimi hər gün məktəb bağçasına gedirdi, orada işləyib, evə qayıdır, Zərifətin həmişəki söhbətlərinə cavab vermirdi.
Aradan bir il keçdi. Bağbanın ailəsində ən dəhşətli günlər başladı. İkinci gəlinin də övladı yox idi. Qoca əmin idi ki, bu bəlalar albalıdan gəlir. Həbibin evində xoşbəxtlik ərşə çıxmışdı, ümidin son qıqılcımları sönmək üzrə idi.
İkinci gəlin Tellidən tənbəl idi. Ona əvvəllər qaynanası pis söz deməyə qoymurdu. Vaxt keçdi, arvad yenə başladı deyinməyə. Hər şey adi oldu. Zərifət oğlunun şəninə söz deməyə qoymurdu. Bahar Həbibə gündüzlər bağda işləməyə imkanı verirdi. Amma gecələr çətin idi…
Ağaclar artıq çiçək açmış, kənd gül-çiçək içində idi. Albalı ağacı da çiçəkləmişdi. Tez-tez Həbib bu ağaca yaxınlaşır, fikirli halda siqaret çəkirdi. Evdə o suallara könülsüz cavab verirdi, bəzi hərəkətlərə qoca heç fikir vermirdim, oğluna heç bir şey demirdi. O, həyata marağı itirmişdi. Bir ay sonra, tezə gəlin qaynana ilə davanı uduzub çıxıb evinə getmişdi.
Albalı gül içində idi. Lakin meyvə görünmürdü. Həbibin evi bom-boş oldu. Miskin bir tənhalıq qocanı bürüdü.
Qəflətən yayda qoca çarpayıya uzandı, öskürək onu dinc qoymurdu, üstəlik, siqaret də çəkirdi. Məktəb bağçasında artıq kiçik budaqçalarda yetişməmiş meyvələr görünürdü. Alça meyvələri küləklə bahəm tərpənirdi. Albalı ağacı yüngül bir küləkdən titrəyir, elə bil meyvəsiz olduğuna utanırdı.
Bir səhər bağban özünü yaxşı hiss elədi. O, ayağa durub, çay içdi və balta əlində məktəb bağçasına yollandı. Ona hərəkət etmək çətin idi, ayaqlarını güclə sürükləyirdi. Bir az dayandı, nəfəs aldı, bağçaya girdi.
Yay günəşi səhərdən qızmar idi. Həbib səkidə oturdu və siqaret yandırdı. O, yavaş-yavaş yaddaşında ötən illəri xatırladı. Deyəsən, heç kimə pislik etməmişdi, hamıya kömək edirdi, nə üçün ona işgəncə verir bu həyat?
Heç siqaretin sonuna çatmaya, atdı yerə, ayağı ilə əsəbi onu əzdi, və albalı ağacına tərəf getdi. Ağac qocaya oğlunun birinci toyunu xatırladı, yarpağları ilə pıçıldadı: "Ey Allah, məni bağışla!" Həbib qaldırılan baltanı saxlamadı, zərbə endirdi, ağac çarəsiz yerə düşdü. Budaqlar elə bil qocadan bu hərəkətin səbəbini soruşurdu. Həbib kəsdiyi ağacı nifrətlə götürüb məktəb hasarının üstündən atdı. Qocanın ürəyi tez-tez döyünməyə başladı. O ömründə ilk dəfə ağaca əl qaldırmışdı. Həbib narahat halda bağçanı tərk etdi.
Evə gəlib, dərindən nəfəs aldı və kədərlə dedi:
─Qarı, həyatımda ilk dəfə mən əkdiyim ağaca balta qaldırdım.
─Sənin fikrin ancaq aqaclardadır, - deyə Zərifət hirslə deyindi, ─ Bir bizə məsləhət ver, bu necə olan işdi, bütün kənd bizə gülür. Yaxşı olardı ki, mən vəfat edəydim, bunları görməmiş olaydım.
Bir gün İlqar şəhərdən həyəcan içində qayıtdı, heç kəsə cavab vermədi. Səbəbi Telli ilə şəhərdə gözlənilməz görüşü idi. İlqarın yarası tezələnmişdi. Onun sualı: "Sən Niyə getdin, Telli?" ─ cavabsız qalmışdı. Bu son sevgi parıltısını yox söndürmüşdü...
Payızın gəlişi ilə Həbib özünü pis hiss etdi. Bir-birinin ardınca onun dostları və qohumları onun yanına gəlirdi. Qocanın gözlərində yavaş-yavaş həyat sönürdü. Dumanlı bir gündə bağban dünyasını dəyişdi.
Həbibin dəfni təntənə ilə keçirilirdi. Mərhum haqqında söz deyilmədi, hamı bilirdi, kim həyatda nə edib. Mərasimdə yaxın kəndlərdən də gələnlər var idi.
Qəflətən başlayan külək məktəb bağında ağacları lərzəyə gətirmiş, budaqlarda yarpaq qoymamışdı, yağan yağış elə bil Həbib üçün göz yaşları tökürdü.
Dəfn başa çatdı. Xalq yavaş-yavaş kəndin qəbiristanını tərk etdi. İlqar bir qədər tezə məzarın yanında dayandı, qəmli xəyallara daldı. Dostları ona ürək-dirək verib evə apardı.
Gecə keçdi. Səhərin təzə ətri kəndə yayıldı. Kəndlilər goyun-quzunu, malını otlağa çıxardılar.
Bağbanın evinə gələnlər çox idi. İlqar qəmgin halda dayanmışdı. Birdən hüzn yerinə gələnlərdən bir xəbər eşitdi. Qonşularından biri məlumat verirdi ki, Həbibin məzarının üstündə qara geyinmiş gəlin ağlayırdı. Ilqar daha heç nə eşitmirdi, elə bil kar olmuşdu. Dünya yerindən qopmuşdu. Ona hər şey aydın idi: məzarın üstündə göz yaşı axıdan Telli idi...
Вишнёвое дерево
Школьный садовник Хабиб собирал граблями опавшие за ночь золотистые листья. Солнце уже давно взошло. Дул легкий осенний ветерок. Небо было плотным и тяжелым. Под деревьями повсюду виднелись кучи листьев. Каждый день Хабиб собирал и сжигал их.
Среди разных деревьев школьного сада в скромном и тихом уголке у ограды росло молодое вишневое дерево, на котором уже не было листьев.
Свинцовое осеннее утро вступало в свои права. Во дворе школы были слышны радостные детские крики и журчащий, как родник, детский смех. Когда прозвенел первый звонок, Хабиб присел на дубовую скамейку, которую он сам смастерил под ветвистой яблоней. Своими костлявыми пальцами он вытащил из кармана пачку «Примы», достал сигарету и закурил. Выпуская изо рта сигаретный дым, он внимательно глядел на вишневое дерево. Эту вишню садовник посадил в день свадьбы единственного сына Илгара.
Как старик заботился об этом дорогом ему саженце, знает только он. Из далекой речки летом таскал воду и поливал, чтобы дерево прижилось. И дерево довольно быстро выпростало ветки вверх. День свадьбы остался позади.
Более пяти лет скромная сельская девушка Телли утром и вечером заботливо приносила Хабибу чай с кизиловым вареньем и даже мыла ему ноги перед сном. Он был доволен Телли. Рослая, с каштановыми волосами, она была настоящей красавицей. Но в самом сокровенном уголке его сердца, на самом дне его доброй души скрывалась горькая печаль. У молодых не было потомства. Хабиб много раз мечтал стать дедушкой, даже имя приготовил. Несколько раз во сне к нему приходил мальчик и говорил:
— Дедушка, пойдем к вишневому дереву.
После этого он становился еще угрюмей и задумчивей. По вечерам жена старика Зарифат намеками пилила невестку. Но старик не давал разрастаться ссоре.
Молодые любили друг друга. Хабиб искренне считал, что это главное, остальное приложится.
Докурив сигарету, он встал, огляделся. Вокруг никого не было, издалека слышались голоса поющих детей из школьных классов.
«Пока высохнут собранные листья, пока их солнце пригреет, пойду домой», — подумал садовник. Подняв грабли на плечо, он вышел из школьного сада.
По дороге он почему-то снова подумал о вишневом дереве. Удивительное дело! Дерево, которое он сам посадил, выходил, столько труда вложил, ни разу не плодоносило. От этой мысли у него похолодело тело, к сердцу поступила тревожная дрожь...
Задвинув калитку, он вошел в свой двор. Прислонив грабли к деревянному частоколу, зашел в дом. Там никого не было. Телли работала в совхозной конторе машинисткой. Илгар был на работе в тракторной бригаде. Однако не прошло и пяти минут, как на дворе появилась неугомонная Зарифат. Она пригнала ягнят. «Проклятые, совсем меня извели», — жаловалась она невесть кому.
Зайдя в дом, она, даже не взглянув на мужа, присела на диван.
— Какая муха тебя укусила? — выговорил, наконец, Хабиб.
— Надоели вы мне все, — сердито причитала Зарифат, — что я ни говорю, все невпопад, никто в этом доме меня не слушает, никто не считается с моим мнением. О Аллах, забери меня к себе скорее!
Зарифат прослезилась. Хабиб понимал, о чем идет речь. Но все же спросил:
— О чем это ты? Говори яснее, а то громыхаешь языком, толком ничего не понять.
— Ты прекрасно знаешь, о чем идет речь, — выпалила Зарифат. — У людей растут внуки, красивые, как цветы, подходят ласково ко мне, называют бабушкой. А я что? Вырастила единственного сына, поженила, ничего на свете не пожалела, а стою у разбитого корыта. А тебе говори не говори, все равно толку нет. Ты сразу защищаешь Телли.
— А что ты предлагаешь? — желая до конца узнать, что на душе у Зарифат, спросил Хабиб.
— А что тут думать? Как поступали предки? Если женщина бесплодна, надо жениться на другой, чтобы продолжить род, ведь бесплодная женщина сродни бесплодному дереву, которое в конце концов все равно срубят.
При этом кольнуло сердце старика. Хабиб задумчиво опустив голову, промолчал. Опять он подумал о вишневом дереве.
Время приближалось к полудню. Старик встал, оделся и опять направился в школьный сад. Он был прилежным садовником, недаром все селяне приглашали его делать прививки на дичках. С его легкой руки ростки оживали. К дереву он относился как к человеку, не мог терпеть, если внутри кроны увидит где-то сухую ветку.
У калитки школьного сада он закурил. Войдя в сад, он огляделся, окинул взглядом все деревья и остановил свой взгляд на вишневом дереве.
«Будь же ты проклято! — подумал с досадой и горечью Хабиб. — Все мои беды от тебя. Срубить, что ли?..» Откинув все же эту неблагородную мысль, он поднес зажженную бумажку к кучке опавших листьев. Оттуда пошел сероватый дым. Листья начали потихоньку сгорать, оставляя на земле серовато-черный пепел. Хабиб долго смотрел, как горят листья, и опять старику стало уныло. А солнце уже чуть припекало.
Садовник поджег все кучи, ворошил их время от времени вилами, чтоб все сгорело. Слова Зарифат осели глубоко в его душе. Но, с другой стороны, он не хотел вмешиваться в отношения молодых и потому решил еще подождать. Ему было очень жаль Телли, он знал, что, прогнав её, сын лучшей девушки не найдет, и это было печально. «Вот если бы она сама ушла... тогда уж ладно, но сказать невестке: ты, мол, нам не нужна, уходи — нет, старуха, это не дело, я такого не могу позволить, нет!» — думал он. Так мучительно протекали дни, превращаясь в месяцы и годы.
Зарифат стала еще раздраженней, на каждом шагу укоряла Телли. Уже не помогали и строгие взгляды старика, его советы и слова были бессильны перед ненавистью старушки. Телли все отлично понимала. «Неужели и Илгар такого же мнения?» — думала она в мучениях. А Илгар все время молчал и уходил от этого неприятного разговора, но перечить матери открыто у него не хватало духу. Однажды Телли сама услышала разговор свекрови и Хабиба.
— Хабиб, ты все время твердишь: не спеши, и ты станешь бабушкой, взойдет, наконец, твое долгожданное солнце. Но, скажи, разве солнце после полудня согреет мою душу? Оно припекает, а не греет.
— Зарифат, ты городишь глупости. Что люди скажут? Да и Телли уважительная, трудолюбивая...
— Ты что, и вправду хочешь, чтобы наш единственный сын был несчастным? Это ты во всем виноват!
— Старуха, давай прекратим этот бесполезный разговор!
После этого в душе Телли оборвалась последняя надежда. Она стала еще печальнее, но все исполняла по дому. Однако чувство безысходности и несчастья не покидали её ни на минуту. Она стала лишней в этом доме. Телли стала искать пути освобождения от этого злосчастного недуга-замужества. Она хотела закончить эту жестокую игру, которую с ней затеяла судьба. В один из осенних вечеров Илгар не нашел жену дома. Выбежал быстро во двор. Увидев Зарифат, не посмев спросить, вернулся в дом, на столе лежала записка:
«Илгар, прости, никто в этом не виноват. Меня не ищи, все равно я не вернусь. Не хочу быть обузой для тебя, будь счастлив. Телли». Илгар устало откинулся на диван, его одолевало двоякое чувство: угодить матери или убить в себе любовь к Телли? А Зарифат, узнав об уходе Телли, обрадовалась и начала утешать сына, что, мол, найдет он себе жену покрасивее Телли...
А старый Хабиб ничего не говорил, лил слезы, как маленький, и курил, курил... У Телли в селе никого не было, и потому она уехала к единственной тете, которая жила в городе.
Прошло несколько дней. Телли еще надеялась, что Илгар ее найдет, но не дождалась этого. Все шло обычным ритмом, ее никто даже не спрашивал. Телли подумала: «Зарифат никогда не пустит Илгара прийти за мной...» — и заплакала.
Зима была на исходе. Таял последний снег. В селе, где любая весть распространяется молниеносно, жили уже другими новостями и о Телли никто не упоминал. В один из дней ранней весны село облетела весть о женитьбе сына садовника Хабиба. Все устроила Зарифат, старик ни во что не вмешивался. Эта весть дошла и до Телли, она приняла её хладнокровно и равнодушно. К тому же её засватали. Вскоре она вышла замуж и осталась жить в городе.
Старый Хабиб, как и прежде, ежедневно ходил в школьный сад и, поработав там, возвращался домой, где молча выслушивал привычные разговоры жены.
Прошел год. Начались самые страшные дни в семье садовника. Второй брак Илгара тоже оказался бесплодным. Старик проклинал вишневое дерево и свою судьбу за все эти невзгоды. Дом Хабиба обходило счастье, будто оно вообще забыло, что есть на свете садовник. Угасали последние лучинки надежды.
Новая невестка была куда ленивее Телли, не всегда подносила чай старику, приходилось часто напоминать. Её засватала и привела в дом Зарифат и оттого в первое время никому не давала ее обидеть и нахваливала. Но потом все стало привычным и обыденным, старуха поносила невестку на чем свет стоит и всегда защищала сына. Весна позволяла Хабибу много бывать в саду, работы хватало, и он целые дни проводил на школьном участке. А ночи стали для него длиннее месяца, года...
Деревья уже расцвели, украсив собой село. Расцвело и вишневое дерево. Часто Хабиб подходил к вишне и задумчиво курил. Дома он отвечал на вопросы неохотно, на язвительные выпады старухи не обращал внимания, ничего не говорил сыну. Он потерял всякий интерес к жизни. Через месяц, не выдержав войны со свекровью, невестка покинула их дом.
Вишневое дерево расцвело. Но плодов не было видно. Дом Хабиба совсем опустел. Горестное одиночество охватило старика.
Нежданно летом старик захворал, кашель одолевал его, к тому же он много курил. В школьном саду на веточках появились незрелые плоды. Алыча покачивала ветками на ветру, трепетно шелестя плодами. Вишня дрожала от легкого дуновения ветра, будто извиняясь за свое бесплодие.
Однажды утром садовнику полегчало. Он встал, выпил чай и, захватив топор, направился в школьный сад. Ему было тяжело двигаться, ноги еле тащили его. Немного передохнув у калитки, он вошел в сад.
Летнее солнце припекало с самого утра. Хабиб сел на скамейку и закурил. Он медленно перебирал в памяти свои прошедшие годы. Вроде никому зла не сделал, всем помогал, за что же карает его эта жизнь?
Не докурив сигарету, он бросил её на землю, затоптал подошвой и направился к вишневому дереву. Оно стояло, шелестя своими слабыми листьями, напоминая старику день первой свадьбы сына. «О, Аллах, прости меня!» Хабиб опустил поднятый топор косым ударом на ствол вишни, которая безропотно упала на землю. Обрубок будто смотрел на старика и говорил: за что? Хабиб взял срубленное дерево и сердито закинул за ограду школьного сада. Сердце его затрепетало неведомой доселе дрожью, он впервые срубил живое дерево, но дело уже было сделано. Короткими старческими шагами он неспешно вышел из сада.
Придя домой, он глубоко вздохнул и печально сказал:
— Старуха, впервые в жизни я поднял топор на дерево, посаженное мной.
— У тебя на уме одни только деревья, — проворчала раздраженно Зарифат, — нет чтобы нам посоветовать, что делать, как быть, весь аул смеется над нами. Лучше бы я умерла и не видела всего этого.
Однажды Илгар возвратился из города очень расстроенным. Ничего не говорил, на вопросы не отвечал. Причиной была неожиданная встреча в городе с Телли. Это было невыносимо тяжко для раненой души Илгара. Свежая соль на его незаживающую рану. Его вопрос «Почему ты ушла, Телли?» остался без ответа. Это убивало в нем последние отблески угасающей любви.
С наступлением осени Хабибу стало хуже. Один за другим его навещали друзья и родственники. В нем медленно и мучительно меркла жизнь. Пасмурным осенним днем школьный садовник умер.
Похороны Хабиба проходили торжественно. Речей никто не произносил, в селе не принято было говорить помпезные слова после смерти человека, ибо каждый знал: кто умер, что он сделал в этой жизни.
Участвовали в процессии и жители окрестных сел, где покойного хорошо знали. А на окраине села осенний школьный сад ронял свои листья, будто слезы, как бы оплакивая добродушного старика.
Закончился обряд. Народ потихоньку покидал сельский погост, огражденный со всех сторон металлической сеткой. Илгар в одиночестве еще долго простоял у свежей могилы, роняя беспомощные слезы, пока друзья не отвели его домой.
Прошла ночь. Утро свежим ароматом одаривало сельчан, они выгоняли на пастбище скотину. Все шло в обыденном и привычном сельском ритме.
В дом усопшего садовника приходили люди, не успевшие на похороны. Илгар стоял, понурив голову. Вдруг до ушей его долетел разговор соседей. Один из них сообщал другому, что над могилой Хабиба утром плакала молодая женщина, одетая во все черное. Больше он ничего уже не слышал — все было и так понятно, это была, конечно, Телли.
