Твоя звезда не погаснет

Сени жулдузунг батмаз

Эки актлы жигитлик драма

                                            Уллу Ата журт урушну чынтты жигити
                                            Батырбийланы Омарны эсгерип

Ишге къатышханла:

ОМАР, партизан

МАГОМЕТ, партизан

ЗАЙНАФ, Омарны юй бийчеси

ШАМШИЯТ, Омарны эгечи

ТОПАЙ, партизан

ДЮГЕ, колхозчу тиширыу

БЕХЛЕР, штурмфюрер, гестапочу

МЮХЛЕНХЕЙМ, гестапочу, офицер

МОЛЛЬ, гестапочу, обер-лейтенант

Иш 1942 жылда тау элледен биринде барады.

АКТ I

Сурат 1

1942 жылны жайы. Бийик акъ къаяланы алларында уллу тау эл. Элни кюнлюм жанында Омарны юйю. Отоу. Отоуну ортасында тёгерек стол. Столну тёгерегинде шинтикле. Бир къабыргъасында таулу кийиз. Бирси къабыргъасында Омарны фронтдан жиберген сураты. Элни ортасы бла тау суу шорхалап барады. Жабыу ачылгъанда, Зайнаф юйлени жыя турады.

ШАМШИЯТ (эшикден кирип). Э, къыз, келин, къопханмыса?

ЗАЙНАФ. Кел, къызыбыз, кел. Къопмай а, шёндюгю дунияда къопмай

эндиге дери ким тураллыкъды!

ШАМШИЯТ. Сабийле уа?

ЗАЙНАФ (Шамшиятха шинтик бере). Ада дуниядан не ангылайдыла?!.. Жукълайдыла. Къызыбыз, ауругъанынг затмы барды, былай нек тозурап тураса?..

ШАМШИЯТ. Ах, кюнюм! Келин, манга не боллукъ сунаса?! Ташха талауму тиерикди! Ол урушда къан тёкген жангызыма къайгъыдан башха затым да аурумайды.

ЗАЙНАФ (шинтикге жастыкъ салып). Къызыбыз, келчи, былай олтур. Жангызынга да Аллах айтхан болур...

ШАМШИЯТ (шинтикге олтуруп). Аллах шагъатды, жангызыма асыры къайгъы этгенден, бюгючелли эки кёзюмю къысмагъанма. Къарт да: «Сенден сора къарындашы урушха кетген жокъмуду? Ырысламай, алай къалай этесе?!» – деп да урушханды. Айхай. тёзалсам а!.. Тюз танг жарыгъанлай, ярабин, келинни къарындашымдан хапары болурму экен деп, мыллык атып келеме.

ЗАЙНАФ. Ой, къызыбыз, харип, андан хапарым болса, аны санга билдирмей а къалай жатып къалыр эдим... Тобады, бир зат билгеним да жокъду.

ШАМШИЯТ. Я мени жаратхан Аллах! Бу сау эки айны ичинде бизге бир къагъыт журун нек жаза болмаз?! Радио сёлешип башлайды.

РАДИО. Тынгылагъыз, сёлешеди Москва. Москвадагъы заман бла алты сагъат бла юч минут болады...

ШАМШИЯТ. Э къыз, келин…

ЗАЙНАФ (Шамшиятны сёзюн бёлюп). Тохтачы, къызыбыз, радио урушну юсюнден не айтырыкъ эсе да, тынгылайыкъ.

РАДИО. Тынгылагъыз, совинформбюрону беребиз. Бу арт кюнледе Сталинградны тийресинде болмагъанча къаты урушла баргъандыла. Аллай къаты урушлада Сталинградны тракторла ишлеучю заводу бир ненча кере душманны къолуна тюшюп, бир ненча кере да артха сыйырылгъанды. Ол завод ючюн баргъан къаты сермешледе тамата лейтенант Омар Батырбиевни ротасы болмагъанча уллу жигитликле этгенди...

ШАМШИЯТ (къууанып). Э къыз, келин, эшитемисе? Радио жангызымы юсюнден айта ушайды да?!

ЗАЙНАФ (бармагъын эринине салып). Хау, аны юсюнден айтады.

ШАМШИЯТ (жилямсырап). Я дунияны жаратхан Аллах! Жангызымы сен сакъла!..

ЗАЙНАФ (Шамшиятха эслетмей). Амин Аллах.

ШАМШИЯТ (Зайнафны айтханын эшитмей). Жукъму айтаса, келин?

ЗАЙНАФ (сёзню бурдуруп). Ишге кеч болама дейме. (Ишге тебирей.) Къызыбыз, мен ингирден алгъа къайталмам. Сабийле уянсала, алагъа аш-суу бер, маржа.

ШАМШИЯТ (жанына тийип). Хоу, сен ёлмегин, бюгюннге дери Шамшият алагъа сен айтып къарагъан болур!

ЗАЙНАФ (къолуна азыкъчыгъын алып). Мени сакълай болурла.

ШАМШИЯТ. Бар, жанымы къыйыры, бар. (Зайнаф кетеди. Ызындан.) Келин!

ЗАЙНАФ  (ызына бурулуп). Не этесе, къызыбыз?

ШАМШИЯТ (ёхтемленип). Ол биргенге ишлегенлеге радио бла бусагъатда жангызымы юсюнден айтханларын айтмай къойма.

ЗАЙНАФ. Да мен айтмасам да, кеслери да эшитген болурла.

ШАМШИЯТ. Охо, эшитген эселе да, айт, жаным.

ЗАЙНАФ. Айтырма. (Ашыгъышлы кетеди.)

ШАМШИЯТ (кеси къалып, къабыргъада Омарны суратына къарап). Омарым, жангыз билегим! Жанынга къор болайым! Сенден сора мени атам, анам, эгечим, къарындашым да жокъду! Саулай дунияда манга ана, ата, эгеч, къарындаш да жангыз сенсе! Жан туккулум, урушда кесинги алай алгъа ура турма. Жанынга сакъ бол, аурууунгу алайым!..

ОМАР (ауазы). О мени сюйген эгечим, алай кёлсюзлюк этме! Шёндю Ата журтубузну душман малтап келгенде, бизге жан къайгъылы болур заман жокъду. Туугъан жерибизни дуиманлагъа малтатмаз ючюн, миллионла бла Совет адамла жан да бередиле, жан да аладыла. Мен да аладан бириме!..

ШАМШИЯТ. Аны мен ангылайма. Алай жанынга къоркъама! Жангыз жанынга!..

ОМАР (ауазы). Къоркъма, эгечим! Туугъан жерибиз бизниди. Фашистлеге уа ол киши жериди. Къоркъсала да, ала къоркъсунла! Биз а неге къоркъабыз?!

ШАМШИЯТ. Ол алайды. Алай бек анасы жилямаз дейдиле. Сакъ бол. аурууунгу алайым, сакъ бол!

ОМАР (ауазы). Бир да къоркъма, Шами! Фашистлеге мен жанымы учуз бермем! Сиз а сабийлени Ата журтубузгъа кертичи болургъа юйретигиз. Бизни ниетибиз тюздю. Хорлам бизни боллукъду!

ШАМШИЯТ. Амин Аллах!

ОМАР (ауазы). Майна сюркелип келедиле. Бусагъат мен ротамы атакагъа элтеме! Хайда, Шами, сау къал! (Ротаны атакагъа баргъан тауушу эшитиледи. Ур-ра-ра! Пулемётла,  автоматла атылгъан тауушла.)

ШАМШИЯТ (жиляп къычырады). О, жангызым! О, жанымдан сюйген жангыз къарындашым! Не ауур жаралы да бол, нe бек да къыйнал, жаланда ол жаханимден къутулуп, юйюнге сау кел!... (Элгенип.) Оу, кюнюм! Мен ауузу къурурукъ, кёзюм къыйып, жангызыма жаралы бол деп къалай айтдым!  Я дунияны жаратхан Аллах, ийнан, къолумдан келсе, жангызыма атылгъан окъгъа кёкюрегими салыр эдим...

Эгечлени жырлары узакъдан эшитиледи.

Къарындашларына керекли кюнде
Къууулуп жетиучю эгечле.
Къарындашлагъа къоркъуу болгъан жерде
Билеклик этиучю эгечле.

Къарындашлагъа жарсый, жюреклерин
Къарча эритиучю эгечле!
Къарындашларына кёкюреклерин
Кёпюрле этиучю эгечле.

ШАМШИЯТ. Я, дунияны жаратхан Аллах! Ох деп тургъан жерибизде къоймай, бизни къарындашларыбыздан айырып, бизге бу къыйынлыкъны бергенле къыйынлыкъдан къутулмасынла!

ДЮГЕ (алгъаракъда кирип, Шамшиятны айтханына тынгылап туруп). Амин Аллах!

ШАМШИЯТ. А, къыз, мен а, сени эслемей, жаншай турама. (Дюгеге шинтик салып.) Келчи, былай олтур.

ДЮГЕ (шинтикге олтуруп). Я мени Аллахым! Мени юч къарындашымы къанлы урушха кийирген Гитлерни кёкюрегине аман окъ тийсин!

ШАМШИЯТ. Аны алай болурун сюймегенни Аллах сюймесин!

ДЮГЕ (асыры ашыгъып келгенден, талакъ солуу этип). А, къыз, юй тюплени сыйпай тургъанымлай, радио бла сизни Омарны юсюнден айтханларын эшитгенме да, уллу Аллах шагъатды, асыры анга къууаннгандан аягъым басханы Кёзюм кёрмей келеме.

ШАМШИЯТ. Къууанмай а! Къууаннган болурса, харип. Сени юч къарындашынгы да сау хапарлары чыгъып, алай къууанайыкъ.

ДЮГЕ (кёз жашларын сюрте). Аллах бирди, шёндю бизни элде анга къууанмагъан болмаз.

ШАМШИЯТ. Сау болсунла. (Бираздан.) Ах, кюнюм! Дюге, аны урушха аскерни аллында киргенин эшитгенли, асыры адыргы болгъандан, не этерими билмей къалгъанма.

ДЮГЕ. Къара анга! Э, къыз, къарындашынгы сау хапарын эшитдинг. Сора анга къууанмай, не адыргы боласа?

ШАМШИЯТ. Анам харипни жаны ючюн, бюгюн радио бла айтхынчы, жангызым аллай къаты урушлагъа кире болмаз деп, кесим кесими алдап тура эдим. Аны эшитгенли бери уа, жаным тамагъыма тыгъылып къалгъанды.

ДЮГЕ (Шамшиятны жапсарып). Алай этме, харип, алай этме. Тобa, хар урушха кирген жаш ёлюп барса, дунияда эр кишини урлугъу къалмаз эди.

ШАМШИЯТ (ырыслап). Тоба де! Тоба де! Э, къыз, Дюге, ырысламай, алай къалай айтаса?! (Жилямсырап.) Шёндю мени жюрегими хар ургъаны, Ярабин, жангызыма бир зат болупму къалды деп, къан тамырыма окъча тиеди.

ДЮГЕ. Таукел бол, харип, таукел бол. Аллах айтса, анга бир жукъ да болмаз...

ШАМШИЯТ. Аллах бирди, Дюге, таукел болмасам, тели болуп, аман агъачха кирип да кетер эдим. Алай Омарны урушха аскерни аллында киргенин билгенли, хайран болуп къалама.

ДЮГЕ. Омар Аллахха аманат болсун. Мен а юч къарындашыма къалай тёзюп турама да? Ала уа урушха кирмегенми сунаса! (Жилямсырап.) Ма, Азретимден тауууш-туууш да болмай тургъанлы толу алты айы.  Аллах шагъатды, асыры алагъа къайгъы этгенден, кече узуну жиляп чыкъгъаным болады.

ШАМШИЯТ. Аллах ючюсюн да юйюнге сау жыйсын.

ТОПАЙ (тышындан). Эй, юйде ким барды?

ШАМШИЯТ (эшикден къарап). Кел, Топай, кел, юйге жууукъ бол.

ТОПАЙ (юйге кирип). Эй, юйге да игилик!

ШАМШИЯТ (Топайгъа шинтик салып). Игилик кёр! Кел, олтур.

ТОПАЙ (шинтикге олтуруп). Зайнаф а къайда кёрюнмейди?

ШАМШИЯТ. Дырыннга барабыз деп кетгенди.

ДЮГЕ. Къой-къой, э, къыз, дырын болуб а! Дырынны энди башыбызгъамы урлукъбуз?!

ТОПАЙ. Сора бичен нек керек болмай эди?! Кесинг да, дырыннга бармай, не доп-доп этип айланаса?!

ДЮГЕ. Да, Топай, колхоз малланы Тау-Артына аудургъансыз. Сора энди бичген неге керекди?!

ТОПАЙ. Бичен болса, тас болмаз. Керексиз доп-допну къой да, дырыннга бар!

ДЮГЕ (ачыуланып). Сора сен манга немислилегеми бичен ишлетирик эдинг?! Ала да сен да ары дери...

ТОПАЙ (Дюгени сёзюн бёлюп). Немислилеге бичен ишле деген кимди санга?

ДЮГЕ. Алагъа ишлетмей эсенг, мени уа бичен ашар малым жокъду. Маллары болгъанла ишлесинле!

ШАМШИЯТ. Да. Топай, колхоз малланы тау артына сюргенле бла кетген хапарынг бар эди да. Сора сен бери алай терк къайдан чыкъгъанса?!

ТОПАЙ (шинтикге тап олтура). Оллохха, биз да малланы сюрюп, Тегенеклиге жетгенлей, немислиле аллыбыздан атып башладыла да, малла да алайда чач-тюк болдула. Биз да башыбызны аддыкъ да къачдыкъ да кетдик...

ДЮГЕ (ийнанмай). Анам харипни жаны ючюн, ётюрюк!

ТОПАЙ (ачыуланып). Да ананг харипни жанына барлыкъ! Аны ётюрюк, керти болгъанын сен къайдан билесе?!

ДЮГЕ. Билеме.

ТОПАЙ. Къайдан?!

ДЮГЕ. Минги тауну башына адамла жаяулай да кючден-бутдан чыгъадыла, сора ёмюрлеринде тауну къарап да кёрмеген немислиле Минги таугъа парашютла бла къалай тюшер эдиле?

ТОПАЙ.  Алай жигит къатын эсенг, бар да кеслерине сор.

ДЮГЕ (масхара этип). Топай, биягъы сен, асыры къоркъгъандан, кёзюнге алай кёрюнюп, къачып келген болурмуса?

ТОПАЙ. Алай жаша сен!

ДЮГЕ. Алай эсе, ол сени бла малланы сюрюп кетгенле нек къайтмайдыла да?

ТОПАЙ. Аны уа, бар да, кеслерине сор!

ШАМШИЯТ. Тоба, Топай, тюнене мен а алай эшитмегенме.

ТОПАЙ. Сора сен а къалай эшитгенсе?!

ШАМШИЯТ. Бизни колхозну малларын Тау-Артына аудуруп, анда къыралгъа бере тургъан хапарлары барды.

ТОПАЙ. Аны санга айтхан алай онгсун! Хоу, ол мен кёрген ауушдан кёп мал аугъан болур! (Кетерге тебирей.) Былай озуп бара эдим да, Омардан хапарыгъыз бар эсе, биле кетейим деп, къайтхан эдим.

ШАМШИЯТ. Сау бол, Топай. Аллах бирди, андан бизни сен билмеген хапарыбыз жокъду.

ТОПАЙ (жарсыулу болуп). Э-я, таланнган?! Тейри, мен а, мен кетгенли, бир къагъыт-зат алгъан болурсуз деп тура эдим.

ШАМШИЯТ. Угъай, алмагъанбыз...

ТОПАЙ. Аллах аманаты болсун. Тейри, шёндю урушдагъы жашларыбызгъа болмагъанча уллу къоркъуу барды.

ШАМШИЯТ. Ол тюйюлмюдю бизни кюнюбюзню былай къарангы этип тургъан!

ТОПАЙ. Оллахха, фашистле, къар юзюлгенча, алларына тюшгенни басып келедиле дейдиле. Энди алагъа къажау сюелип, ким да не эталлыкъ болур?

ДЮГЕ. Дау хау, къыралны душмандан къоруулар заманда ала да, бир къауумлача, эки аякъларын кюлге сугъуп турсала, бир зат да эталмаз эдиле!...

ТОПАЙ (жанына тийип.). Да, Догъура къызы, аны сен мени къагъып айтаса да, уллу Аллах шагъатды, сени кибик бир къатыннга бригадирлик этгенден эсе, жюз фронтчугъа командирлик этген тынч болур!

ДЮГЕ. Тынч эсе, санга угъай деген кимди? Бар да, эт!

ТОПАЙ. Да, мен а сюйюпмю урушха бармай, тенглеримден айырылып къалгъанма?

ДЮГЕ. Сюйюп къалмагъан эсенг, кимди сени аллынгы тыйгъан?..

ТОПАЙ. Камисле!  Ауругъанынг барды деп, алыргъа унамагъан эдиле.

ДЮГЕ. Анам харипни жаны ючюн, сен алай аурусанг, Кёкей къызы хар жыл сайын бир сабий тапмаз эди.

ТОПАЙ (ачыуланып). Да, анангы жанына барлыкъ! Дохторла алмагъандыла дейме да мен санга!

ДЮГЕ. Аллах бирди, урушха дери Топай ауругъан этеди деп бир да эшитмегенме. Асыры жанынга къоркъгъандан, жалгъан сылтау этип къалгъан болурса.

ТОПАЙ (къыжырап). Атангы аман кёзюне! Сылтау этип къалгъанма. Бар да, жылкъымы сюр! (Бир жанына.) Хау, сен ёлмегин, урушха барыб а, сени къарындашларынг этмегенми барды.

ШАМШИЯТ (Топайны айтханын эшитип.) Топай, бизни къарындашларыбыз а нек этмей эдиле?! Ала бек уллу жигитликле этедиле!..

ТОПАЙ (жарашыулу). Да, жанымы къыйыры, ала аллай жигитликле эте эселе, фашистле битеу Россейни алып, Кавказны тамагъына кирип нек келедиле да?!

ШАМШИЯТ (ачыуланып). Алан, Топай, керти да сен а не болмагъан затланы жаншай тураса! Тоба, бизни жашланы уа къан тёкген урушлада да жигитликни чегине жетген хапарлары барды.

ТОПАЙ. Ким айтханды аны санга?

ШАМШИЯТ. Радио.

ТОПАЙ. Къачан?

ШАМШИЯТ. Бу эрттен бла.

ТОПАЙ. Ала радио бла не айта эдиле?

ШАМШИЯТ.  Мени жангызымы урушда этген жигитлигини юсюнден айта эдиле.

ТОПАЙ. Тейри, угъай!

ШАМШИЯТ. Эшитмегенмисе да?

ТОПАЙ. Угъай, тейри.

ДЮГЕ. Хоу, сен ёлмегин, эл эшитген радиону сен эшитмей, бери жоргъалап келген болурса.

ТОПАЙ. Хо, сени къабайым! Бусагъатда мени радиогъа тынгылап тургъандан башха къайгъым болмаз!

ДЮГЕ. Анам харипни жаны ючюн, сени къарынынг да бизни къарынларыбызча бурса эди, сен да эшитир эдинг.

ТОПАЙ (ачыуланып). Ой, сен анангы жанына баргъын огъесе! (Бир жанына.) Хо, радио бла сиз айтханча болса, эндиге немислилени урлукълары да къалмаз эди.

ШАМШИЯТ. Топай, не дейсе сен?

ТОПАЙ. Догъура къызына дырыннга бар дейме.

ДЮГЕ. Анамы жанына барайым, атлам да этсем!

ТОПАЙ. Оллахха, барсанг да барырса, бармасанг да, алыкъына мени колхоз бригадирден киши чыгъармагъанды.

ДЮГЕ. Аман кюнюнге!

ТОПАЙ. Уллу Аллахны арагъа салып ант этгенме, мен да Шота улу Топай тюйюлме, санга штраф салып, ол ишчи кюнлеринги бир седиретмесем!

ДЮГЕ (кюлюп). Ха-ха-ха! Аны бла сен мени не бек къоркъутдунг! Тёрт жюз ишчи кюнюм барды да, антсызса, барын да алып барып, къатынынг Кёкей къызыны башына урмасанг! Ишчи кюнле болуб а, Аллах айып этмесин ансы, ала бизге не бередиле?

ШАМШИЯТ. Да. Топай, колхоз малланы Тау-Артына сюрген эселе, бичен ишлеп не этесиз? Башыгъызгъамы урлукъсуз?!

ТОПАЙ. Алан, Шамшият, сен да бу Догъура къызыча тели болуп къалмагъан эсенг, немислилени къыстасакъ, бизге бичен керек болурун къалай билмейсе?!

ДЮГЕ. Тюнене Нальчикден бир уллу къуллукъчу келип, бизге: «От салып кюйдюрсегиз да, ара мюлкден фашистлеге бир зат да къоймагъыз!» – деп  кетгенди. Андан сора да ол бизге «Совет халкъла къарыуларын жыя келип урсала, душманла бизни жерибизден аякълары басханны кёзлери кёрмей кетерле дегенди.

ШАМШИЯТ. Жанызым сау келсин, боллугъу да алайды.

ТОПАЙ. Аны алай болурун сюймегенни Аллах сюймесин!

ДЮГЕ. Инш Аллах, Омарча жашларыбыз сау болуп, ала бизни душманлагъа эздирип къоймазла!

ШАМШИЯТ (къабыргъадан Омарны суратын алып). Ах, кюнюм! Жангызым, саумуса?!

ОМАР (ауазы). Саума, Шами, саума! Шёндю тёгерегибизден атылгъан окъла кёз  ачдырмайдыла. Алай биз да фашистледен тонлукъ тюшюрюр ючюн къоймайбыз.

ШАМШИЯТ. Оу, сенден мен эгечинг алгъа ёллюк! Не да болсун, кесинге сакъ бол! Уллу Аллах шагъатды, къатынгда болсам, ол санга атылгъан окъгъа кёкюрегими илишан этер эдим!

Узакъдан эгечлени жырлары эшитиледи.

Къарындашларына керекли кюнде
Къууулуп жетиучю эгечле.
Къарындашлагъа къоркъуу болгъан жерде
Билеклик этиучю эгечле.

Къарындашлагъа жарсый, жюреклерин
Къарча эритиучю эгечле!
Къарындашларына кёкюреклерин
Кёпюр этиучю эгечле.

Тапхан баласындан къарындашын
Артыгъыракъ сюйген эгечле,
Къыйын кезиуде, унутуп башын,
Къарындашха кюйген эгечле.

ОМАР (ауазы). Мени ротам къоруулагъан трактор заводха душманла ахыр кючлерин жыйып, энтта да бир чабыуул этгендиле. Алай биз аланы бу жол да артха ыхтыргъанбыз. Шёндю бизни къолубузда Сталинградны жаланда беш жюз метр чакълы жери къалгъанды. Ёлсек да, артха кетмезге бачамадан буйрукъ алгъанбыз. Инш Аллах, кетген да этмебиз! Бизни жашла, окъ тийсе да, алгъа, кюн батхан жаны таба, атлай, ауадыла. ансы артха аумайдыла. Къоркъма, эгечим, тюзлюк бизниди, хорлам да бизни боллукъду!

ШАМШИЯТ. Амин Аллах!

ТОПАЙ. Я мени жаратхан Аллах! Ким терс эсе да, сен анга онг берме!

ДЮГЕ. Амин Аллах!

ОМАР (ауазы). Багъалы жерлешлерим! Жерибизге палах келип, къанлы душман топларыны быргъыларын туугъан жерибиз таба бургъанды. Алай сиз а кишиликни нёгер этигиз! Туугъан жерибизде душманны аякъ тюбюнде от жандырыгъыз!

ШАМШИЯТ. О, жанымдан артха сакълагъан билегим! Ол аны айтхан ауузунга мен эгечинг къор болсун!

Эгечлени жырлары эшитиледи.

Къарындашшрына керекли кюнде
Къууулуп жетиучю эгечле.
Къарындашлагъа къоркъуу болгъан жерде
Билеклик этиучю эгечле.

Къарындашлагъа жарсый, жюреклерин
Къарча эритиучю эгечле!
Къарындашларына кёкюреклерин
Кёпюр этиучю эгечле.

Жабыу.

АКТ I

Cурат 2

Биринчи суратны декорациясы. 1942 жылны жай айларындан биринде. Жабыу ачылгъанда, Шамшият юйлени жыя, Зайнаф да ишге тебирей турадыла. Радио бла къайгъылы музыка согъулады. Бираздан радио: «Тынгылагъыз, сёлешеди Москва! Совинформбюрону билдириую. Сталинград ючюн баргъан къаты урушлада бизни аскер бёлюмлерибиз жигитликни юлгюсюн кёргюзтгендиле. Уллу Ата журт  урушну башха фронтларында хазна тюрлениуле болмагъандыла…»

ШАМШИЯТ (жилямсырап). Ах, кюнюм! Келин, бусагъатда ол жангызым болгъан урушну юсюнден айтдыла да?

ЗАЙНАФ. Хау, алайны юсюнден айта эдиле.

ШАМШИЯТ. Алай эсе, Омарны юсюнден нек айтмадыла да?

ЗАЙНАФ. Да, къызыбыз, анда мингле бла адамла уруш этедиле. Сора хар кюнден да сени къарындашынгы юсюнден айтыпмы турлукъ сунаса?!

ШАМШИЯТ (Омарны суратын къолуна алып). О, мени жан туккулум! Хар кюнден: «Мен саума!» – деп, шо эки сёз окъуна нек жазмайса?...

ЗАЙНАФ. Ол а жаза болур. Алай ол жазгъан къагъытла бери жете болмазла ансы...

ШАМШИЯТ. Э, къыз, келин, алай къалай айтаса? Аны къагъытлары сора бери нек жетерик тюйюл эдиле?...

ЗАЙНАФ. Ала, бусагъатда не кёп жазсала да, письмолары бери жетерик тюйюлдюле.

ШАМШИЯТ (жилямсырап). Нек, аурууунгу алайым?

ЗАЙНАФ. Ростовну, Армавирни да немислиле алгъан хапарлары барды. Сора аланы письмолары къалай келсинле?!

ШАМШИЯТ. Ах кюнюм! Жангызымы къагъыты анданмы келе болмаз?! Огъесе, жаралы болуп, жазалмаймы тура болур? (Элгенип.) Угъай, угъай! Андан эсе мен эгечинг ёлейим!

Эгечлени жырлары узакъдан эшитиледи.

Эгеч: «Къарындашым ёлмесин!» – десе,
Андан керти анты болмайды.
Эгеч: «Къарындашым сау келсин!» – десе,
Андан керти сёзю болмайды.

ЗАЙНАФ (Шамшиятны жапсара). Къой харип, къызыбыз, къой, былай аман этме. Бусагъатда урушда жашларындан хапарлары болмай тургъанла кёпдюле! Ма, алайда Салахны алты жашындан бирини хапары да жокъду. Ала сора асыры тёзюп турадыла.

ШАМШИЯТ. Ала уа, харип, сюйюпмю тёзе болурла?

ЗАЙНАФ. Дюге уа, Дюге?

ШАМШИЯТ. Я, Аллах! Бу урушну ачханны эгечини къарыны да мени къарынымча бура турсун! (Ол да, Зайнафны жапсара.) Тоба, келин, мени бош жапсарыргъа кюрешесе. Сен да анга менден аз адыргы этмейсе. Ма, кюн жайылып келеди. Сен а, кечени узуну кёз къысмай, тангнга алай чыкъгъанынгы билмегенми сунаса? Сен алай этме, харип. Алай этип, сен да ауруулу болуп къалсанг, бу эки къагъанакъ сабийге ким къарарыкъды?

ЗАЙНАФ. Къой, къой, къызыбыз, ташха талау тиер депми къоркъаса?

ШАМШИЯТ. Да, харип, асыры анга къайгъы этгенден, кюз арты чапыракъча саргъалып къалгъанса сора уа! (Жиляйды.)

ЗАЙНАФ. Аллах бирди, къызыбыз, бир кесек таукел боллукъ эсек да, жиляйса да, къоймайса.

ШАМШИЯТ (кёз жашларын сюрте). Айхай, тёзалсам а! Менлей жиляй къалгъы эди ол мени жангызымы урушха ийгенлени эгечлери.

ЗАЙНАФ. Къызыбыз, аны зор бла киши иймегенди. Кеси ыразылыгъы бла баргъанды ол.

ШАМШИЯТ (Омарны суратына къарап). О, сенден алгъа мен жан аллыкъ! Энди манга сени кёрюр бир кюн чыгъармы? Ах кюнюм! Къыш келир да, къар жауар. Сен а келирмисе?... Жаз башы келир да, къудурет чагъар. Къарылгъачла эски уяларына къайтырла! Сен а, жанымы къыйыры, жарлы юйюнге къайтырмыса?! (Суратны уппа этеди.)

ЗАЙНАФ. Аллах ючюн, къызыбыз, жюрегинги быллай бир эзмечи.

ШАМШИЯТ. Дып деп, урмай къалгъан жюрек ол болгъу эди.

ЗАЙНАФ. Ай юйюнге, къызыбыз, кесинги былай кёз жашха хорлатып турма да, бир иги къууум да эт, эт.

ШАМШИЯТ. Охо, жанымы къыйыры, охо. (Кёз жашларын сюрте.) Бу къурурукъ жюрек тёзмейди, сора жилямай не этейим?! (Зайнаф дырыннга тебирейди.) Келин, бюгюн а къайры тебирегенсе?

ЗАЙНАФ. Бир кесек дырынчыгъыбыз къалгъанды да, биягъы Топай аны жыйып бошамай амалыгъыз жокъду деп къысханды да, аны жыяргъа барабыз.

ШАМШИЯТ. Аллах бирди, бу Топай эсе, талау эсе да, ол, миннген атыча, колхозчуланы арбазларына къайтыргъа юйренип къалгъанды да, алайсыз болаллыкъ тюйюлдю.

ЗАЙНАФ. Тоба, Дюге айтханлай, дырын жыйгъаныбыздан магъана болур деп да билмейме. Алай чиритип къояргъа кёзюбюз къыймайды ансы.

ТОПАЙ (тышындан). Эй, юйде ким барды?

ЗАЙНАФ. Ма, сагъынылгъанны башы босагъа юсюнде.

ШАМШИЯТ (тынгысыз болуп). Оу, эшигим! Энди бу уа не бурунун соза айлана болур?! Барчы, келин, не эте эсе да, бир сор.

ТОПАЙ (юйге кирип). Эй, юйге да игилик!

ШАМШИЯТ (уллу кёз-къаш бермей). Сау бол, жууукъ бол.

ТОПАЙ (шинтикге олтуруп). Сау бол, Шамшият. (Зайнафха.) Эй къыз, сен а эндиге дери дырыннга чыкъмай, не кюнюнге къарап тураса?!

ЗАЙНАФ. Барама бара.

ТОПАЙ. Да, барлыкъ эсенг, кюн ортагъа дери эрттеди депми тураса?

ЗАЙНАФ. Менден къалгъанла чыгъып, менми къалгъанма да?

ТОПАЙ. Бар, жаным, бар. Мен санга ышанып турама. Сен а эндиге дери юйге кирип тураса.

ЗАЙНАФ. Охо, алай кёп да къалмагъанды. Бюгюн бошарыкъбыз.

ТОПАЙ. Ол къалгъанчыгъын бошагъынчы, бурунугъузну юйюгюз таба къаратмагъыз. Гебенлени да иги, тап этигиз. Къарачы аны эндиге дери ишге чыкъмай тургъанына!

ШАМШИЯТ. Да. ол а сюйюпмю турады.

ТОПАЙ (сабыр халда). Оллаха, ол да алайды. (Бираздан.) Оллаха, эшигибиз жабыла тура болур дейме.

ШАМШИЯТ. Оу, эшигим! Топай, энди уа не болгъанды?

ТОПАЙ. Да бу эрттен бла радио бла айтханларын эшитмегенмисиз да?

ЗАЙНАФ. Угъай. Не айта эдиле?

ТОПАЙ. Да айтыб а, шёндю иги хапар айтханмы сунаса?! Немислиле Армавирни алып, аллары Исси суугъа жетип келген хапарлары барды.

ЗАЙНАФ. Ой, зауаллы кесинг. бираз семиртмей а къояр эдинг!

ТОПАЙ (жанына тийип). Да семиртиб а, эшитмегенимими айтама?

ШАМШИЯТ. Аллах бирди. Топай, ол сен эшитгенни биз да эшитгенбиз. Келин тюз айтады.

ТОПАЙ. Ол алай хажи болсун! Хо, тюз айта болур.

ЗАЙНАФ. Да, Топай, семиртмей эсенг, ала Армавирни бу эрттенликде алгъандыла. Сора ол сагъатха ала Исси суугъа къалай жетер эдиле?

ТОПАЙ (женгдирмей). Алай тюйюл эсе, районну къуллукъчулары партизан отряд къурайбыз деп нек айланадыла да?!

ШАМШИЯТ. Да анга неге къарайса? Кесибизни алгъадан хазырлап турайыкъ дей болурла...

ЗАЙНАФ. Да, Топай, ала партизаннга хазырланып айлана эселе, сен а, сен?

ТОПАЙ. Мен а не?

ЗАЙНАФ. Сен а бармаймыса?

ТОПАЙ. Къайры? Дырыннгамы?

ЗАЙНАФ. Угъай, партизаннга.

ТОПАЙ (кесине жазыкъсына). Айхай, мени ары барырча саулугъум болса уа!

ЗАЙНАФ. Аллах бирди, Топай, сюйсенг – бар, сюйсенг – къал, ол сени ишингди. Алай, партизаннга чыкъмай, биягъы сен Кёкей къызыны этек тюбюне бугъуп къалсанг, фашистле асмакъгъа асыуну бизни элде сенден башларла!...

ТОПАЙ (ырыслап). Ай юйюнге, Зайнаф, алай узагъым да тюйюлсе да, ырысламай, алай къалай айтаса?!..

ЗАЙНАФ. Аллаххакъына, сюйсенг ырыслап тур, сюйсенг ырыслама. Боллугъу алайды...

ТОПАЙ (ачыуланып). Да, Зайнаф, Гитлерни атасыны атасын менми ёлтюргенме?! Ол асмакъгъа асыуну менден нек башларыкъ эди?!

ЗАЙНАФ. Къуллукъчуса да, андан...

ТОПАЙ (кюлгенча этип). Ха-ха-ха! Къуллукъчу болуб а мен! Аллах айып этмесин ансы, оу-шау да колхоз бригадир!

ЗАЙНАФ. Айхай, фашистле алай айтып къойсала уа?! (Бираздан.) Чынтты эр кишиле энди кими урущда, кими партизанда Ата журтубузну къоруулагъанда, сен а, хомухну къулагъы жай юшюр дегенлей, къатынланы этек тюплерине кирипми турлукъса да?!..

ШАМШИЯТ. Къой-къой келин, не керексизге башынгы аурута тураса. Хо, асыры къоркъакъдан кече кеси керегине Кёкей къызы бла чыгъыучу Топай, партизаннга барып, ол этмезлик болмаз!

ТОПАЙ. Тейри, Шамшият къоркъмагъан батырлыкъ этмеучюсюн билмезча сабий а сен да тюйюлсе!

ЗАЙНАФ. Да, Топай, батырлыкъ этерик эсенг, ма душманла тауларыбызгъа жетип келедиле. Эрттеди депми тураса?!

ТОПАЙ (жанына тийип). Оу-оу, мен бир ырахын харипме деп мен айтама, сиз а, оу да, шау да бол, урушха бар деп къысасыз!.. (Ачыуланып.) Да мен да Шота улу Топай тюйюлме, сизге кесими бир танытмасам!

ЗАЙНАФ (кюлюп). Ха-ха-ха! Да, Топай, харип, бизни элде сени жоргъа атынгы бла сени танымагъан ким бар сунаса?

ТОПАЙ. Угъай, алыкъына сиз мени танымайсыз!.. Алай, кёп мычымай, мен да сизге кесими тынытмасам, Сары къая аллы жухдан кетейим!

ЗАЙНАФ. Къалай бла?

ТОПАЙ. Жигитлик этип.

ЗАЙНАФ. Къайда? Эки аягъынгы кюлге сугъуп тургъанлаймы жигитлик этериксе?

ТОПАЙ (муратын жашырып). Ол мени ишимди.

ДЮГЕ (эшикден муштухул кирип). Охо, мен а Топайнын излеп кирмеген жерим къалмай айланама. Ол а мында доклад эте тура кёреме да!

ТОПАЙ (сейир-тамаша болуп). Да, Аллах сени атынгы ушхууур артында айтдырлыкъ, сени мен дырыннга ашырып кетген эдим да! Эх, ташны къыйынлысы тютюнчюге чакъгъыч болур деп, сизни тюбюгюзге тюшюп къалгъан менден харип болурму!

ДЮГЕ. Харип эсенг, ким аллынгы тыяды? Бар!

ТОПАЙ (ачыуланып). Энди сен жаханимге барлыгъ а къайры иесе мени?

ДЮГЕ. Партизанга!

ЗАЙНАФ (масхара этип). Къой-къой, Дюге, Топай Кёкей къызын къоюп, партизаннга бармазын къалай билмейсе сен?

ТОПАЙ (ачыуланып). Сора нек бармай эдим? Фашистле таудан сал-сал болуп келип тебиреселе, сора ол заманда Топайны ким болгъанын кёрюрсюз!

ШАМШИЯТ. Хайт де, хомух болма, Топай.

ДЮГЕ (сёзню бурдура). Ах кюнюм, а къыз, ол хапарны эшитдигизми?

ШАМШИЯТ (сагъайып). Не хапарды ол?

ДЮГЕ. Ол кёзлеринден къан тамарыкъла Армавирни алгъан хапарлары барды.

ЗАЙНАФ (мудах халда). Биз да, аны эшитип, суу къуйгъанлай болуп турабыз.

ШАМШИЯТ (терен ахтынып). Ах кюнюм! А къыз, Дюге, ол мурдарла бери окъуна жетип къалмагъы эдиле.

ТОПАЙ. Оллахха, ала бери жетип, бизни таулагъа жухларын бир ургъунчу хазна тохтамазла...

ДЮГЕ. Да, бир къауумлача, эр кишиле аякъларын кюлге сугъуп турсала, жетип къалыргъа да болурла. Алай, насыпха, къыралыбызны чынтты жигит жашлары кёпдюле. Инш Аллах, ала бизни душманны аякъ тюбюне атып къоймазла...

Тышындан машина келген таууш эшитиледи.

ШАМШИЯТ. Оу, кюнюм! Бу машина таууш а неди?

Бираздан Омар юсюнде аскер кийимери, инбашларында тамата лейтенантны чынлары, ёшюнюнде Къызыл Байракъны ордени, белинде кероху, къолунда таякъчыгъы бла эшикден киреди. Бары да сейир-тамаша болуп къаладыла.

ШАМШИЯТ (эс жыйып, кесин Омаргъа атады). Ах кюнюм! Дюге, бу мени тюшюммюдю огъесе кюнюммюдю?!

Бары да Омарны къучакълайдыла.

ДЮГЕ. Кюнюнгдю, Шамшият, кюнюнгдю! Аллах къолунгдан алмасын!

ШАМШИЯТ (энтта Омарны къучакълап). О, жанымдан артха сакълагъан жангызым! О, эки кёзюмю жарыгъы, келдингми? (Зайнаф жюреги къозгъалгъанын къалгъанлагъа эслетмезге кюрешеди.) Жанымы къыйыры, келдингми?

ОМАР (Шамшиятны къучакълып, уппа этип). Келдим, Шами, келдим.

ТОПАЙ. Бу къоркъуулу кезиуде, ол къантулукъла жетип къалгъынчы, жарлы юйюнге жыйылгъанынг иги болду.

ШАМШИЯТ. Аны жаны саулай юйюне жыйгъан Аллахха жаным къурман болсун!

Омарны «Сени жулдузунг батмаз» деген жыры узакъдан эшитиледи.

Тор къашха атха миниученг, Омар,
Ол садакъ окъча сюзюлюп.
Эскадрон бла келиученг, Омар,
Аскер ызынгдан тизилип.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Сен желни жырып чабыученг, Омар,
Сынаугъа баргъан жолунгда.
 Атда ойнап да хорлаученг, Омар,
Къылыч от чагъа къолунгда.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

АКТ I

Cурат 3

Биринчи суратны декорациясы. Жабыу ачылгъанда, Шамшият бла Зайнаф хапчукну ящиклеге, кюбюрлеге, артмакълагъа жыя турадыла. Чакъдан чакъгъа немисли рама самолётну гюрюлдеген таууушу эшитиледи. Къайгъылы музыка согъулады.

ШАМШИЯТ. Ах, кюнюм! Келин, бираз къымылда ансы, бу оу боллукъла жетип къаладыла.

ЗАЙНАФ (хапчукланы бирин ала, бирин къоя). Хау, тоба.

ШАМШИЯТ (къабыргъадан кийизни алып). Мачы, келин, муну да ары сал.

ЗАЙНАФ. Къой-къой, къызыбыз, жаула сени эски кийизинги башларынамы урлукъдула!

ШАМШИЯТ. Аллах бирди, башларына ургъанны къой, ол жыртхыч бёрюле кёзлеря кёргенни къоймайдыла деп эшитгенме... Сал, жаным, ары сал!

ЗАЙНАФ. Да, къызыбыз, быланы къайсы бирин алайыкъ да?

ШАМШИЯТ. Къачхынчылыкъда керек боллукъ затланы артмакълагъа сал. Къалгъанларын а ящиклеге, кюбюрлеге жыяйыкъ да, картоф уруда букъдурайыкъ.

ЗАЙНАФ. Тоба алай этмесек да боллукъ тюйюлдю. Барын кётюрюп кеталлыкъ тюйюлбюз... (Чакъдан чакъгъа узакъда топ атылгъан тауушла эшитиле башлайдыла.) Оу, кюнюм! жетип къала ушайдыла да! Къызыбыз, къойчу, отда кюйген харекет была болсунла!

ШАМШИЯТ. Айхай, быланы да душманлагъа къоюп кетсек, сабийле къыш сууукъда не этерле?

ЗАЙНАФ. Да ол аман кюн келликлени жетип келген тауушларын эшитмеймисе да?! Букъдуралгъаныбызны букъдурайыкъ.

ШАМШИЯТ. Къалгъанларын а?

ЗАЙНАФ. Къалгъанлары уа от тёбеси болсунла!

ШАМШИЯТ. Угъай, тоба. Кесини жаны ючюн, хапчугуму угъай, атамы эски миделин да къоймам!

ЗАЙНАФ. Хау, алагъа къойгъандан эсе, от салып кетсек игиди! Ах, кюнюм! Бу уруш деген затынг не аман къыяма эди!

ШАМШИЯТ. Аны ачып, бизге чапханла урушну отунда кюйгю эдиле!

ЗАЙНАФ. Тоба, къызыбыз, алагъа жаханимни эшиги ачылып, къачан келедиле деп, алларына къарап тургъанын а Аллахны бирлигин билгенча билеме...

ШАМШИЯТ (эски огъары жанны къолуна алып). Келин, мачы, муну да ары сал.

ЗАЙНАФ (къолуна алып). Къойчу къой, къызыбыз. Бу эски огъары жан да кимге керек боллукъду?!

ШАМШИЯТ. Сал, жаным, сал. Бир да болмаса да жамаугъа жарар. (Къабыргъадан Омарны суратын алып.) Мачы, келин, жангызымы суратын бир мылы тартмаз жерге сал.

ЗАЙНАФ (суратны алып, кюбюрге салып). Былайда мылы тартмаз. (Омарны керохун алып.) Къызыбыз, муну уа къайры салайым?

ОМАР (эшикден мудах кирип). Аны уа жеринде къой.

ЗАЙНАФ. Энди ол неге керекди санга?

ОМАР (Зайнафны къолундан керохун алып). Шёндю манга бу неден да бек керек боллукъду.

ШАМШИЯТ (тынгысыз болуп). Аурууунгу алайым, урушда къан тёкгенинг болмаймыды санга?

ОМАР (Шамшиятны жапсарып). Шами, жаным, фрицле туугъан жерими малтай, мен а юйге кирип турмазлыгъымы къалай билмейсе сен?

ШАМШИЯТ (Омарны жанына олтуруп). Да, бу саулугъунг бла…

ОМАР (Шамшиятны сёзюн бёле). Мени саулугъум герох аталмазча къарыусуз тюйюлдю. (Терен ахтынып.) Районну таматаларына партизанларыгъызгъа мени да къошугъуз деп баргъанма да, инвалидсе, бизге жюк боллукъса деп къойгъандыла...

ШАМШИЯТ. Да, мен эгечинг сенден алгъа ёллюк, ётюрюкмю атхандыла да?! Бош жанынга тиеди. Тюз айтхандыла.

ОМАР. «Партизаннга барып, сен эталлыкъ жокъду. Керохунгу бизге бер!» – деп къыса эдиле.

ШАМШИЯТ. Жанымы къыйыры, бер да къой! Аны ючюн да…

ОМАР. Мени ала берген керохум жокъду! (Ачыуланып.) Аны манга генерал Чуйков саугъагъа бергенди! Алыкъына мени эки къолум ушкокну къаты тутадыла. Кёзлерим а лячинча кёредиле. Аладан, менден да партизан болуп, ким кёп фрицни агъызса да, кёрюрбюз.

ШАМШИЯТ (жиляп). Къой, жан туккулум, жарлы юйюнгде тур.

ОМАР. Шами, жаным, кёзюм, энди аны юсюнден бир-эки да айтма. (Бираздан.) Сора ала мени ушкогуму, керохуму да аллыкъ эдиле!...

ШАМШИЯТ. Ким, жанымы къыйыры?

ОМАР. Ол, къуллукъчулабыз деп, тылда къалып, тиширыуланы тёбен жан тюплерине кирип тургъан гылыу чычханла!

ШАМШИЯТ. Оу, эшигим! Жаным, алагъа жукъ айтма. Бир палах этерле.

ОМАР. Айтама да, керохну юсюне да атымы жаздырып, Генерал Чуйков: «Чынтты жигитлигинг ючюн береме!» – деп саугъагъа берген эди...

ЗАЙНАФ (Омарны кёзюне къарап). Къызыбызны къарындашы, алыкъына душманла бери келлик тюйюл эселе да, белгили тюйюлдю. Сора къайры ашыгъаса сен? Огъесе биягъы сен урушха кетергеми…

ОМАР (Зайнафны сёзюн бёлюп). Угъай. Жаула Къарма-Къабакъны алгъанлы иги кесек болады. Ала бери да ёшюн урмай амаллары жокъду.

ШАМШИЯТ. Оу, эшигим! Алай эсе, жетип келедиле деп къойсанг а!

ОМАР. Хау, Шами. Акъ къая башында, Гепчокъада да кеслерин бегите турадыла. Алайдан былайгъа уа жангыз бир къычырым боллукъду. Аны себепли, фашистле Гепчокъадан башларын бери къаратханлай, биз аланы гимхотларын артха бурургъа хазырланып турургъа керекбиз. Магомет а къайда кёрюнмейди?

ЗАЙНАФ. Ташлы-Сыртда бичен чалыргъа кетген хапары бар эди.

ШАМШИЯТ (Омаргъа жалынып). Жанымы къыйыры, ол бир жангыз, сен бир жангыз. Къой энди, аны да шашдырма да, жарлы юйюгюзде туругъуз...

ОМАР. Фашистле туугъан тауларымы тамакъларына дери кирип келгенде, юйге кирип къалай турсун адам?!

ШАМШИЯТ. Не этейим, жангызым?! Амалсыздан айтама. (Жиляйды.)

ОМАР. (Шамшиятны къучакълап). Жиляма, Шами, жиляма. Инш Аллах! Фашистлени гунч этип, биягъы санга къарындашынг бла «Асланбийге» барырча бир кюн чыгъар!

ШАМШИЯТ. Амин Аллах!

ОМАР. Мен а мындан кёп фраулагъа: жашлары Кавказ таулада ёлгенлерини юсюнден къуугъун къагъытла барырча этерме.

ШАМШИЯТ (ангыламай). Ол фрау дегенинг неди, аурууунгу алайым?

ОМАР. Шами, фрау деп немислиле тиширыугъа айтадыла. Аллах айтса, мен Кавказ тауладан кёп фрицни эгечине къуугъун къагъыт жибертирме!

ЗАЙНАФ. Да, сен ары кет. Биз а, биз?

ОМАР. Сиз а не?

ЗАЙНАФ. Къызыбыздан да уялмай айтайым, бизни сагъышыбызны этмей эсенг да, сабийлеринги сагъышларын этмеймисе?

ОМАР (терен ахтынып). Зайнаф, жаным, сабийлерибизни сагъышларын этмесек, кесибини къайтып-къайтып къанлы урушха да урмаз эдик. Tyyгъан жерибизге, элибизге палах келген сагъатда, юйюбюз, юйюрюбюз къайгъылы да болмай а! (Жолгъа тебирей.) Бюгече мени сакъламагъыз. Кеч къайтыргъа боллукъма...

ЗАЙНАФ (накъырда этип). Тоба, къызыбызны къарындашы, не эсе да сени бизден бир жашыргъанынг болур дейме.

ОМАР. Ол дегенинг?

ЗАЙНАФ. Да тюнене кече да танг ата келгенсе.

ОМАР (Зайнафны ийнакълап). Да, теличик, быллай къыйын заманда эр кишини тиширыугъа билдирирге жарамагъан аз тюрлю иши болмаз.

ШАМШИЯТ. Тоба, келин, бизни къарт бла муну айланыулары бирге болур. Ол да бу арт кезиуде кече къарангы бола кетеди да, танг ата келеди. Жукъ айтсанг а, къайда къаласа! «Нёхчигиме баргъан эдим», – дейди да, накъырдагъа бурады да къояды.

ОМАР (Зайнафха). Туугъан жерибизни ташлары душман солдатны аягъыны тюбюнде, анала сарнагъанча, сарнагъанда, мени юйге кирип турмазымы къалай билмейсе? Фашистлени тютюн тамакълы топларыны быргъылары тауларыма бурулуп тохтагъанда, аталарыбыз къамаларын къынларында сакълагъанча сакълап келген жерибизни душанладан къорууламасакъ, ата-бабаларыбыз тар къабырларында аууур ынычхап, бизге къара налат бермезлеми?!

ШАМШИЯТ. О, жюрегими къан тамыры, аны ючюн къан тёгер ючюн сендамы къалгъанса?!

ОМАР. Шами, эгечим, батыр уланланы ёсдюрген аналарыбыз: «Жерибизни душмандан къутхарыгъыз!» – деп къычыргъанда, мен жанымы артха салмазымы къалай билмейсиз?!

ШАМШИЯТ (жиляп). Да битеу Россейни алып келген жаугъа, партизаннга чыгъып, не эталлыкъсыз?

ОМАР. Угъай, Шами. Фашистле Россейни мингден берин да алмагъандыла. Алаллыкъ да тюйюлдюле. Бурун да бизни огъурлу жерибизге аз душманмы жух ургъанды! Таулуну юйюнде от жагъасы ёчюлюп, арбазында иесиз къалгъан парийи азмы юргенди?! Душманны атыны туякълары тау жолланы ташларын азмы къызгъанды?! Алай аланы къаты къурчдан ишленнген наллары бизни таулада тот басып кёп къалгъандыла. Бу жол боллугъу да алайды.

ЗАЙНАФ. Биз а, биз?

ОМАР. Бусагъатда бизни элни кючлю аскер бёлюм къоруулайды. Аны себепли фашистле бизни элни алай терк ууучлап къояллыкъ тюйюлдюле.

ЗАЙНАФ. Алсала уа, алсала? Къагъанакъ сабийле бла…

ОМАР (Зайнафны сёзюн бёлюп). Душманла элге жууукълашханлай, мен адам жиберирме да, ол сизни къоркъуусуз жерге элтир. (Ары-бери бара.) Эх, сауутубуз азлыкъ этмеги эди.

МАГОМЕТ (эшикден муштухул кирип). Угъай, Омар. Сауут къаллай бир керек болса да табарыкъбыз.

ОМАР (Магометни келгенине къууанып). А-а, Магомет! Кесинг да нек былай талакъ солуу этип келесе?

МАГОМЕТ. Ташла-Талада чалгъы чала тургъанымлай, фашистлени келгенлерин кёрюп, элге къуугъун этейим деп, мыллык атып келеме.

ОМАР (керохун къабына салып). Эй-я таланнган! Кёпмюдюле?

МАГОМЕТ. Бир взвод чакълы болурла.

ОМАР. Аланы сен кесингми кёргенсе?

МАГОМЕТ. Хау. Ала да мени кёрюрле деп къоркъгъанма да, алайдан ыран бла Юрдю ичине энип, чабып келеме.

ОМАР. Тюз этгенсе, аперим! Энди сен терк окъуна райкомгъа бар да, душанны жетип келгенин андагъылагъа айт. Мен а, нартюх бахчала ичлери бла фашистени алларына барып, аланы алларын тыяргъа кюрешейим.

МАГОМЕТ. Ахшы. (Чабып чыгъып кетеди.)

ЗАЙНАФ (Омарны аллында тохтап). Ёлсем, жарылсам да, иерик тюйюлме!

ОМАР (Зайнафны артха тюртюп). Кет, тели болма! (Ушкогун алып, нартюх бахчагъа ташайып кетеди.)

ШАМШИЯТ (эки къолун ёрге кётюрюп). Я дунияны жаратхан Аллах! Жангызымы сен сакъла!

Шамшият бла Зайнаф адыргы боладыла.

ЗАЙНАФ (жол азыкъларын артмакълагъа жыя). Къызыбыз, терк болайыкъ, жетип зат къалырла.

ШАМШИЯТ (эс жыйып). Охо да, келин, эллилерибиз болгъанлай болypбуз биз да...

Бираздан ушкок атылгъан таууш эшитиледи.

ШАМШИЯТ. Оу, кюнюм! Ол аны атхан мени жангызыммы болур? (Экиси да жиляй-жиляй къачхынчылыкъгъа къураладыла.) Жангызым къайтханлай, къачаргъа керекбиз…

Энтта да ушкок атылгъан тауууш эшитиледи. Бираздан Чегет жанындан бизни аскер бёлюм душманла таба от ачады.

ТОПАЙ (муштухул келип). Ой, къалай жигитди! Аперим анга!

ЗАЙНАФ. Кимге?

ТОПАЙ. Кимге болуб а! Нартюх бахчаны ичи бла фашистлени алларына бара барды да, Куташланы юйню артында бир офицерни, сизни юйню артында уа урду да, экинчи офицерни къаплады. Ма, жигит десенг, алай болады!

ШАМШИЯТ. Къарындашым кеси уа не болду?

ТОПАЙ. Ол а Догъураланы бахча таба кетген эди.

ШАМШИЯТ. Немислиле уа?

ТОПАЙ. Ала уа, бири бирин малтай, Тёбе-Арты таба къачып кетген эдиле. Энди ала ол Омар жойгъан офицерлени къанларын алыргъа чабыуул этмей амаллары жокъду. Аны себепли биз бир жары жанларгъа керекбиз. Мен эллилени Юрдю ичине ашырайым. Сиз да ары тебирегиз.

ШАМШИЯТ. Алай эт, аурууунгу алайым, алай эт. (Топай кетеди.)

Омар эки немец автоматны инбашына тагъып, эшикден киреди. Жаралы фашистни ынычхагъаны юй артындан эшитилгенлей турады.

ОМАР. Хайда, тебирегиз. Терк болугъуз. Не аман иш болду! Не аман болду!

ШАМШИЯТ (тынгысыз болуп). Неге жарсыйса, жаным?

ОМАР (автоматланы стол юсюне салып). Энейланы Юзейирни бла Боташланы Мухамматны фашистле ауур жаралы этип кетгендиле.

ШАМШИЯТ. Тоба, тоба! Хариплени юйлерин къурутуп кетгендиле да!

ОМАР. Хау, тейри, Шами. Бу келгенле жауланы тасхачылары эдиле. Душман кёп мычымай элге чабыууллукъ этерге боллукъду. Аны себепли терк окъуна, сабийлени да алып, Юрдю ичине къутулугъуз.

ШАМШИЯТ. Жанымы къыйыры, сен а, сен?

ОМАР. Мен а бираздан сизни анда табарма. Турмагъыз!

Эллилени жиляу-сыйыт этип баргъан тауушлары эшитиледи. Шамшият бла Зайнаф да къолларына артмакъланы алып, чыгъып кетедиле.

ШАМШИЯТ (ызына бурулуп). Кёп къалма, аурууунгу алайым. Тынгысыз болуп турлукъбуз!

ОМАР. Угъай, къалмам. Сабийлеге сакъ болугъуз! (Ушкогун, керохун да жерлеп, автоматланы да боюнуна кёнделен тагъып.) Угъай, адам къандан тоймагъан къантулукъла, бизни эркинликни, кишиликни сюйген жерибизде сизге тынчлыкъ болмаз! Къарт таулу туугъан тауларын, тау къуш эркин кёгюн сюйгенча, ата журтларын сюйген таулула аны сизге малтатмазла! Мен а Сталинград ючюн кёп къанымым тёкгенме, туугъан тауларым ючюн а ахыр тамычы къаныма дери сермеширме! (Стол юсюнден газетни алып, Къулийланы Къайсынны фронтдан ийген «Палах келген сагъатда» деген назмусун окъуйду.)

Къууанчны да, тойну да сюйген халкъым,
Ишни да, байрамны да сюйген халкъым!
Бюгюн уруш жаныйды барыбызны,
Кюйдюреме дейди тойларыбызны.

Магомет, эшикден кирип, Омарны окъугъанына тынгылап турады. Омар а аны эслемейди.

Жерим, санга къууана, ёсгенме мен,
Бюгюн а бушууунга кюеме мен.
Къара палах кирди босагъабыздан,
Бёрюле да тоярла адам къандан!..

Уруш жели сууутхан от жагъала,
Къайгъыдан абызырагъан анала,
Юйретигиз бизни киши болургъа,
Къыйынлыкъда адамлайын къалыргъа!

Туугъан жерим! Жаным, къаным да сени,
Ёмюрге сени жашынгма, поэтинг!
Къууанч кюн къууаннганма къууанчынга,
Бушуу кюн сарнагъанма тауларынга.

Къууанч кюн къууаннганма тойларынга,
Палах кюн борчлума сени къорургъа!
Сюйген жерим! Сени ючюн барырма
Жалан аякълайын къылыч ауузунда!

(Окъугъанын къоюп.) Ой, бизни Къайсын! Кёп жашагъын сен!

МАГОМЕТ. Оллахий, не кёп да жашасын! Омар, бу сен бусагъатда окъугъан назмуну Къайсынмы жазгъанды?

ОМАР. Хау, фронтдан жазып ийгенди.

МАГОМЕТ. Тохта, аллай уллу фахмулу адамны да фронтхамы ийгендиле?!

ОМАР. Назмусунда кеси айтханлай, къыралына палах келген сагъатда, ол фронтха бармай такъсанг да къалмаз эди.

МАГОМЕТ. Оллахий, аны жанына къоркъуу болмаз ючюн, кесими жаннган отха атар эдим! Омар, андан арысын да окъучу, маржа.

ОМАР (энтта да Къайсынны бир башха назмусун окъуйду).

Тойлада, кётюрюп жарыкъ чагъырны,
Манга онг болмаса ичерге, тенгим
Ичсин. Жаланда бетсиз душман аны
Ичмесин, анга келсин ачы ёлюм!

Манга тюшмесе, минип къантор атха,
Малкъарны кёгю тюбюнде барыргъа,
Тенгим барсын, урушдан келип артха,
Алай атым ат болмасын душманнга.

Тюшмесе, назмула эте, манга
Айланыргъа ташлы тау жолларында,
Тенгим айлансын, жаланда душманла
Бармасынла, ие болуп, алада.

МАГОМЕТ (сейир этип, тамаша болуп). Ой, сау келгин, Къайсын, сен! Оллахий, бизни районну таматаларындан болсам, битеу районну жыйып, бу назмуланы алагъа окъур эдим.

ОМАР. Хау, тейри! Районнга угъай, бюгюнлюкде аланы битеу Шимал Казказгъа  листовкала этип жаяргъа керек эди. Ма, Ата журтну къоруулаугъа, кишиликге чакъырыу десенг!

МАГОМЕТ. Хау, Оллахий!

ОМАР. Таматалагъа тюбедингми?

МАГОМЕТ. Тюбемей а! мен алагъа немислилени келе тургъанларын айтханлай, ала бизни аскер бёлюмге билдирип. алай от ачхан эдиле да!

ОМАР. Хау, аны эшитген эдим. (Бираздан.) Тейри, Магомет, мен ол фашист взводну аллында келген эки офицерни ол дуниягъа ашыргъанма.

МАГОМЕТ (къууанып). Керти, Аллах ючюн?! Къалайда?

ОМАР. Бирин сизни юйню артында, бирин да бизни юйню артында.

МАГОМЕТ. Тейри, Омар, сен а чынтты жигит кёреме да! Сора ол аланы ызларына къачыргъан сен болгъанса?!

ОМАР. Да, хау, алай болур деп турама. Магомет, туугъан жерибиз ючюн жаулагъа дерт жетдириуню санау бюгюн аладан башланнганды. (Къайсынны назмусуну андан арысын окъуйду.)

Мен къара кюн кесиме нёгерге,
Къаты кишилик, сени алгъанма.
Солдат ышаннганча командирге,
Мен эски кючюнге ийнаннганма.
Жюр, Магомет.

МАГОМЕТ. Жюр.

ТОПАЙ (ала да кетерге тебирегенлей, ашыгъышлы кирип). Омар, жамауатны Юрдю ичине ашырып келеме

ОМАР. Иги этгенсе.

ТОПАЙ. Сиз кетгинчи жетгеним нечик иги болду.

ОМАР. Бизге жумушунг затмы бар эди?

ТОПАЙ. Омар, жаным, сен кесинг билгенликден, элни жумушун этип келген адамма.

ОМАР. Хау, алайды.

ТОПАЙ. Адам адамгъа къыйынлыкъ бла зауукълукъда керек болгъанын билесе. Шёндю манга, бир жары жанламай, элде къалыргъа жарарыкъ тюйюлдю.

ОМАР. Ангылайма.

ТОПАЙ. Ангылай эсенг, мени да биргенге ала бар. Ёлсек, къалсакъ да, бирге болайыкъ.

ОМАР. Да, Топай, биз кишилик сыналгъан жерге барабыз. Анда уа адам жаралы болургъа, ол угъай эсенг…

ТОПАЙ (Омарны сёзюн бёлюп). Ёлюмсюз уруш болмагъанын мен да билеме. Мен да сиз болгъанлай болурма! Эр киши ушайма да!

ОМАР (Магометге). Магомет, къалай этейик?

МАГОМЕТ. Да, мен сен айтханнга угъаймы дерикме да?

ОМАР (немисли автоматланы бирин Магометге, бирин а Топайгъа узатып). Алай эсе, алыгъыз.

ТОПАЙ (автоматын алып). Оллахий, Омар, мен муну къалай атылгъанын да билмейме.

ОМАР. Охо, жашау юйретир. Эрлиги болгъан къыйынлыкъда жунчумаз. Жюрюгюз!

Сауутларын алып, чыгъып кетедиле. Омарны жыры узакъдан эшитиледи.

Тор къашха атха миниученг, Омар,
Ол садакъ окъча сюзюлюп.
Эскадрон бла келиученг, Омар,
Аскер ызынгдан тизилип…

Жабыу.

АКТ 2

Сурат 1

Къая жухну къабыргъасында терен дорбун. Дорбунну аллы асыры тардан, аны ичине жаланда бауурланып киредиле. Ичи уа теренди, кенгди. Къая жухну къабыргъасында артиш жоккула, къайын терекле аны къарагъан кёзден жашырадыла. Юсюне чыгъып къалгъынчы, алайда дорбун барды деп, кишини эсине да келлик тюйюлдю.

Жабыу ачылгъанда, Омар дорбун аллында ташха олтуруп, автоматын ариулай, Магомет да гранат бла кюреше турадыла. Топай алайдан арлакъда къалауурда турады.

ОМАР. Магомет, тюнене биягъы сен ашыкъгъанса да, фашистлени сауут складларын атдырыргъа чырмау болургъа аздан къалгъанса.

МАГОМЕТ. Тейри, угъай.

ОМАР. Оллахий, алай.

МАГОМЕТ. Да, не этейим, Омар. Тюз фашистни неда полицайны кёргенлей, бармагъым автоматны сампалындан басып башлайды сора!

ОМАР. Бу жолдан сора алай эте турма. Тюнене душманланы складларын да атдырып, къалауурларын да къаплап кетер жерибизде жангыз бирлерин жаралы этип кетгенбиз.

МАГОМЕТ. Бу жолну кеч, Омар. Бу жолдан сора алай этмем.

ОМАР. Охо, бир жангылгъанны Аллах да кечеди. Мен да кечейим. (Кюледи.)

ТОПАЙ (ауазы). Тохта! Кимди келген?

ШАМШИЯТ (инбашында артмагъы бла келип). Менме мен!

ТОПАЙ (ушкогун чыкъырдатып). Кимсе дейме да!

ШАМШИЯТ (инбашында артмагъын жерге сала). Охо, Топай, энди сен, партизан болгъанма деп, мен эгечинги да танымаймы башлагъанса?

ТОПАЙ. Оллахий, Шами, асыры къарангыдан, кёзню кёзге урсанг да кёрлюк тюйюлсе.

ОМАР. Да, Шами, биз санга, былайгъа жете келгенлей, кукукча къычыра тур деген эдик да.

ШАМШИЯТ. Да, жанымы къыйыры, кюз артында кукукну къычырып ким эшитгенди да? (Бетинде терлегенлерин сюрте.) Аллах бирди, бу таша дорбуннга киргенсиз да, сизни, мен угъай, Аллах да табарыкъ тюйюлдю.

ТОПАЙ. Шами, бизни тапхан алай тынч болса, ол бизни излеген малгъунла аяпмы къойгъан сунаса?

ОМАР. Шами, ызынгдан тагъылгъан зат болмай а келалгъан болурмуса?

ШАМШИЯТ. Аллах бирди, мен да Ийис-Суула башына жетгенлей, ызымдан ким эсе да келгенча кёрюннгенди да, асыры къоркъгъандан, жаным табаныма жетген эди. Ярабий, ким болур деп, таш артына бугъуп къарасам, ол а бизни Лохбай. Урушуп, ызына къыстап келеме.

ОМАР. Тюз этгенсе, Шами, бизни былайда болгъаныбызны адам угъай, Лохбай окъуна билирге керек тюйюлдю.

ШАМШИЯТ. Ангылайма, арууунгу алайым.

ОМАР (Шамшиятха). Бу жолдан сора бери тебиресенг, тёгерегинге иги къарап, жолгъа алай чыгъа тур. Ол фыргъауунла ызынгдан мараргъа боллукъдула. Къысхасы, онг кёзюнг сол кёзюнге къалауур болургъа керекди.

ШАМШИЯТ. Аллахакъына, алайсыз жарарыкъ тюйюлдю. (Бираздан.) Ярабин, былайда бу дорбунну болгъанын билген болурму?

ОМАР. Болмай а!

МАГОМЕТ. Биреу билгенни биреу да биледи.

ОМАР. Граждан урушну кезиуюнде акъгвардиячылагъа Мусос былайдан чабыууллукъ этип тургъанды.

МАГОМЕТ (Шамшиятха). Эшитдинг да?

ОМАР. Аны себепли сакъ болургъа керекди. Жабылгъан ауузгъа чибин къонмайды.

МАГОМЕТ (Шамшиятны жанына олтуруп). Шами, бу жол а бизни не бла сыйларыкъса?

ШАМШИЯТ. Да сыйлаб а, бу къыйын заманда зауукъму этдирликме. Тапханымы келтиргенме.

МАГОМЕТ (Шамшиятны артмагъындан азыкъны чыгъара). Ой, Шами, сен а сау келе тургъун! (Бираздан.) Алан, Шами, мени санга бир сейирим барды!

ШАМШИЯТ. Не сейиринг, аурууунгу алайым?

МАГОМЕТ. Алгъын, асыры къоркъгъандан, кече башынгы эшикге чыгъармаучу эдинг. Шёндю уа былай батырчыкъ болуп къалай къалгъанса?

ШАМШИЯТ. Амалынг алай болса, сюйюпмю батыр болурса.

ОМАР (Шамшиятны эркелетип). Э, Магомет, бизни эгечибиз, кеси да билмей тургъанлай, партизан связист болуп къалгъанды!

ШАМШИЯТ (ангыламай). Оу, эшигим! Э, жаш, ол айтханынг неди?

МАГОМЕТ. Э, Шами, аны къалай билмейсе?! Партизан свясист деп партизанланы тасхачыларына айтадыла.

ШАМШИЯТ. Эшта, эшта, тасхачы болуб а мен. Анам харипни жаны ючюн, кече бери тебиресем, асыры къоркъгъандан, жаным тамагъыма тыгъылып къалгъанча болады. Алай, сизни ач болгъаныгъыз эсиме тюшсе, тёзалмайма ансы.

ОМАР. Шами, Аллах бла тилейме, сакъ бол кесинге. Душманла ызынгдан тюшселе…

ШАМШИЯТ (Омарны сёзюн бёлюп). Хоу, аланы аталарыны жаны ючюн, Шамшият а аладан тели болур. Бери мен кесибизни юйден чыкъмаучума.

ОМАР. Къайдан чыгъаса да?

ШАМШИЯТ. Кюндюзюнден окъуна Абатлагъа барама да, кече къарангы болгъанлай, аладан чыгъама да кетеме.

ОМАР. Тюз этесе. Абат, ёлтюрселе да, сени сатарыкъ тюйюлдю.

МАГОМЕТ. Шами, фашистле полицайланы кече элни тёгерегине къалауургъа салгъан хапарлары барды да.

ШАМШИЯТ. Салсынла. Полицайла тюлкю эселе, мен а – къуйругъума.

ОМАР. Ёзге элде не хапар?

ШАМШИЯТ. Да, хапар болуп, элде не хапар боллукъду? Шёндю элде уллулада угъай, сабийледе окъуна ышаргъан, кюлген болмай, тар къабыргъа киргенча, юйлерине жыйылып турадыла. Тюнене: «Жашынгы, эгечингден туугъанны да тап!» – деп, бизни Куташны тутмакъ юйге атхандыла.  

ОМАР. Эй-я, таланнган!

МАГОМЕТ (сауутларын юсюне тагъа). Мен кетдим!

ОМАР. Къайры?

МАГОМЕТ. Атамы азатларгъа.

ОМАР. Тохта, Магомет, аны табынлай этерге керекбиз, женгиллик этме.

ШАМШИЯТ. «Партизанларыгъыз телефон жиплерибизни кеседиле. Адамларыбызны ёлтюредиле. Жерден да чыгъарыгъыз, аланы бери табыгъыз!» – деп, немислиле полицайланы таматалары акъсакъ Чалманны боюнундан алып тургъан хапарлары барды.

ОМАР. Ол а?

ШАМШИЯТ. Ол а, эки келинни да чакъырып: «Эрлеригизни табыгъыз, тапмасагъыз да, юйлеригизге да от салып, аланы, сизни да ол ары баргъанла бери къайтмаучу жерге ашырырма!» – деп жаныйды.

ОМАР. Ярабин, ала уа не айтхан болурла?

ШАМШИЯТ. Алау уа: «Эрлерибиз колхоз малланы Тау-Артына сюрюп кетгенли, сау эселе, шау эселе да, биз билген жокъду», – деп къойгъандыла.

ОМАР. Не тап айтхан эдиле. Андан сора уа?

ШАМШИЯТ. Акъбилекледен бири келип: «немислилени сыйларгъа къой бер!» – деп тохтагъанды да, мен а ауузумуму тыярыкъ эдим: «Кет, ала да, сен да аман кюнде къой ашагъыз!» – деп къычыргъанма да, ол а: «Ол эки немисли офицерни ким ёлтюргенин мен билмегенми сунаса? Эслеп сёлеш!» – деп, жанып кетген эди.

МАГОМЕТ (къаны къызып). Ол аны айтхан сатлыкъ къайсы эди?!

ШАМШИЯТ (нек соргъанын ангылап). Ким болуб а! Мамма, жаным, жилян хар заманда да сюркелип бармай, чулгъана-булгъана келип, уясына жууукълашханлай а, сюркелип тебиреучюсюн билмеймисе?

МАГОМЕТ (бютюн бек къызып). Шами, Аллах бла тилейме, ол Омарны жаныгъан къайсы сатлыкъ эсе да, жашырма! Бусагъатдан барып мен аны кишиге хатасы тиймезча этип келейим!

ОМАР (Магометге). Тохта, ашыкъма. Ол сатлыкълагъа дау айтыр кюн чыгъар бизге! (Бираздан.) Эх, туугъан жерим, огъурлу жерим! Жангыз бир жашынгы да сатмагъанса сен! Алай, палах келген сагъатда, аз болсала да, сени сатханла уа болдула! Шами, андан сора уа?

ШАМШИЯТ. Акъбилекле партияланы, комсомолчуланы тизме этип айланадыла...

ОМАР (терен ахтынып). Эх, бир къыйын ауруп къалгъаны болмаса, ала да элден кетмей бош къалгъан эдиле! Шами, сен элде къалгъанладан бир бек ышаннганынга тюбе да, Омар: «Бусагъатдан партизаннга чыгъыгъыз. Чыкъмасагъыз да, душманла эшигигизни  жабарыкъдыла», – дегенди дерсе.

ШАМШИЯТ. Охо, аурууунгу алайым, айтырма.

МАГОМЕТ (артмакъдан жюн чындайланы чыгъарып). Охо! Бу чындайланы келтиргенинги нечик иги этдинг!

ШАМШИЯТ. Энди кюнле сууукъ бола башлагъандыла. Аякъларыгъызны юшютюрсюз деп, быланы сизге келинле эшип жибергендиле.

ТОПАЙ. Сау болсунла, оллахий! Шамшият, Кёкей къызына тюбегенинг зат а болгъанмыды?

ШАМШИЯТ. Тюбемей а! Ол сен тау артында колхоз малланы кютюп  тургъан сунуп турады.

ТОПАЙ. Турсун. Алай сунуп турса игиди. Шамшият, ёзге элибизде хал къалайды?

ШАМШИЯТ. Да элде хал къалай боллукъду, ол кёзлеринден къан тамарыкъла, школну ат орун этип, ат орунланы бузуп, кеслерине отун этип, колхоз къуралгъанлы бери ишлеген журтларыбызны оюп айлансала?!

ОМАР. Да, ала жаулукъларын этедиле.

МАГОМЕТ. Алан, Омар, бу фашистлени кирген жерлерине от салып, оюп, чачып барыулары не болур?!

ОМАР. Ала кирген жерлени иелери фашистлени аякъ тюплеринде жерни жандырлыкъларын биледиле да, андан этедиле.

МАГОМЕТ. Оллахий, билляхий! Аякъ тюплеринде жерни жандыргъан угъай, башларындан аякъ бурунларына дери ёртен этип къоярбыз!

ШАМШИЯТ. Тоба, ол аланы этеклерин кётюрюп айланнган сатлыкъла уа алай айтмайдыла.

МАГОМЕТ. Ала уа къалай айтадыла?

ШАМШИЯТ. Ала уа: «Немислиле бери ёмюрге келгендиле, энди аман кюнюгюздю! Кезиу бизни болду!» – деп, аякъ тюплеринде чёп сынмай айланадыла.

ОМАР. «Гумулжук тёбе чачыллыкъ болса, къанат битер», – деп этгенликлери болур.

МАГОМЕТ. Шами, бизникиле мени мындагъымы сезе болурламы?

ШАМШИЯТ. Угъай! Ала сени къошда сунуп турадыла. Ансы ол харип ананг, сени къылычны ауузунда айланнганынгы билсе, саудан ёлюп къалыр эди да...

ОМАР. Алай сунуп турсун, харип.

МАГОМЕТ. Шами, бир бек арыгъанча кёрюнесе. Таянып бираз солурму эдинг?

ШАМШИЯТ. Угъай, жаным, танг атхынчы мен юйюмде болургъа керекме.

ОМАР. Тюз айтаса. (Магометни арлакъгъа алып.) Магомет, ол сатлыкъ ким болгъанын билип, жокъ этерге керекбиз. Ансы ол элибизде кёплени эшиклерин жабаргъа боллукъду.

МАГОМЕТ. Алайды. Омар, аны жокъ этерге манга буюрурунгу тилейме.

ОМАР. Угъай, аны биз алай бош ол дуниягъа ашырып къоймай, ким сатлыкъ болса да, анга болуру да былайды деп жазып, боюнуна тагъып, асып кетербиз.

ТОПАЙ. Тюз айтаса, Оллахий, Омар! Алай этсек, ол аны кибикле да баш сагъышларын этерле.

МАГОМЕТ. Биз aны къысха заманны ичинде жокъ этерге керекбиз! (Шамшиятны жанында олтуруп.) Шами, ананг харипни жаны ючюн, айт, ол Омарны жаныгъан ким эди?

ОМАР. Ма, Магомет, биягъы сен къызгъанса! (Шамшиятха.) Ярабин, бизни былайда болгъаныбызны сенден сора киши биле болурму?

ШАМШИЯТ. Сен ёлмегин, мени сартын, келиннге окъуна айтмагъанма.

ОМАР. Тюз этгенсе. Бек анасы жилямаз дейди. Шами, сен бу жол бизге бек керекли затланы айтдынг. Мындан ары да хар затха къулакъ салып, эшитген затынгы бизге билдире турурса.

ШАМШИЯТ. Охо, аурууунгу алайым.

МАГОМЕТ. Тейри, Омар, былай къарайма да, бизни Шами да партизан болуп къала болур дейме.

ШАМШИЯТ. Хо бир да! Мен, бир назик тиширыу, партизан болуб а!.. Алай сизге къоркъгъандан айланнганлыгъымды ансы.

МАГОМЕТ. Омар, мен Топайны постдан алышайыммы?

ОМАР. Угъай, сен Шамини да арлакъгъа ашырып, ол букъдуруп кетгенинги алып келирсе.

МАГОМЕТ. Бек ахшы. (Бираз сагъыш этип.) Омар, душманла бизни алай излей эселе, биз а?

ОМАР. Биз а ала бла керти жигитлеча сермеширбиз!

ШАМШИЯТ (адыргы болуп). Оу, эшигим! Ала кёпдюле!

ОМАР. Болсунла. Халкъ бизни жанлыды. Халкъ бирлешип юфгюрсе уа, не уллу къаяны да аудурур! Фашистлени жерлерин ууучларгъа биз бармагъанбыз. Бизни жерибизни ууучларгъа ала келгендиле. Аны себепли бизни жерибизни агъачы, ташы, таууу, сууу да бизни жанлы боллукъдула. Шами, кеч болма сен.

ШАМШИЯТ. Хау, жанымы къыйыры, кетейим.

МАГОМЕТ. Шами, бюгече мында къал, къал.

ШАМШИЯТ. Угъай, аурууунгу алайым. Ол кёзлеринден къан тамарыкъ акъбилекле, мени юйде тапмасала... Тауукъларым да ач болурла…

ОМАР. Алай эсе, бар. Не да болсун, бир кишиге да ышанмагъыз. Сакъ болугъуз.

ШАМШИЯТ (Омарланы къучакълап). Экигиз да бирер жангыз. Уллу Аллахха аманат болугъуз. Хайда, сау-эсен кёрюшейик. (Кетеди.)

МАГОМЕТ. Мен Шамини ашырып келейим. (Шамшиятны ызындан кетеди.)

ШАМШИЯТ (ызына бурулуп). Азыгъыгъыз юч-тёрт кюнюгюзге боллукъду. Мен андан алгъа келалмам.

ОМАР. Ахшы. Магомет, сен а терк къайтыргъа кюреш, маржа!.. Мен а  сауутларыбызны хазырлай турурма.

МАГОМЕТ. Ахшы. (Кетедиле.)

ОМАР (сауутларын дорбун аллына чыгъарып.) Топай, жашырын бара барып, къалауурланы тауушлары чыкъмазча этип, ала тутмакъ юйге атып тургъан къартланы азатларгъа керекбиз.

ТОПАЙ (юсюн-башын къагъа келип.) Бусагъатда десенг да, мен хазырма. (Бираздан.) Оллахий, Омар, бу Аллах къурутурукъ саскыла да фашистледен башха тюйюлдюле.

ОМАР. Жылны бу кезиуюнде саскыла къайдан чыгъарыкъдыла?

ТОПАЙ. Оллахха, къайдан чыгъа эселе да, жыйын бёрюле кибик, талап къоядыла.

ОМАР (кюлюп). Топай, тейри, эшта да ала сени башха саскыларынг болурла дейме.

ТОПАЙ. Оллахха, болмазла да деме. Бу дорбунну да аллы асыры тардан, бауурланып киребиз.

ОМАР. Да, Топай, партизанлыкъгъа дунияда былайдан тап жер жокъду дей эдинг да?!

ТОПАЙ. Да, тапсыз жермиди да? Аллы тар болгъанлыкъгъа, ичине уа жюз адам да сыйынырыкъды. Бек аламаты уа, душман бла согъушуп, ичине ташайып кетсек, сора душман аллыбызны сакъласын да турсун… Биз а, тауну ары жанына бир чыкъсакъ, сора фашист фыргъауун озгъан жауунну жамычы алсын да къуусун!

ОМАР. Хау. алайды, Топай. Тёгерекге иги къарагъанмыса?

ТОПАЙ. Къарамай а! Ол чегет жанында улугъан жырхыч бёрюден сора бу тийреде бир жан да жокъду. Омар, Аллахынг ючюн, жатып солумай, бу сауутла бла кюрешип не этесе?

ОМАР. Э-э, Топай, солдатны уруш сауутлары хар заманда да хазыр болгъанлай турургъа керекдиле.

ТОПАЙ. 0ллохха, ол айтханынг да барды. (Арлакъда аякъ тауушла эшитиледиле. Ушкогун чыкъырдатып.) Тохта! Кимди келген?!

МАГОМЕТ (пулемётну аркъасына кётюрюп келип). Менме, Топай, мен!

ОМАР (Магометни аркъасында пулемётну кёрюп). Охо! Магомет, бу келтиргенинги къайдан алып келесе?!

МАГОМЕТ. Немислиледен урлап, букъдуруп къойгъан жеримден алып келеме.

ОМАР. О-о! Аперим санга, Магомет! Аперим! Бу шёндю бизге бак керек боллукъду. Патронлары уа бармыды?

МАГОМЕТ (гетен машокчукъну кёргюзтюп). Ма была биразгъа болурла. Быланы бошасакъ да, бир Аллах айтхан болур.

ОМАР. Ахшы, Магомет, сен жат да жукъла. Бираздан жолгъа чыгъарыкъбыз.

МАГОМЕТ. Къайры?

ОМАР. Ол фашистле тутуп тургъан къартланы азатларгъа.

ТОПАЙ. Ала не къартладыла?

ОМАР. А-а, Топай, Шами аны айтханда, сен, постда къалып, эшитмей къалгъан ушай эдинг… Бизни къайда букъгъаныбызны билир муратда Магометни атасы Куташны бла эки къартны тутуп турадыла.

ТОПАЙ. Алай эсе, не къарау барды?! Жюрюгюз!

МАГОМЕТ (гранатланы белине сугъуп, патронташын эки инбашы бла кёнделен къысып). Атын эшитген болмаса, кесин къарап да кёрмеген огъурлу къартланы тутуп, тутмакъ юйге атхан мурдарла, тохтагъыз бир!

ОМАР (керохун къабына салып, автоматын алып). Магомет, Топай бла сен жашырын барып, тутмакъ юйню сакълагъанланы тауушары чыкъмазча этерсиз. Мен а, эшиклени ачып, андагъыланы бошларма.

МАГОМЕТ. Ахшы.

ОМАР. Къартланы бошлагъанлай, кишиге кёрюнмей, элден чыгъаргъа керекди.

ТОПАЙ. Да, жаула, бизни эслеп, атып башласала уа?

ОМАР. Атып башласала уа, ахыр патроннга дери сермеширбиз. Ахыр патронну не этеригизни кесигиз билесиз.

МАГОМЕТ. Аны уа мангылайларыбызгъа…

ОМАР. Анда-мында бир сатлыкъдан къалгъан жамауат бизни жанлыды. Ол а халкъ хорлам бизни болуруна ийнаннганыны шартыды.

МАГОМЕТ. Ол сатлыкъланы да къагъып къояргъа керекбиз!

ТОПАЙ (пулемётну аркъасына тап жарашдыра). Оллаха, Магомет, ол полицай кибиклени да кёбюсю сатлыкъ болама деп болмагъандыла…

МАГОМЕТ. Да, Топай, сатлыкъ болама деп болмагъан эселе, фашистлени этеклерин кётюрюп нек айланадыла да?!

ТОПАЙ. Ол аман жанларына къоркъгъандан. Сора аланы кёбюсю ол байланы къалгъан-къулгъанларыдыла.

МАГОМЕТ. Ала алгъын жарлыланы къыйынларын къой аягъынлай ашап тургъандыла да, Советле власты келгенде уа аны тапмай, кичиген этедиле, кичиген!.. (Кюледиле.)

ОМАР. Тейри, жашла, аман жаныма къоркъгъандан, тёрт аякъланнганлай жюз жылны жашагъандан эсе, ёретинлей бир жыл жашап ёлюуню сайлар эдим!

ТОПАЙ. Айхай, Омар, ала аны алайлыгъын ангыласала уа! Аны алайлыгъын, Омар, жаланда сени кибик жигитле ангылайдыла.

ОМАР. Угъай, Toпай, халкъны асламысыны ангылауу да алайды. Алай быллай къыйын кезиуде, биягъында сен айтханлай, халкъ болгъан жерде къоркъакъдан сатлыкъ болгъан да болады.

МАГОМЕТ. Тейри, быллай къыйын кезиуде халкъына жашлыкъ ким эталмай эсе да, ол багъыр шайны къыйматы болмагъан жюрегин чыгъарсын да, жерибизни къара ташларындан бирине урсун да, жакъсын!

ОМАР (терен ахтынып). Тюз айтаса, Магомет.

МАГОМЕТ. Бу бизни кишиликни, тюзлюкню сюйген жерибизде фыргъауунлагъа сатылгъан малгъунланы огъурлу жерибиз къалай кётюре болур?!

ОМАР. Жашла, бу кенг дунияда фашистле бла бизге жер жокъду! Неда биз, неда ала! Жюрюгюз!

МАГОМЕТ (автоматын алып). Жюрюгюз!

Жабыу.

АКТ 2

Сурат 2

Биягъы сурат. Дорбунну аллы. Жабыу ачылгъанда, Омар, Магомет эм Топай, сауутларын алып, жолгъа тебирейдиле. Ол сагъатда Шамшиятны ачы къычырыгъы эшитиледи.

ШАМШИЯТ (кулисаны артындан ауазы). Оу, анам! Оу-шау боллукъла, ёлтюресиз!

Ким эсе да Шамшиятны ауузун жабып, ауазын тунчукъдурады.

ОМАР (эгечин ауазын эшитгенлей танып). Тохтагъыз. Ол бизни Шамини ауазыды.

Ючюсю да сауутларына жабышадыла.

ШАМШИЯТ (энтта да кулисаны артындан ауазы). Оу, анам!

Шамшиятны ауазын биягъыча тунчукъдурадыла.

ОМАР (халны ангылап, буйрукъ береди). Магомет, сен ол талгъыр ташны артында тохта. Топай, сен а аргъы ташны артындан къара. Менден буйрукъ болмай, атмагъыз. Хазыр болугъуз. (Пулемётну тартып барып, таш артына жатады.)

Офицер (кулисаны артындан ауазы). Партизан, здавайс!

ОМАР (пулемётну жерлей). Совет партизанла кеслерин жесирге бермеучюдюле!

МАГОМЕТ. Мурдарла! Эшта да душманла, Шамини марап туруп, алларына сюрюп келген болурла...

Офицер (кулисаны артындан ауазы). Партизан, здавайс! Айн, цвайн, драйн! (Бираздан.) Ахтунг!

ОМАР. Сени жеринги ууучларгъа мен бармагъанма, мени жерими ууучларгъа сен келгенсе! Сдавайся сен! Пасыкъ!

Офицер (кулисаны артындан ауазы). Ру-Ру-сь! Здавайс!

МАГОМЕТ (гранатны быргъаргъа керилип). Ма, санга здавайсь! Фашист къантулукъ! Бизни таулада излегенинг бу болур да, ма, ал!

ОМАР (Магометни къолундан гранатны сермеп алып). Атма! Ала бла бизден адамла бардыла!

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ауазы). Омар, бу жол сизге Гитлерни жигит аскеринден къутулуу боллукъ тюйюлдо. Сауутларыгънзны алай къоюгъуз да, бери чыгъыгъыз. Биз кёпбюз!

ОМАР. Ой, бети болмагъан сатлыкъ! Битеу Совет халкъ бизни блады! Сора сиз бизден кёп къалай болурсуз?!

МАГОМЕТ. Шо жаным былайда чыгъып къалгъа эди, шёндю Шами аланы къолларында болмагъа эди да!

ОМАР. Ол тюйюлмюдю къара палах!

ТОПАЙ. Оллаха, къарайма да, бу жол бу фыргъауунла бизни борбайыбыздан ала болурла…

ОМАР (Топайгъа). Хомух болма, Топай! Эрлиги болгъан къыйынлыкъда жунчумаучуду. Хайт де... Жашла, таулу кишиледен туугъанбыз да!.. Хайт дегиз!

МАГОМЕТ (аллына ташланы къалай). Омар, мени ючюн къоркъма... Алагъа мен жанымы учуз бермем!

ТОПАЙ (таукел болуп). Мен да!

ОМАР. Алай эсе, ахыр тамычы къаныбызгъа дери сермеширге! (Эки къолун экисине узатып, къолларын тутады.)

МАГОМЕТ. Ант этебиз!

ТОПАЙ. Ант этебиз!

ОФИЦЕР (кулисаны артындан ауазы). Партизан, здавайс!

ОМАР. Биз сизге айтырыбызны айтханбыз!

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ауазы). Омар, была жангыз эгечинги алларына сюрюп келгенлерин эшитмеймисе? Кесинге къоркъмай эсенг да, аны сагъышын этсенга!

ШАМШИЯТ (кулисаны артындан ауазы). Оу, мен эгечинг сенден алгъа ёллюк! Мени xурттак-хурттак этип къойсала да, чыкъмагъыз! Чыкъсагъыз да… (Шамшиятны билеклерин артына буруп, ачы къычырыкъ этдиредиле.) Оу-шай боллукъла, ёлтюресиз!

Омар эки къолуна эки гранатны алып ёрге туруп тебирейди.

МАГОМЕТ. Омар, тохта! Омар!..

ТОПАЙ. Омар!..

ОМАР (амалсыздан ттишлерин къыжыратып). Бир кюн туугъанбыз, бир кюн ёллюкбюз!

МАГОМЕТ. Хау, бир кюнюбюз эки боллукъ тюйюлдю!

ТОПАЙ. Бу жол бу итле бизни бек ырбыннга тыйгъандыла…

ОМАР. Топай, жарадан къоркъгъан сермешге кирмейди! Аллах айтхан болур!

ОФИЦЕР (кулисаны артындан ауазы). Ру-Ру-сь! Здавайс!

ОМАР (пулемётну жерлеп). Угъай, мурдарла! Алай бла сиз бизни алалмазсыз! Жашла, жигитлик кишиликден чыгъады! Огъубуз бизден адамгъа тиймез ючюн, фашистлени бла акъбилеклени марап атаргъа хазыр болугъуз...

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ауазы). Омар, чыкъ бери! Чыкъмай эсенг да, жангыз эгечинги жаны сени къолунгдады!

ШАМШИЯТ (кулисаны артындан ауазы). Жанымдан артха сакълагъан жангызым, чыкъма! Чыкъсагъыз да… (Ауазын тунчукъдурадыла.)

ОМАР. Жашла, бюгюн бизни тёзюмлюкню, кишиликни сынар кюнюбюздю. Бу амалсыз кюнюбюзде ата-бабаларыбыздан къала келген кишиликни нёгерге алайыкъ...

МАГОМЕТ. Бирибиз ёлсе да, бирибиз къалыр. Ол сау къалгъаныбыз а ючюбюз ючюн да сермешир…

ТОПАЙ. Жигит болмагъан жерде хорлам болмайды. Омар, сен саулукъдан, ала бизни хомухлукъ этип кёрмезле.

МАГОМЕТ. Инш Аллах, кёрмезле.

БЕКИР (кулисаны артындан ауазы). Омар, бу мурдарла биз къартланы да алларына сюрюп келгендиле!.. Алай сиз бизни ючюн къайгъырмагъыз! Жигит ёлсе, аты къалады, жашларым! Хайт дегиз!

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ауазы). Ой, итден туугъан ит! Биз сени бери алай айт депми сюрюп келгенбиз?! (Автомат атылгъан таууш эшитиледи.)

МАГОМЕТ (кесин жаула таба тартдырып). Ой, бети болмагъан сатлыкъ! Огъурлу Бекирни …

Бекир (кулисаны артындан ынычхагъан тауушу эшитиледи). Омар, жаным, жигит тууса, халкъы ючюн тууады! Биз ёлсек да, сиз бу мурдарланы жерибизден къурутмасагъыз… (Энтта да автомат атылгъан таууш эшитиледи.)

ТОПАЙ (кесин жаула таба тартдырып). Бекирни!..

МАГОМЕТ (полицайны марап). Бусагъат мен сен сатлыкъны къаргъалагъа азыкъ этейим! (Атады.)

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ачы къычырыкъ тауушу). Оу, мен харип! Ёлтюрдюле! Мени ёлтюрдюле!...

МАГОМЕТ. Андан къайтма!

ШАМШИЯТ (кулисаны артындан ауазы). Омар, билегим, чыкъмагъыз!

ПОЛИЦАЙ (кулисаны артындан ауазы). Бусагъат мен сен къахмени ауузунгдан ёмюрде сёз чыкъмазча этейим!..

ШАМШИЯТ (кулисаны артындан ауазы). Ур, пасыкъ! Ур! Нек урмайса мени?!

КЪАРТ (кулисаны артындан ауазы). Къой, мурдар! Тиширыуну къалай илишаннга саласа?!

ОМАР (эки къолуна эки гранатны алып, мыллыгын жаула таба атады). Жашла, хайт дегиз!

Магомет бла Топай да аны ызындан секиредиле.

МАГОМЕТ. Омар, биз сениблабыз!

Омарны жыры узакъдан эшитиледи:

Тор къашха атха миниученг, Омар,
Ол садакъ окъча сюзюлюп.
Эскадрон бла келиученг, Омар,
Аскер ызынгдан тизилип.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Сен желни жырып чабыученг, Омар,
Сынаугъа баргъан жолунгда.
Атда ойнап да хорлаученг, Омар,
Къылыч от чагъа къолунгда.

Уруш къуугъуну ачы жетгенде,
Къылыч суууруп чыкъгъаненг,
Къыралынг ючюн уруш этгенде,
Кёп душманланы жыкъгъаненг.

Тау къуш уясы ючюн сермешгенча,
Элинг ючюн да кюрешдинг,
Душманнга къаты кюрешде, Омар,
Жанынг чыкъгъынчы сермешдинг.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Жабыу.

АКТ 2

Сурат 3

1942 жылны декабрь айы. Нальчик шахарда гестапону начальнигини кабинети. Кабинетни ортасында узун стол. Столну тёгерегинде шинтикле. Къабыргъада Гитлерни уллу сураты. Стол юсюнде юч-тёрт телефон. Жабыу ачылгъанда, Бехлер жумушакъ шинтикге олтуруп, къагъытлагъа къарай турады.

МЮХЛЕНХЕЙМ (кеф болуп, бутлары ары-бери чалдише келип, онг билегин алгъа атып). Хайль Гитлер!

БЕХЛЕР (Мюхленхеймни кефлигине ачыуланып). Хайль Гитлер! Эртте тюйюл, кеч тюйюл, кюн орта да болгъунчу. биягъы сен не къууанчынг болуп тартханса?!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Кечигиз, жюйюсхан штрумфюрер, къууанчым угъай, уллу бушуууум болгъандан тартханма.

БЕХЛЕР. Не, фронтда жууугъунг-затмы ёлгенди?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Угъай.

БЕХЛЕР. Сора уа?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Сталинград фронтдан бир шагъырей офицерим келген эди да, ол анда болгъан халны айтханда, ичген угъай, кеси кесими къагъып къояргъа аздан къалгъанма.

БЕХЛЕР. Ол не офицерди?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Связьны офицери.

БЕХЛЕР (ачыуланып). Вермахтны офицери, сиз аллай кёлсюзлюк къалай этесиз?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Сталинград битеу Европаны тобугъуна салып келген махтаулу аскерибизге жаханим оту болуп къалгъан хапары барды сора уа?!.

БЕХЛЕР. Ол аны сизге айтхан, ким эсе да, ётюрюк айтады.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Совет аскер фельдмаршал Паулюсну аскерин тёгерегинден къуршалап, аскерчилерибизни кими сууукъдан юшюй, кими ачдан ёле, кимин а бит кесе тургъан хапары барды. Къысхасы, жюйюсхан штрумфюрер, шёндю анда бизни аскерибизге аман кюн келе турады. Андан тышында да…

БЕХЛЕР (къыжырап). Ауузунгу тый!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Анда бизни солдатларыбыз…

БЕХЛЕР (бютюн бек ачыуланып). Ауузунгу тый дейме мен санга!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Да мен… Да мен эшитгеними айтама…

БЕХЛЕР (бираз сабыр болуп). Ол аны санга айтханны аты неди?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Связьны офицери, Отто Брунт.

БЕХЛЕР. Жюйюсхан обер-лейтенант, сен къайдан таныйса аны?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ол мени жерлешимди.

БЕХЛЕР. Къайдан чыкъгъанды ол бери?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Бизни дивизияны командирине жашырын пакет алып келгенме дей эди.

БЕХЛЕР. Къайда тюбеген эдинг сен анга?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ресторанда.

БЕХЛЕР. Ичген да аны бламы этген эдинг?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Хау, жюйюсхан штрумфюрер.

БЕХЛЕР. Бусагъатда ол къайда болур?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Бусагъатда мен аны жолуна ашырып келеме.

БЕХЛЕР (къыжырап). Терк окъуна ызындан жет да, аны бери къайтар!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер.

БЕХЛЕР. Хайль Гитлер!

МЮХЛЕНХЕЙМ (эки чурукъ табанын бирге къагъып). Хайль Гитлер! (Ашыгъышлы чыгъып кетеди.)

БЕХЛЕР (ызындан). Жюйюсхан обер-лейтенант!

МЮХЛЕНХЕЙМ (ызына бурулуп). Не айтасыз, жюйюсхан штрумфюрер?

БЕХЛЕР. Аны алмай, бери къайтма. Хайль Гитлер!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Хайль Гитлер! (автоматын да алып, чыгъып кетеди.)

БЕХЛЕР (кабинетинде кеси къалып, ары-бери бара). Бу Сталинград бизни алгъа барыууубузгъа бек уллу чырмау болду. Алай Фюрерни аскери аллай кёп чырмауладан ёте келгенди. Ол алалмазча къала битеу да дунияда жокъду. Сталинградны да алырбыз!.. Кесин уллу Германияны жашына санагъан бу къанлы урушда коммунистле бла ахыр тамычы къанына дери сермеширге борчлуду. Нацистлеге бла коммунистлеге уа жерни башында бирге жер жокъду. Неда ала, неда биз! (Телефон зынгырдайды. Трубканы алып.) Алло! Менме, жюйюсхан генерал! Алыкъына угъай, жюйюсхан генерал! Аланы къысха заманны ичинде гунч этерге Вермахтны офицерини сёзюн береме мен сизге, жюйюсхан генерал! Хайль Гитлер! (Трубканы жерине салып.) Айхай, аланы жокъ этген алай тынч болса уа… Бу къурурукъ таула да, бандитле бизге чабыуул этедиле да, сора, сюлесинлеча, къая тешигине киредиле да кетедиле... Сора бир да аяма аланы табаргъа... (Телефон зынгырдайды. Чолпуну алып.) Алло! Къайдан, къайдан? А-а! Жюйюсхан Тёртюнчю, сенмисе? Мени буйругъуму толтургъанмыса? (Ачыуланып.) Нек? Тютюнча, дум болуп къаладыламы? (Жанып.) Жюйюсхан Тёртюнчю, неда къысха заманны ичинде буйрукъну толтурурсуз, неда мен сизни Сталинград фронтха иерме! Ангыладыгъызмы? Алай эсе, Хайль Гитлер! (Чолпуну жерине салады.)

МЮХЛЕНХЕЙМ (эшикден кирип, честь берип). Эркин этигиз, жюйюсхан штрумфюрер?

БЕХЛЕР. Не болуп келесе?

МЮХЛЕНХЕЙМ (сумкасындан чыгъарып, Отто Бронтну документлерин алып, Бехлерге узатып). Буйругъугъузну толтурдум. Ма была аны документлеридиле.

БЕХЛЕР (Мюхленхеймни къолундан Отто Бронтну документлерин алып). Сизни документлеригиз а?

МЮХЛЕНХЕЙМ (ангыламай). Ол дегенигиз неди, жюйюсхан штрумфюрер?

БЕХЛЕР (ачыуланып). Бусагъатдан сауутугъузну, документлеригизни да стол юсюне салыгъыз?

МЮХЛЕНХЕЙМ (автоматын, керохун да стол юсюне салып). Сизни бу этгенигизни ангыламайма, жюйюсхан штрумфюрер.

БЕХЛЕР. Мен сизни, тутуп, аскер трибуналгъа берирге буйрукъ этгенме.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Фронтлада этген жигитлигим ючюн фюрер мени темир жор бла саугъалагъанды. Сора мен нек тутуллукъ эдим?!

БЕХЛЕР. Вермахтны офицерлерини араларында паника жайгъанынг ючюн!

МЮХЛЕНХЕЙМ (жунчуюракъ болуп). Ийнаныгъыз, жюйюсхан штрумфюрер, аны мен сизден сора кишиге айтмагъанма.

БЕХЛЕР. Айтханса, эшитгенме! Биз сени ол мында жайгъан хапарынг ючюн асмакъгъа асаргъа керекбиз! (Бираздан.) Бек уллу терслигинг сени Сталинградда болгъан халны семиртип айтханынг болгъанды.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Да, жюйюсхан штрумфюрер, менми айтханма да аны? Аны Сталинград фронтдан келген Отто Брант кёзюм бла кёргенме деп айтханды. Аны айтханы ючюн, сизни буйругъугъуз бла мен аны ёлтюрдюм. Сора мени не терслигим барды?

БЕХЛЕР. Андан эшитгенинги офицерлени араларында жайгъанынг азмыды? Аллай аман хапарланы жайгъанланы ючюнчю империяда асмакъгъа асыучуларын билмеймисе? (Бираз жумушап.) Мен а сизни тылгъа жиберип, сизге сюд этдирирге керекме... Алай мен сизге бу къыйынлыкъдан къутулурча онг берирге сюеме. Бсагъатдан мен Молльгъа буйрукъ берейим да, ол сизни суу боюнуна чыгъарыр да, алайда къаплар да къояр... (Мюхлен-хейм абызырайды.) Алай къалтырама, хомух! Сен немисли офицер ушайса да! Документлеринге уа офицерлени араларында паника жайгъаны ючюн дерме да жазарма!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Жюйюсхан штрумфюрер, ант этеме, сизден сора мен ол хапарны кишиге да айтмагъанма.

БЕХЛЕР. Айтханса! Алай жазарма да, сиз а аты-тауушу да чыкъмай, тас болуп къалгъан болурсуз да къалырсыз... (Кабинетде ары-бери бара.) Андан эсе, бизге тауда кёп зараны тийген бир партизан барды да, взводунгу алып барып, аны тутуп келсенг, неда аны бла ахыр патронунга дери сермешип ёлсенг игиди санга... Санга шёндю андан башха сайлау жокъду! Жаланда ёлюм! Алай болсанг… Юй ахлуларынга, санга да, биз мында илишаннга салгъандан эсе, ачыкъ урушда ёлгенинг иги боллукъду…

МЮХЛЕНХЕЙМ. Жюйюсхан штрумфюрер, ол сиз айтхан партизанны ёлтюрюп, кесим ёлмей  неда аны тутуп, бери алып келсем а?

БЕХЛЕР. Аны тутуп, бери алып келсенг а, темир жорунга энтта да аллай бир жор къошарбыз.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Жюйюсхан штрумфюрер, аны тутар ючюн мен къайры барыргъа керекме?

БЕХЛЕР. Алай узакъ барлыкъ тюйюлсе. (Картагъа къарап.) Ма бу «К» деген тау элге барлыкъса. Жюйюсхан обер-лейтенант, эсингде болсун, бизге белгили болгъанына кёре, ол Сталинград фронтда ротасы бла бизни аскерге уллу къоранчлыкъ тюшюрген офицерди. Андан жаралы болуп келип, партизаннга чыгъып, анда бизникилеге аман кюн берип турады. Ол уллу сынауу болгъан жигит совет офицерди. Аны себепли бизни командование аны башына уллу ахча бичгенди. Аны сен мени аллыма сюрюп келсенг, неда ачыкъ урушда ёлтюрюп, аны башын алып келсенг, энтта да бир темир жор бергенден сора да, юйюнге барып солургъа онг берирбиз.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Жюйюсхан штрумфюрер, буйрукъну толтурургъа эркин этигиз!

БЕХЛЕР. (Мюхленхеймни керохун, документлерин да кесине берип). Этеме. Алай, жюйюсхан обер-лейтенант, аны башын тайдырама деп, кесинги башынгы тайдыртмазгъа сакъ бол. Ол болмагъанча жигит адамды. Хайль Гитлер!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Хайль Гитлер! (Ашыгъышлы чыгъып кетеди.)

БЕХЛЕР (Мюхленхеймни ызындан). Жюйюсхан обер-лейтенант, аны къалайда болгъанын билген адамла болурла. Аладан башлагъыз!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ангыладым, жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР. Ангылагъан эсенг, Хайль Гитлер!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Хайль Гитлер! (Кетеди.)

БЕХЛЕР (кеси къалып). Мюхленхеймге нечик аман акъыл этдим мен... Энди обер лейтенант неда ёлюр, неда ол жыртхыч бёрюню къолгъа этер. Ол партизанла бла уруш этерге Белоруссияда эртте юйреннгенди… Кюйсюзлюк, къатылыкъ этип, Мюхленхеймни аллына киши да ёталлыкъ тюйюлдю. Болмагъанча бек кюйсюз адамды... (Терезеден къарап.) Дунияда уруш болмагъанча, тёгерек нечик шошду. (Орамда жырлап баргъан немецли солдатланы ауазлары эшитиледи.) Ярабин, была къайсы аскер бёлюм болурла?

Солдатла жырлайдыла.

Тап уруш аулакъда ёлюрге тюшсе да бизге,
Сермещде биз жигит солдатлача ёлюрбюз
Кёп кенг жер къошар ючюн туугъан жерибизге,
Биз фюрер ючюн, арсар болмай, жаныбызны берирбиз!

БЕХЛЕР. Ой, аперим! Бизни солдатла, аперим!.. Кёремисе, немисли солдатла кюн чыкъгъан жаныны солдатларындан эсе, нечик озгъурлудула, чынтты арийлиле болгъанлары нечик белгилиди!

МОЛЛЬ (пакет алып келип). Хайль Гитлер!

БЕХЛЕР. Хайль Гитлер!

МОЛЛЬ (пакетни Бехлерге узатып). Жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР (къолун узатып). Беригиз. (Пакетни окъуп.) Шёндю Пятигорскден бери эдельвейсчилени жибергенлерин не иги этдиле. Ансы бу къурурукъ таулада хар ташны артында бир партизан тохтагъанды да, кёз ачдырмайдыла...

МОЛЛЬ. Жюйюсхан штрумфюрер, бу кийик тауланы адамлары да кийикле тюйюл эселе, партизаннга чыгъып, была нелерин къорууларыкъдыла?

БЕХЛЕР. Большевиклени пропагандалары башларын сылхыр этгенди да, Октябрь берген эркинлигибизни къоруулайбыз деп айланадыла.

МОЛЛЬ. Эркинлик болуб а! Адамыча ашлары, суулары, юс кийимлери жокъ. Ол не тукъум эркинликди?! Бютюн да бир жашау эркинликлери болса уа, не этерик болур эдиле?!

БЕХЛЕР. Жюйюсхан Молль, ала анга башха тюрлю къарайдыла. (Бираздан.) Жюйюсхан обер-лейтенант, анда сизде уа хал къалайды?

МОЛЛЬ. Эх, жюйюсхан штрумфюрер, анда да бу палах партизанлагъа къалгъанбыз да, бир тау ауузда партизанла бла сермешип, экинчи тау ауузгъа аусакъ, анда да аллыбыздан ала чыгъып къаладыла.

БЕХЛЕР. Да, жюйюсхан обер-лейтенант, таулу партизанла бла сермешиу башха жерли партизанла бла урушханча тюйюл кёреме да... Ай юйюнге, таулу партизанлагъа,тауларыны агъачлары, ташлары да болушадыла.

МОЛЛЬ. Керти да алай болур ансы, мени бир шуехум: «К» элде бир партизан барды да, сюрюп аны къая дорбуннга урсакъ, ол а тауну ары жаны бла чыгъып, башыбыздан ташла оюучуду», – дей эди.

БЕХЛЕР. Инш Аллах, ол энди бизни башыбыздан алай кёп таш оймаз!

МОЛЛЬ. Аллах буюруп, алай болгъу эди!

БЕХЛЕР. Обер-лейтенант Мюхленхеймни жаны сау болса, ол аны къолгъа этер!

МОЛЛЬ (Бехлерге жакъ басып). Жюйюсхан штрумфюрер, ол аны сизни планыгъыз бла къолгъа этерик болур?

БЕХЛЕР (ёхтемленип). Ёнгнге уа!

МОЛЛЬ. Жюйюсхан штрумфюрер, кийик жаныуарланы юйлерине от салып, ол Белоруссияда Хатынь деген элде этгенибизча, эллери бла кюл этип къойсагъ а?!

БЕХЛЕР. Айхай, жюйюсхан обер-лейтенант, бу кийик халкъны къатылыкъ бла къоркъуталсагъ а!.. Алайсыз да бираз халгъа къарап турадыла ансы, агъачха чыгъып кетерге хаппа-хазыр болуп турадыла. Былагъа, бирсилеге этиучюбюзча, кюйсюзлюк этмей, аман акъыл бла жол излерге керекбиз...

МОЛЛЬ. Да алай бла да болмаса уа?

БЕХЛЕР. Алай бла болмаса уа, ол бирсилеге этиучюбюзча, юйлерине жыярбыз да, от салып, эллерини урходугун кёкге бардырырбыз!

МОЛЛЬ. Эшта да алайсыз да боллукъ болмаз…

БЕХЛЕР. Жюйюсхан обер-лейтенант, эдельвейсчиле жете болурла. Комендантха айтыгъыз да, алагъа казармаланы хазыр этдирсин.

МОЛЛЬ Ахшы, жюйюсхан штрумфюрер. (Чыгъып кетеди.)

БЕХЛЕР (ызындан). Жюйюсхан обер-лейтенант, анда кёп мычымай, терк къайтыгъыз. Мында сизге уллу иш чыгъаргъа боллукъду.

МОЛЛЬ (честь берип). Терк къайтырма, жюйюсхан штрумфюрер. Хайль Гитлер!

БЕХЛЕР. Хайль Гитлер! (Молль чыгъып кетеди. Кабинетде ары-бери бара.) Генерал бизге партизанланы жокъ этмейсиз деп тырман этгенликге, ай-хай, тауда аланы жокъ этген алай тынч болса уа... Ачыкъ урушда душманны аллынгдан сакълай эсенг, бу къурурукъ таулада уа бири аллынгдан атса, бири башынгдан атады. Бири сол жанынгдан атса, бирси онг жанынгдан чыгъады!... (Телефон зынгырдайды. Чолпуну алып.) Алло! А-а-а, жюйюсхан обер-лейтенант?! Тутханбызмы дейсе? (Къууанып.) Ой, аперим санга! Аперим! Алай эсе, жюйюсхан обер-лейтенант, ол кенг ёшюнюнге энтта да бир жор тагъыуунг бла алгъышлайма! (Телефоннга бираз тынгылап.) Соргъаныбызгъа жууап этмейдими? Аны бери теркирек жетдиригиз. Мында жууап этмесе кёрюрбюз! Къайдан сёлешесиз? Алай эсе, бютюнда ахшы! Терк жетдиригиз бери! Алло! Жюйюсхан обер-лейтенант, ол фыргъауунну халин билесиз! Аны себепли аны бери тебиретсегиз, къалауурну кючлю этигиз! Мен а бусагъат бу сизни этген жигитлигигизни Берлиннге билдирейим! Да аны уа бир-эки ыйыкъдан алыргъа болурса! (Эсине тюшюп.) Алло! Жюйюсхан обер-лейтенант, ол элни коменданты майор Фирсенми болуучу эди? Хay, ол къатымда турадымы?! Алай эсе, чолпуну анга берчи! Хайль Гитлер! Жюйюсхан майор, сиз анда коммунистлени, комсомолчуланы, алчы колхозчуланы тизмелерин этип бошагъанмысыз? Угъаймы?! (Ачыуланып.) Да, не кюнюгюзге къарап турасыз да?! Сора ала да партизаннга чыгъып кетселеми этериксиз?! Къысхасы, аланы жангыз бири къалмай, экинчи январьда тутмакъда болургъа керекдиле! Сыйынырыкъ тюйюлдюлеми? Алай кёпмюдюле да? Алай эсе, тёгереклеринден пулемётчуланы къалауургъа салыгъыз! Терк болугъуз! Хайль Гитлер! (Чолпуну жерине салып.) Советле власты бу кийиклеге бир зауукъ жашау бергенча, шо была да партизанла болабыз деп айланадыла!

МОЛЛЬ (эшикден кирип). Хайль Гитлер!

БЕХЛЕР. Хайль Гитлер!

МОЛЛЬ. Жюйюсхан штрумфюрер, буйругъугъузну толтургъанбыз.

БЕХЛЕР. Аперим! Сау болугъуз.

МОЛЛЬ. Жюйюсхан штрумфюрер, былай халигизге къарайма да, бир уллу къууанчыгъыз барды.

БЕХЛЕР. Тюз ангылагъанса. Бусагъатда обер-лейтенант Мюхленхейм ол къолгъа тюшмеучю партизанны нёгерлерин, кесин да тутханбыз деп сёлешгенди.

МОЛЛЬ. Охо, ол а аламат ахшы болгъанды да!

БЕХЛЕР. Генерал, андан бир бандитни къалай туталмайсыз деп тырман эте эди да… (Чолпуну алып.) Аны тутханыбызны айтып, аны да бир къууандырайым. Алло! Жюйюсхан Биринчи! Ол тынчлыгъыбызны алып тургъан жыртхыч бёрюню къолгъа этгенбиз! Сау болугъуз! Хау, обер-лейтенант Мюхленхейм! Ахшы, жиберирме. (Чолпуну жерине салады.)  

МЮХЛЕНХЕЙМ (эшикден кирип). Хайль Гитлер!

БЕХЛЕР. Хайль Гитлер! (Мюхленхеймни Молльгъа кёргюзтюп.) Ма, жюйюсхан МОЛЛЬ, ма, жигитлени жигити! Шагъырей болугъуз.

МОЛЛЬ (Мюхленхеймге къолун узатып). О-о! Аллай келепенни туталгъан! Сиз а чынтты жигит кёреме да!

БЕХЛЕР (Мюхленхеймни билегинде байлауну кёрюп). Жюйюсхан обер-лейтенант, билегигизге уа не болгъанды?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ол бандит кесин бизге алай тынч тутдурмагъанды. Къаты уруш этип, къан тёгюп тутханбыз.

БЕХЛЕР. Бизден а адам къоранч болгъанмыды?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Хау. бир офицерибизни бла сегиз солдатыбызны ёлтюргендиле. Ол полицай кибикледен да биреуленни…

БЕХЛЕР. Ол ёлген офицер а кимди?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Обер-лейтенант Отто Шульц.

БЕХЛЕР (жарсып). Ма, энтта Вермахтны бир жигит офицери!.. (Ачыуланып.) Ол жыртхыч бёрюге соруу мен кесим этерикме! Жюйюсхан обер-лейтенант, келтиригиз аны бери!

Мюхленхейм солдатлагъа башы бла билдиреди. Ол сагъатдан эки эсесовчу солдат ОМАРны алларына сюрюп келедиле. Омар асыры тюйюлгенден, бетинде къан юйюшмеген жери жокъду.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ма, жюйюсхан штрумфюрер, ол къолгъа тюшмезлик жигит буду!

БЕХЛЕР (Молль да аны биргесине Омаргъа сейир-тамаша болуп къарайдыла. Омаргъа ачыуланып). Тукъумунг, атынг, атангы аты?

ОМАР. Да эндиге дери сиз мени ким болгъанымы билмеймисиз да?

БЕХЛЕР (бютюн бек къыжырап). Соруу мында мен этиучюме! Сени агъач тонгуз болгъанынгы мен эртте билеме! Алай кесинг айтсанг сюеме. Алайды да, тукъумунг, атынг, атангы аты?

ОМАР. Да мен тукъумуму айтхандан не хайыр сизге?

БЕХЛЕР. Ол бизни ишибизди! Айт, сен бизни ненча офицерибизни ёлтюргенсе?

ОМАР (сабыр). Аллах шагъатды, аяп жангыз биригизни да къоймагъанма.

БЕХЛЕР. Сталинград фронтда сен, ротагъа командир болуп, анда бизни аскерге кёп заран этген хапарынг барды. Алаймыды?

ОМАР. Алайды.

БЕХЛЕР. Андан инвалид болуп келгенсе, сора сени партизаннга ким ийгенди?

ОМАР. Жюрегим.

БЕХЛЕР. Ётюрюк!

ОМАР. Угъай, керти айтама.

БЕХЛЕР. Да, ары барып, не этерик эдинг?

ОМАР. Сизни гунч этер эдим.

БЕХЛЕР. Бизни битеу Европаны аскери да жокъ эталмагъанды! Сора сен бизни къалай жокъ этер эдинг? Сен аллай бир ненге базынаса?!

ОМАР. Мени деменгили къыралым сизни дуниядан жокъ этерине мен толу ийнаныпма. Мени алай базындыргъан да олду.

БЕХЛЕР. Ол большевиклени пропагандалары башын сылхыр этген фанатикни хапарыды! Аны къой да, ненги къоруулагъанынгы бир айт бизге.

ОМАР. Туугъан жерими. Уллу Октябрь берген эркинлигими.

БЕХЛЕР (Омарны масхара этип, кюлюп). Ха-ха-ха! Туугъан жеринг болуб а! Оу да, шау да ол арбазынгда он сотухунгдан сора сени не туугъан жеринг барды?

ОМАР. Ма ол сиз сукъланнган тауушлукъ таула да, битеу къыралымы жери да менидиле.

БЕХЛЕР. Ётюрюк айтма. Ала колхозланы, совхозланы, къыралны жерлеридиле. Санга уа Сталин ол он сотух жеринге да налог салады! Ол угъай эсенг, арбазынгда беш тауугъунг бар эсе, алагъа да!

ОМАР. Колхозланы, совхозланы байлыкълары бизни ара мюлкюбюздюле.

БЕХЛЕР (кюлюп). Ха-ха-ха! Андан ачлыкъ кирип, бит басып тура болурсуз! Ха-ха-ха! Ара мюлкюбюз! Ара мюлкюнг эсе, барчы, бир кило будай алып бир кёр! Ол жангыз кило ючюн Сталин санга он жылны беклеп акъ айыуланы кютерге жибермесе, кёрюрсе! Аны къой да, партизанларынг къайда букъгъанларын айт!

ОМАР. Айтырыкъ тюйюлме

БЕХЛЕР. Айтхан а этемисе!

ОМАР. Угъай, терими сойсагъыз да, бир зат да айтырыкъ тюйюлме мен сизге.

БЕХЛЕР. Бизни разведка «К» элге киргенде, аны аллында келген эки офицерибизни ким ёлтюргенди?!

ОМАР. Халкъ дертчи.

БЕХЛЕР. Ол халкъ дертчи кимди? Сенми?

ОМАР. Хау, менме. Менден сора да битеу совет адамла.

БЕХЛЕР. Ыхы. Ол алай болсун. Районну активинден элде кимле къалгъандыла?

ОМАР. Билмейме.

БЕХЛЕР (къыжырап). Билесе, айт!

ОМАР. Айтырыкъ тюйюлме!

БЕХЛЕР. Таулада бугъуп айланнган партизанланы саны къаллай бир болур?

ОМАР. Сизни туугъан жерибизден жокъ этер чакълы бардыла.

БЕХЛЕР. Душман эсе да, жигит солдатны мен бек сюеме. Аллах кёргенден, мени санга кюйсюзлюк этер умутум жокъ эди. Алай сен кесинги къамамагъанлыгъынг бла мени ол чекге жетдиргенсе! (Молльгъа.) Жюйюсхан обер-лейтенант, анда солдатлагъа айт да, муну мангылайына ол коммунистле жанларыча кёрюучю къызыл жулдузну салсынла.

МОЛЛЬ. Жулдузнуму, жюйюсхан штрумфюрер?

БЕХЛЕР (ачыуланып). Хау! Темирни къып-къызыл этип!

МОЛЛЬ. Бусагъат, жюйюсхан штрумфюрер. Биз аны тютюню кёкге барырча этейик!

Тышына белги бергенлей, эки немисли солдат бирини къолуда шишни къыйырында жулдуз сурат къып-къызыл болгъанлай, алып киредиле.

БЕХЛЕР (Молльгъа). Энтта бу ол дуниягъа мангылайында жулдуз табы бла барыргъа сюе болур, салыгъыз, жюйюсхан обер-лейтенант.

Бир солдат Омарны эки инбашындан басады. Бири уа арсарыракъ болады.

МОЛЛЬ (солдатха къыжырап). Ба-а-шла-а!

Солдат темир шишни къыйырында къып-къызыл болуп тургъан жулдуз суратны Омарны мангылайына тиреп, жор салады.

ОМАР (тёзалмай). Ой, мурдарла уа! (Эси ауады.)

БЕХЛЕР (Молльгъа). Муну ары мюйюшге сюйретигиз да, ол андагъы бандитледен бирин бери сюрюгюз!

Эки солдат Омарны сюйреп, мюйюшге атадыла.

МОЛЛЬ (Бехлерге). Бусагъат, жюйюсхан штрумфюрер.

Эки солдат чыгъып, Магометни алларына сюрюп келедиле.

МЮХЛЕНХЕЙМ (Бехлерге). Жюйюсхан штрумфюрер, эркин этсегиз, мынга соруу мен этер эдим.

БЕХЛЕР. Этигиз.

Магомет, асыры тюйюлгенден, бети къара кесеу болуп турады.

МОЛЛЬ (Магометге). Алай тохта!

МАГОМЕТ. Не дейсе?

МОЛЛЬ Алай тохта дейме да!

МАГОМЕТ (Омарны мюйюшде эси аууп тургъанын кёрюп). Бу пасыкъла ол къызгъан шишни Омаргъа алып кирген кёре эдим…

МЮХЛЕНХЕЙМ (Магометге). Не мур-мур этесе?

МАГОМЕТ. Мурдарла!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Угъай, жюйюсхан партизан, айтханыбызны этгеннге биз къатылыкъ этмеучюбюз… Алай…

МАГОМЕТ (Мюхленхеймни сёзюн бёлюп). Жюйюсхан офицер, бизде жюйюсханланы эртте артлары болгъанды. (Омар таба къарап.) Адам ашаучу мурдарла!

МЮХЛЕНХЕЙМ (сабыр). Алай биз жаланда коммунистлеге этебиз. Сен а коммунист тюйюлсе. Бир бош колхозчу хапарынг барды. Соргъаныбызгъа тюз жууап этсенг, юйюнге къайтып кетерге боллукъса.

МАГОМЕТ (Омарны алай инжилтгенлерин кечалмай). Айт, сен менден не жууап излейсе, пасыкъ?! Тфу! (Мюхленхеймни бетине тюкюреди).

МЮХЛЕНХЕЙМ (керохун чыгъарып). Бусагъатдан юсюнгю от этип къоярма! Жийиргенчли!

БЕХЛЕР (араларына кирип,  Магометге жаны ауругъанча этип). Керохну къабына сал, жюйюсхан обер-лейтенант! (Молльгъа.) Муну кесин да былай аман ким тюйгенди, жюйюсхан обер-лейтенант!?

МОЛЛЬ. Угъай, биз тюймегенбиз, жюйюсхан штрумфюрер.

БЕХЛЕР (Магометге). Коммунистмисе?

МАГОМЕТ. Угъай.

БЕХЛЕР (сабыр). Комсомолчумуса?

МАГОМЕТ. Угъай, ол жыл сандан мен эртте ётгенме.

БЕХЛЕР. Къуллугъунг а неди?

МАГОМЕТ. Колхозчума.

БЕХЛЕР. Колхозда уа не къуллукъ эте эдинг?

МАГОМЕТ. Мал кюте эдим.

БЕХЛЕР. Да, Аллах ыразы боллукъ, коммунист да, комсомолчу да тюйюл эсенг, къуллугъунг да жокъ эсе, сора не кюнюнге къарап партизаннга чыкъгъан эдинг?!

МАГОМЕТ. Фашистлени гунч этерге!

БЕХЛЕР. Да, насыпсыз, къуллугъунг болмаса, мюлкюнг болмаса, сора къайсы властьны да не башхалыгъы барды санга?

МАГОМЕТ. Мен элимде, жеримде тапхан насыпны къайдан ангылаяллыкъсыз сиз!

МЮХЛЕНХЕЙМ (ачыуланып). Бизни тасхачы взводубузну аллында «К» элге кирген эки офицерибизни сен ёлтюргенсе дейдиле да, алаймыды?

МАГОМЕТ. Угъай.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Сора ким ёлтюргенди да?

МАГОМЕТ. Халкъ дертчи.

БЕХЛЕР. Ол дегенинг?

МАГОМЕТ. Халкъ дертчи.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Аты?!

МАГОМЕТ. Да ала бизни тауларыбызны ташларындан эсе кёпдюле. Сора къайсы бирини атын айтайым?

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ётюрюк айтаса!

МАГОМЕТ. Айтмайма.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Аты?!

МАГОМЕТ. Билмейме.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Билесе, айт!

МАГОМЕТ. Билмейме.

БЕХЛЕР (Магометге). Бизни тасхачы взвод элге жетип келгенин аскер бёлюмюгюзге сенми билдиргенсе?

МАГОМЕТ. Угъай.

МЮХЛЕНХЕЙМ (къыжырап). Сора ким билдиргенди да?

МАГОМЕТ. Да аны къайдан билейим да мен?

БЕХЛЕР. Билесе, айт!

МАГОМЕТ. Билмейме.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Бизни аскерибизден ненчасын жойгъанса?

МАГОМЕТ. Санамагъанма.

БЕХЛЕР. Бу кийик таулула не затла эселе да, адамла тюйюлдюле! Шайтанладыла! Жюйюсхан обер-лейтенант!

МОЛЛЬ (эки чурукъ табанын бирге къагъып). Не, жюйюсхан штрумфюрер?

БЕХЛЕР. Муну ол къамамагъан кёзлерине от салыгъыз да, сууларын бардырыгъыз!

МОЛЛЬ. Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

Молль эшикден башын къаратханлай, эки эсесовчу солдат жана тургъан таякъны алып келип, Магометни кёзлерине жууукъдан-жууукъ тутадыла.

МОЛЛЬ. Айтамыса, айтмаймыса?

МАГОМЕТ. Айтмайма. (Отну къызыулугъуна тёзалмай, ачы къычырыкъ этеди.) Мурдарла! (Эси ауады.)

БЕХЛЕР (Молльгъа). Жюйюсхан обер-лейтенант!

МОЛЛЬ. Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР (Омар бла Магометни кёргюзтюп). Быланы ары чыгъарсынла да, эслерин жыйгъанлай, бери къайтарсынла. Шёндю уа ол андагъын бери сюрсюнле.

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ангылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

Тышына чыгъып, олсагъатдан Топайны аллына этип къайтады. Топай Омарланы халларын кёргенде, бютюнда бек жунчуйду.

БЕХЛЕР (Топай кире келгенлей, юсюне алынады). Сора «К»  элде бизни ол эки офицерибизни сен ёлтюргенсе?! (Топай жукъ айтмайды.) Аланы сенми ёлтюргенсе дейме да!

ТОПАЙ. Угъай, мен ёлтюрмегенме.

БЕХЛЕР. Да нёгерлеринг сен ёлтюргенсе дейдиле да!

ТОПАЙ. Угъай, ала алай айтырыкъ тюйюлдюле.

БЕХЛЕР. Нек?

ТОПАЙ. Мен ёлтюрмегенме да, андан.

МЮХЛЕНХЕЙМ (къыжырап). Сора ким ёлтюргенди да?

ТОПАЙ. Билмейме.

МЮХЛЕНХЕЙМ (урургъа керилип). Билесе, айт!

ТОПАЙ. Мен бир зат да билмейме.

БЕХЛЕР. Советле сени урушха нек алмагъан эдиле?

ТОПАЙ. Ауругъаным себепли.

БЕХЛЕР. Ётюрюк айтаса!

ТОПАЙ. Айтмайма.

БЕХЛЕР. Ала сени урушха къуллукъчу болгъанынг себепли алмагъандыла!

ТОПАЙ. Къуллукъчу болуб а мен… Оу да, шау да – колхоз бригадир. Кимни болса, аны барчы-келчиси.

БЕХЛЕР. Да, алай ауруулу эсенг, партизаннга нек чыкъгъанса да?

ТОПАЙ (аман акъылгъа). Аман жаныма къоркъгъандан.

БЕХЛЕР. Коммунистмисе?

ТОПАЙ. Хау, коммунистме.

БЕХЛЕР. Да коммунистле жукъдан къоркъа билмейдиле дейдиле да?

ТОПАЙ. Аланы уа жанлары жокъмуду…

БЕХЛЕР (къыжырап). Ахыр жол сорама: сизни элде бизни офицерлерибизни ким ёлтюргенди?

ТОПАЙ. Билмейме.

МЮХЛЕНХЕЙМ (урургъа керилип). Билесе, айт, мажюсю!

МОЛЛЬ (Омар бла Магометни алып келип). Была эс жыйгъандыла, жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР (Омаргъа Топайны кёргюзтюп). Бу бизни офицерлерибизни сен ёлтюргенсе дейди. Алаймыды?

МАГОМЕТ (Топайгъа жийиргенчли къарап). Къо-р-къакъ!

БЕХЛЕР (Магометге Топайны кёргюзтюп). Бу бизни разведканы «К» элге кирип келгенин аскер бёлюмюгюзге сен билдиргенсе дейди. Алаймыды?

ОМАР (Топайгъа жютю къарап). Агъачны кесинден чюй агъачны кесин жарыр. Аман сатлыкъ!

ТОПАЙ (бютюнда бек абызырап). Жашла, ийнанмагъыз мынга! Бу сизни манга юсгюрюрге кюрешеди. Ийнанмагъыз! Мен былагъа жангыз бир сёз да айтмагъанма! Ийнанмагъыз!

БЕХЛЕР (Топайгъа къыжырап). Айтханса! (Омаргъа.) Жюйюсхан партизан, бизни соргъаныбызгъа жууап этерикмисе?

ОМАР Угъай.

БЕХЛЕР (Магометге). Жюйюсхан колхозчу, сен а?

МАГОМЕТ (Бехлерни бетине тюкюрюп). Тфу! Ма сизге мени жууабым!

МОЛЛЬ (Магометни желкесине уруп, къаплап). Кийик тонгуз!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Быланы ючюсюн да асмакъгъа асып къояргъа керекди!

БЕХЛЕР (хуржунундан къол жаулугъун чыгъарып, бетин сюрте, Мюхленхеймге). Жюйюсхан обер-лейтенант! Шёндю быланы асмакъгъа аса турур заманыбыз жокъду. Ючюсюн да жаланаякъ, жаланбаш этип, суу жагъагъа чыгъарыгъыз да, алайда къагъыгъыз да къоюгъуз.!

МЮХЛЕНХЕЙМ. Ахшы, жюйюсхан штрумфюрер! Буйрукъну толтурургъа эркин этигиз!

БЕХЛЕР. Этеме.

МЮХЛЕНХЕЙМ (солдатлагъа сюрюгюз деп, башы бла кёргюзтюп). Шнель, шнель! (Омарлагъа.) Барыгъыз!

ТОПАЙ (аман акъылгъа Бехлерни аллында тобукъланып). Жюйюсхан, тилейме, мени ёлтюрмегиз! Аллах шагъатды, не айтханыгъызны да этерме. Жаланда жанымы саулай къоюгъуз…

ОМАР (ызына бурулуп). Бир кюн туугъанса, бир кюн ёллюксе! Таулу кишиден туугъан ушайса да, алай хомухлукъ этме, хайырсыз!

МАГОМЕТ. Да, нарат агъачны ичинде уа чыгъана битмеймиди! (Топайгъа.) Тур, бусагъатдан бизни бла тебире!

ТОПАЙ (Бехлерни бутларын къучакълап). Тилейме, мени ёлтюрмегиз!

ОМАР. Таулу киши жаратылгъанлы бери да не залимни аллында да баш урмагъанды. Тур, хомух, ёхтем халкъыбызны бетин жойма!

МАГОМЕТ. Халкъыны сагъышын этсе, сатлыкъмы боллукъ эди!

ТОПАЙ. Бир кишини да сатмагъанма мен. (Бехлерге.) Не айтханыгъызны да этерме. Ёлтюрмегиз мени! Ёлтюрмегиз!

БЕХЛЕР (Топайны кёргюзтюп). Муну энтта бизге хайыры тиерге боллукъду. Муну мында къоюгъуз да, «К» элде полицияда ишлерге жиберигиз.

Мюхленхейм Топайны билегинден алып, артха силдеп, Омар бла Магометни сюрюп кетедиле.

БЕХЛЕР (ызларындан). Жюйюсхан обер-лейтенант!

МОЛЛЬ (ызына къайтып). Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР. Былай къалыгъыз сиз. Обер-лейтенант Мюхленхейм аланы кесини солдатлары бла ол дуниягъа ашырыр.

МОЛЛЬ. Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

БЕХЛЕР (Топайгъа). Сен бизге жанынг-къанынг бла къуллукъ этерге айтханса да, биз сени саулай къойгъанбыз. Энди сени бизге къулланмай амалынг жокъду. Не ючюн десенг, биз сени атынгы сатлыкъса деп чыгъаргъанбыз. Сатлыкълагъа советлени къалай этиучюлерин а, биз айтмасакъ да, биле болурса. Аны себепли энди сени къадарынг бизни къолубуздады…

ТОПАЙ (аман акъылгъа). Айтыгъыз, не айтханыгъызны да этерме.

БЕХЛЕР. Элигизде къуллукъчуланы, кесинг къуллукъчу болучунг себепли, танымай амалынг жокъду. Аладан тышында да коммунистлени, комсомолчуланы да таный болурса?

ТОПАЙ. Хау, таныйма.

БЕХЛЕР Андан бизге билдиргенлерине кёре, аланы кёбюсю партизаннга чыгъаргъа хазырлана турадыла. Ала къысха заманны ичинде бизни къолубузгъа тюшерге керекдиле. Ангыладынгмы?

ТОПАЙ (аман акъылгъа). Ангыладым, жюйюсхан, ангыламай а! Ангыладым… (Бир жанына.) Ай, былайдан бир къутулгъу эдим ансы, кёкге жайылып кетген тютюнню атангы аман кёзюне тутар эдинг..

БЕХЛЕР. Не дейсе?

ТОПАЙ. Аллахдан тилек этеме.

БЕХЛЕР. Артда эшитмегенме деме! Бизни алдагъан узакъ бармаучуду. Жерни жети къатысына кирсенг да, табарбыз! Ары-бери умутунг болса, фюрерни огъу узакъ иймез сени! Ангыладынгмы?

Узакъдан топла атылгъан, самолётла гюрюлдеп келген тауушла эшитиледиле. Телефон зынгырдайды.

БЕХЛЕР (чолпуну алып.) Алло! Эй-я, таланнган?! Жюйюсхан Биринчи, бусагъат тутмакъ юйню таматаларына буюрайым! Угъай, жангыз бирин да къоймабыз! Хайль Гитлер! (Чолпуну жерине салып, дагъыда алып.) Алло! Тёртюнчю! Тёртюнчю, бусагъатдан битеу тутмакъланы шахарны къыйырына чыгъарып, анда илишаннга салыгъыз! Терк болугъуз! Жангыз бирин сау къойсагъыз, эшитмегенбиз демегиз!

Самолётланы жууукълашып келген тауушлары жууукъдан-жууукъда эшитиледиле. Фашистле къачаргъа хазырланадыла.

БЕХЛЕР (Молльгъа.) Жюйюсхан обер-лейтенант, мени чемоданларымы машинагъа жюклетигиз. Терк болугъуз!

МОЛЛЬ. Тынгылайма, жюйюсхан штрумфюрер!

Бехтер бла Молль къачып тебирегенлей, Молль керох бла Топайны марап атады. Алай атхан огъу, Топайгъа тиймей, чарлап къалады. Фашистле ашыгъышлы кетедиле.

ТОПАЙ (кеси къалып). Эх, мурдарла! Мени атымы сатлыкъ этдиле да, кетдиле. Мени халкъым, жамауатым, юйюрюм мени сатлыкъ болмагъаныма ийнарырламы? (Бираздан.) Ала бизни ючюбюзню да бирге ачыкъ урушда тутхан эдиле. Фашистле Омар бла Магометни илишаннга салып, мени уа башыма бош этип къойсала, сора манга ким да къалай ийнаныр? Эх, бу кюйсюз уруш бла къадарым, менден кючлю болуп, мени эшигими къалай жапдыла… Душманла мени туугъан жериме бла халкъыма уллу сюймеклигими аман акъыл бла къалай хайырлана билдиле… Алай ол артлары боллукъла мени къадарымы бузгъан эселе да, адамлагъа, жериме сюймеклигими сыйыралмагъандыла. Я Аллах! Мен сатлыкъ болмагъаныма жамауатымы къалай ийнандырайым?! Жамауатны санга ийнаныуу болмай, ала сени сатлыкъгъа санап, эрши кёрюп турсала, сора ол жашау жашаумуду?! Эшта да адамны хар затны да кеси сюйгенча этерге жашау жоругъу бла къадары къоя болмазла... Омар бла Магомет жигитлеча ёледиле. Мени уа аладан нем башха эди?! Тауда мен да ала бла бирге къан тёкген эдим. Ючюбюзню да фашистле ачыкъ урушда бирге тутхан эдиле. Аны себепли мени къадарым да аланы къадарларыча болургъа нек керек тюйюл эди?! Алай, туугъан жерим, халкъым, ийнаныгъыз, мен аланы жангыз бир сёз бла да сатмагъанма!

АУАЗ (кулисаны артындан). Да, алай эсе, сора фашистле Омар бла Магометни ёлтюрюп, сени уа башынга эркин этип нек къойгъандыла да?

ТОПАЙ. Гяуур болсун билген. Эшта да ол да фашистлени бир аман акъыллары болур.

АУАЗ (кулисаны артындан). Да аланы сен сатмагъан эсенг, сора душманла сени алагъа не ахшылыгъынг ючюн башынга бош этип къойгъандыла?

ТОПАЙ. Уллу Аллах шагъатды, кесим да билмейме.

АУАЗ (кулисаны артындан). Угъай, Топай, фашистле алай бош кишини да эркин этип къоймаучудула! Эшта да сени алагъа бир уллу хайырынг тийген болур!

ТОПАЙ (чачын жыртып). Къуран бла ант этеме, бир хайырым да тиймегенди! Ой, андан эсе ол мурдарла мени хурттак-хурттак этип къойгъу эдиле!.. (Тёгерегине къарай келип, стол юсюнде Бехлер унутуп кетген керохну алып.) Угъай, угъай! Мен не жерими, неда жерими адамын сатмагъанма! Дунияда атынг сатлыкъ болуп жашагъандан эсе, ёлюп кетген игиди! Ёлген!.. (Керохну къулакъ жанына тирейди.)

АУАЗ (кулисаны артындан). Тохта, Топай! Биягъы сен энтта да бир кёлсюзлюк этме! Ол сени ёсдюрген халкъынг сени терслигинге, тюзлюгюне тюз багъа бичер!..

Топла, пулемётла атылгъан, самолётла гюрюлдеп келген тауушла жууукъдан-жууукъ эшитиледиле. Совет аскер шахарны фашистледен азатлайды.

АУАЗ (кулисаны артындан). Ур-ра-ра!

Омарны жыры жууукъдан-жууукъда эшитиледи.

Тор къашха атха миниученг, Омар,
Ол садакъ окъча сюзюлюп.
Эскадрон бла келиученг, Омар,
Аскер ызынгдан тизилип.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Сен желни жырып чабыученг, Омар,
Сынаугъа баргъан жолунгда.
Атда ойнап да хорлаученг, Омар,
Къылыч от чагъа къолунгда.

Уруш къуугъуну ачы жетгенде,
Къылыч суууруп чыкъгъаненг,
Къыралынг ючюн уруш этгенде,
Кёп душманланы жыкъгъаненг.

Тау къуш уясы ючюн сермешгенча,
Элинг ючюн да кюрешдинг,
Душманнга къаты кюрешде, Омар,
 Жанынг чыкъгъынчы сермешдинг.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде турурса.
Сени жулдузунг, ой, батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Жабыу.