Vaiettujen vastarinta
Inkeriin liittyvän kirjallisuuden esittely ja tutkimus on alusta lähtien painottunut kansanrunouden syntyjen syvien selvittelyyn. Syy siihen on selvä. Määrällisesti ja laadullisesti Inkerin kansanrunous on Kalevalan ja Kantelettaren kautta vaikuttanut merkittävästi suomalaiseen kirjallisuuteen ja suomalaisen kulttuurin eri alueisiin. Tässä mielessä on Inkerin kansanrunous osa suomalaista kirjallisuutta. Tutkijoiden kannanotoista päätellen he ovat entistä enemmän kiinnostuneita kansanrunouden vaikuttajahamoista, omalla tavalla kirjailijapersonallisuuksista.
Inkerinsuomalaisten kaunokirjallisuutta on tähän asti tarkasteltu muuhun painottuvien tutkimusten ja heidän elämänvaiheitaan esittelevien yleisteosten yhteydessä. Sellaisia ovat Suomessa vuonna 1969 ilmestynyt Inkerin suomalaisten historia, vuonna 1990 julkaistu Aulikki Jalavan tutkimus Neuvosto-Karjalan suomenkielisen epiikan kehityksestä, Kalevalan vuosikirja n:o 69—70 katsauksessa Inkeri-kirjallisuuteen Stalinin vainovuosilta glasnostin aikaan sekä uusimmassa Inkeri-teoksessa sen kirjallisuutta esittelevässä laajassa artikkelissa. Kirjailijoiden inkerinsuomalainen tausta jäi tuolloin yleisen huomion tasolle.
Miksi inkerinsuomalaisten kaunokirjallisuus onkaan jäänyt pahasti paitsioon? Nähdäkseni kysymys on paljolti asenteellinen: mielletäänkö Inkerin ja Pietarin suomalainen väestö osaksi yhteistä suomalaista kulttuurialuetta ja onko inkerinsuomalaisten Suomen rajojen ulkopuolella synnyttämä kirjallisuus osa suomalaista kirjallisuutta vai ei?
Jo Matti Kurikan Viimeinen ponnistus ja yleisömenestys Suomalaisessa teatterissa Helsingissä, Viipurin Suomalaisessa teatterissa ja Tuutarissa vuonna 1905 on tukemassa ajatusta inkerinsuomalaisten kuuluvuudesta yleissuomalaiseen kulttuurielämään. Inkeri-lehdessä vuonna 1908 julkaistu pohdiskelu ”Missä on inkeriläisten isänmaa?” ei ollut retorista. Ja vaikka kirjoittaja ei ilmaissut kaikkien inkerinsuomalaisten kantaa, olivat jo 1900-luvun alussa isänmaanrakkaus, isien henkinen perintö ja kansallistunto heille kipeitä asioita. Tämä kipu oli jo silloin kypsyttänyt kansallista identiteettiä. Se auttoi avaamaan Inkeriin Kolppanan opettajaseminaarin samana vuonna 1863, jolloin avattiin Jyväskylän opettajaseminaari.
Juuri opettajat muodostivat Inkerin sivistyneistön ensimmäisen polven, josta nousi kirjallisia kykyjä. Heidän aikaansaannoksensa näkyivät parhaiten runoudessa, pikkunovelleja muistuttavissa kansankuvauksissa sekä näytelmissä. Runoja ja proosaa julkaistiin Inkeri– ja Neva–lehdessä sekä niiden kustantamissa noin 200 sivua paksuissa vuosikalentereissa. Näytelmiä esitettiin kesä- ja laulujuhlissa. Esimerkkeinä ovat kelttolaisen opettaja Matti Ruotsin Orjana ollessa ja tuutarilaisen opettajan Tommi Hirvosen Miirun vartija. Kummankin aiheet liittyvät maaorjuuteen, alistetun itsetunnon ja poljetun kansallistunteen heräämiseen. Näytelmät esitettiin Inkerissä vuosina 1911 ja 1913.
Suomenkielisen kaunokirjallisuuden kustantamista Inkerissä ei juuri harjoitettu, ellei sellaiseksi lasketa Mooses Putron hengellisten laulukokoelmien julkaisemista. Syyt olivat ennen kaikkea taloudelliset. Silti ne eivät olleet ainoat. Viittaan historiantutkija Aleksandr Janovin vuonna 1988 julkaistuun tutkimukseen Venäläinen idea ja vuosi 2000, jossa hän selvittää virallisen venäläisen kansalliskiihkon toimintamekanismia 1800–luvulla. Se pohjasi kolminaisuuteen, jonka osina olivat ortodoksiuskonto, yksinvaltius ja kansanomaisuus. Tuolloin itsevaltius nivoutui taitavasti uskontoon, taantumukselliset ideat sulautuivat isänmaallisuuteen ja maaorjuus liittyi kansallistunteeseen. Niinpä jokainen yksinvaltiutta vastaan kätensä kohottava saattoi iskiessään osua venäläiseen kansallistunteeseen, taantumusta vastaan nouseva esitti samalla haasteen sekä uskonnolle että kansallismielisyydelle.
Näissä oloissa Pietarissa ja sen lähiympäristössä eivät 150 000 inkerinsuomalaisen yhteisön kansallisen toiminnan mahdollisuudet olleet suuret. Niinpä 1850–luvulta lähtien toimineisiin Inkerin kirjastoihin saatiin kirjallisuutta Suomesta. Kolppanan opettajaseminaarin, kansallisten koulujen ja suomenkielisten sanomalehtien toiminta Inkerinmaalla on tästä johtuen ollut hyvin arvokasta.
Inkerinsuomalaisten äidinkielinen kirjakustannus alkoi 1920-luvulla, ja se liittyi Suomeen sekä Pietariin. Pietarista se muutti Petroskoihin eikä ole palannut takaisin vieläkään. Suomenkielisen kulttuuritoiminnan ja opetuksen keskittyminen Neuvosto-Karjalaan nosti sen maan ainoaksi alueeksi, jossa suomen kieltä kouluissa, vieraana kielenä kylläkin, on viljelty valtiovallan toimesta. Sen sijaan Inkerin ja Pietarin merkitys suomalaisuuden kulttuurikeskuksina on vähentynyt olemattomiin.
Pekka Nevalainen on määritellyt Inkeri-kirjallisuuden kärsimyskirjallisuudeksi. Hannes Sihvo on puolestaan pannut merkille inkerinsuomalaisten kirjallisuuteen liittyvän pakolaisleiman. Pakolaisuus on eri muodoissa jatkunut heidän kohdallaan 1920-luvun alusta tähän päivään asti, eikä loppua näy. Silti inkerinsuomalaisten kirjallisuus on kaikkina aikoina ollut vahvasti itsetuntokirjallisuutta, identiteettikirjallisuutta.
Jo 1800–luvun puolella runot olivat lehtien palstoilla tilittämässä inkerinsuomalaisten tunteita. Kesäjuhlissa lausuttuina ne puhuivat suomalaisuuden puolesta. Runoista tehtiin lauluja, ennen muuta hengellisiä, mutta myös maallisia, koko kansaan vetoavia. ”Nouse, Inkeri!” on siitä kuvaava esimerkki. Runollinen perinne on vaikuttanut pitkään ja syvälti.
Runoilija ja suomentaja Aale Tynni on tuonut inkerinsuomalaiset juurensa laajasti julki muistelmateoksessaan Inkeri, Inkerini (1990). Hänen 1930–luvun lopulla alkaneessa runotuotannossaan on Inkerillä sellaisenaan hyvin vaatimaton asema. Sen sijaan olen pannut merkille Tynnin balladien runsauden. Maailman kulttuuriaiheiden verhoamat balladit ja niiden surumielinen pohjavire ovat hyvinkin sukua Larin Parasken mietteille naisen kovasta kohtalosta.
Suomessa lapsena kasvaneelle Aale Tynnille pakolaisuus ei jäänyt henkiseksi taakaksi, kuten runoilijana vaatimattomammalle ja silti herkälle, kotiseudulleen kaipaavalle Aapo Iholle. Hänen ensimmäinen runokokoelmansa ilmestyi Suomessa Inkerin Liiton julkaisemana vuonna 1939, ja toinen Inkerin Sivistyssäätiön kustantamana vuonna 1970.
Suomen kieli oli Iholle ja Tynnille luonnollinen tapa ilmaista tunteitaan. Se oli itsestään selvä ilmaisukeino myös niille, jotka olivat käyneet koulunsa suomeksi Neuvostoliiton puolella, esimerkiksi 1930—1950-luvuilla toimineelle inkerinsuomalaiselle Tobias Huttarille, runoilijanimeltään Lea Helolle. Hän nousi Karjalan huomattavaksi suomenkieliseksi runoilijaksi.
Neuvosto-Karjalan merkittävimmäksi lyyrikoksi kohonneelle Taisto Summaselle suomen kielen valinta oli identiteettikysymys. Hän oli käynyt venäjänkielisen koulun ja lukenut suomea vasta Petroskoin yliopistossa 1950–luvun taitteessa. Esikoiskokoelman ilmestyttyä hänen herkkää lyriikkaansa moitittiin vetäytymisestä yhteiskunnallisten tapahtumisen ulkopuolelle. Ajan myötä hän kehittyi niin lyyrikkona kuin ajattelijanakin. 1970—1980–luvuilla Summanen tuli tunnetuksi myös Suomessa. Hänen runojaan luettiin YLE:n ohjelmassa Tämän runon haluaisin kuulla. Silti yksikään kustantaja ei ollut kiinnostunut Summasen runokokoelman julkaisemisesta.
Syynä siihen on ymmärtääkseni ollut poliittinen neuvostoliittolaisuuden rasite ja vallalla oleva käsitys, että niin sanottu Petroskoin suomi on perin vanhahtavaa, eikä kykene tuomaan esiin kantasuomalaisten syvimpiä tunteita. Sen sijaan Punalippu-kulttuurilehden kautta Summanen nousi Neuvostoliiton eri kolkissa asuneiden suomalaisten, myös inkerinsuomalaisten, tunteiden vahvaksi tulkitsijaksi. Hänen johtavan lyyrikon asemansa vahvistui myöhemmin runoelmien ansiosta. Erityisesti on mainittava hänen inkerinsuomalaisen äitinsä Katri Ihalaisen muistolle omistettu Muikkalan tarina, Tiilenvalaja ja valtias, jossa pohditaan alistetun kansan ja sen kielen säilymisen mahdollisuuksia, sekä Kahden joutsenen kallio, jonka hyvän ja pahan vastakkainasettelu ajoittuu kivikauteen.
Petroskoissa asuva inkeriläissyntyinen Unelma Konkka (kirjalijanimeltään Katri Korvela) julkaisi ensimmäisen runovihkonsa Aikojen ääniä kuuntelen vuonna 1977, ja toisen, Uinuvat vaarat, vuonna 1983. Runot ovat parhaasta päästä vapaamittaista mieterunoutta. Hänen itkuvirsirunoutta käsittelevä tutkimuksensa Ikuinen ikävä ilmestyi Helsingissä 1986.
Summasen ja nuorempaa runoilijapolvea edustavien Armas Hiiren ja Pekka Pöllän tuotanto oli pitkään suomalaisuuspainotteinen. Suomen kieli oli jälleen kerran identiteettikysymys. Kirjallisuudentutkija ja runoilija Armas Mišin opiskeli suomea itsenäisesti aikuisena ja esiintyi suomeksi kirjoittavana runoilijana Armas Hiiren nimellä. Taisto Summaselle, Armas Hiirelle, Pekka Pöllälle sekä heitä nuoremmille Toivo Flinkille ja Santeri Pakkaselle inkerinsuomalaisuus ei ole tarkoittanut paluuta Inkeriin, vaan mietiskelyä, kuinka hajotetulle kansalle ja sen äidinkielelle käy, kuinka kauan vielä inkerinsuomalaisten kohtaloista tullaan vaikenemaan. Pohdiskelun pohjavire ja sen sanoma on ollut traaginen, mutta ei sittenkään pessimistinen. Se tulee esiin Armas Hiiren kaksikielisessä runokirjassa Inkeriläisen laulu. Pietarilainen Anatoli Ivanen tarkasteli jo vuonna 1983 venäjäksi kirjoittamissaan runoissa hajotetun kansansa aluetta Kuolan ja Kolyman välimaana.
Kotikontujen kaipuuta tulvahti Punalipun sivuille erityisen paljon harrastajarunoilijoiden tuotteissa, myös Inkerin murteilla, kuulun Inkerin teemanumeron jälkimaininkina vuodesta 1987 lähtien. Omana lukunaan ovat karkotusmatkoilla syntyneet reki- ja liekkulauluperinnettä jatkavat runot.
Inkerinsuomalaisten proosatuotanto on määrällisesti runoutta laajempi. Siinä tasapainottelevat muistelmat ja romaanit. Venäjällä glasnostin vapauttama karun realististen muistelmakuvausten suma vyöryi jo mainittuun Punalippu/Careliaan. Kirjana ilmestyi vuonna 1989 vain Pekka Mutasen Läpi tuskien käy elon tie. Sen alaotsikossa lukee: ”Lähikuvia aikalaisistani. Niitä näitä Inkeriksi.” Kaupallistunut kustannustoiminta hyväksyy nyt tuotteikseen vain kannattavat, ja suomenkielisten kirjojen muutenkin vähäinen määrä on laskenut pohjalukemiin.
Suurin osa Carelian julkaisemista muistelmista on dokumentteihin ja kokijan muistoihin pohjaavia elämäkertoja. Muodollisesti ne muistuttavat toisiaan, niissä kun seurataan kirjoittajan ja kuvattavan henkilön elämänvaiheita usein lapsuudesta lähtien. Tällaisia ovat esim. Reino Läärän Jää hyvästi, Inkerinmaa, Oskar Himiläisen Inkeriläisen kohtalontie, Lyyli Ronkosen Laps Inkerin ja Inkeri – isänmaa kallis sekä Maria Kajavan Pitkä taival. Inkeriläisten kohtalokokoelma on Helena Miettisen Inkeriläiset, maaton kansa.
Muistelmateoksia on yhteensä pitkälle toistakymmentä. Valtaosa on nähnyt päivänvalon 1980—1990–lukujen taitteessa Suomen lisäksi Ruotsissa ja Venäjällä, lähinnä Karjalassa. Muistelmat ovat kartoittaneet pitkin ja poikin maita ja mantuja hajotetun kansan kohtaloita. Kaikessa koruttomuudessaan monet muistelmat ovat arvokkaita jo sellaisinaan, eikä niihin ole syytä soveltaa taideproosaan päteviä vaatimuksia.
Eri asia ovat romaanit, novellit ja dokumenttipohjainen taideproosa. Antti Tiittasen kertomuskokoelma Oma Inkerini ilmestyi vuonna 1921, Vain rakkaudesta sinuun vuonna 1923 ja Riemukierros vuonna 1927. Eetu Pärnäsen historiallinen romaani Antti Kivekäs ilmestyi vuonna 1923. Yrjö Savolaisen romaani Aikojen hyrskyissä ilmestyi Leningradissa vuonna 1935. Sen kustantajana oli Kirja. Savolainen kuvasi Inkeriä maaorjuudesta vallankumousaikoihin asti. ”Neuvostokylän syntyprosessia” kuvaava osa jäi kirjoittamatta tekijän katoamisen myötä.
Urho Torikka alias Juhani Konkka julkaisi kuvauksen Karjalan retkeltä nimellä Me sankarit vuonna 1929. Siperiassa karkotettuna kuolleen isänsä ja tuhansien muiden tuntemattomissa haudoissa Hiipinässä, Siperiassa ja Turkestanissa lepäävien inkeriläisten muistolle omistamansa Kahden maailman rajalla tuli painosta vuonna 1939. Pietarin valot ilmestyi vuonna 1958.
Johannes Angere julkaisi dokumenttipohjaisen teoksen Sotaa ja rauhaa rautaesiripun molemmin puolin vuonna 1957. Sen julkaiseminen oli vaatinut rohkeutta sekä kirjoittajalta että kustantajalta. Molemmat osasivat ennakoida, että kirja joutuu kiellettyjen listalle. Suomessa ja Ruotsissa totuus inkerinsuomalaisten elämänvaiheista Neuvostoliitossa on kyllä saatu julki.
Neuvostoliitossa Inkeri-aihe oli aina 1980-luvun loppupuolelle asti ylipäätään tabu. Johannes Angeren Kullankylä ja Me, Kullan miehet julkaistiin ensin ruotsiksi ja sitten suomeksi vuosina 1969—1970. Ihmiskohtaloita ja matkakuvauksia sisältävä Rudolf Sykiäisen kokoelma Ajan kämmenellä ilmestyi Karjala-kustantamossa vuonna 1981. Hänen osoittamastaan kiinnostuksesta Suomea ja suomalaisuutta kohtaan Sykiäinen kutsuttiin Suomalaisen Kirjallisuuden Seuran kirjeenvaihtajajäseneksi.
Ella Ojalalta ilmestyi neljä kirjaa: Pitkä kotimatka, 1988; Suomi näkyy, 1990; Pelastunut albumi, 1991 ja Ensimmäinen kevät, 1994. Ruotsissa asuva ja ruotsiksi kirjoittava Ania Monahof on julkaissut omaelämäkerrallisen trilogian Genom graniten, 1987; Tillflykten, 1988 ja Mot stjärnan, 1989. Romaani Svarta torpet ilmestyi 1992. Siitä on tänä vuonna julkaistu suomennos.
Neuvostoliitossa on vuosikymmeniin ilmestynyt yksi inkerinsuomalaisista kertova kirja, Pekka Mutasen Poika Markkovan kylästä, 1983. Päähenkilön Pietari Tiikkiläisen perhettä kuvatessaan tekijä tarkastelee kolhoosien perustamista Inkerissä ja antaa siitä myönteisen kuvan sivuuttaen karkotukset. 1980-luku oli Brežnevin valtakauden huippua. Näissä oloissa, kun Punalipun toimituksessa Inkerin teemanumeroa lykättiin tuonnemmaksi sopimattomana koko 1970–luvun ajan, Mutasen novelli oli tapahtuma sinänsä. Inkerin 1930–luvun kyläyhteisön kuvaaminen on siinä luontevaa ja tarkkaa. Seuraavan, vuonna 1989 ilmestyneen Mutasen kirjan aatteellinen ilmapiiri poikkesi jo olennaisesti edellisen teoksen hengestä.
Punalippu/Carelian toimittaja Santeri Pakkanen ja silloinen Leningradin yliopiston opiskelija Matti Pöllä julkaisivat Punalipussa 1980–luvun loppupuolella muutaman nuorisoaiheisen novellin kumpikin. Niissä he pohtivat Petroskoin nuorten suomalaisten henkistä tilaa. Kirjailija Arvi Perttu on julkaissut Petroskoissa asuvan ikäpolvensa sivistyneistön tuntoja luotaavan romaanin.
Inkerinsuomalaisten kirjallisuus on sodan jälkeen alkanut suomen ja venäjän lisäksi puhua myös ruotsia. Kun kerronnan kohteena on Inkeri tai inkerinsuomalaiset, ei varmaan ole estettä hyväksyä heidät inkeriläiskirjailijoiden joukkoon. Entä silloin kun kirjailija on inkerinsuomalaista sukua, mutta hänen kirjalliset harrastuksensa eivät ole suoranaisesti liittyneet Inkeriin, kuten Moskovassa asuvalla ja venäjäksi kirjoittavalla Robert Viinosella? Yksiselitteistä vastausta tähän tuskin löytyy. Sen sijaan keskustelu ja entistä avarakatseisempi suhtautuminen inkerinsuomalaisten kirjalliseen tuotantoon on mielestäni tullut ajankohtaiseksi.
Сопротивление забытых
Литература, связанная с Ингерманландией, уже изначально опиралась на выяснение и исследование ее фольклорных истоков. И по объему, и по качеству народная поэзия Ингерманландии через «Калевалу» и «Кантелетар» смогла в значительной мере оказать влияние на финскую литературу и различные области финской культуры. В этом смысле ингерманландский фольклор является составной частью финского фольклора, финской литературы. По мнению исследователей, время осмысления фольклора отнюдь не прошло. Растет интерес к его виднейшим представителям, к своего рода литературным личностям.
Художественная литература ингерманландских финнов до сих пор рассматривалась в контексте иных по тематике исследований, а также в работах общего характера, проливающих свет на судьбы народа. Таковы изданная в Финляндии в 1969 году «История ингерманландских финнов», исследование Ауликки Ялава развития финской эпической литературы Советской Карелии, вышедшее в свет в 1990 году, «Калевальский ежегодник № 69–70» с тематическим обзором литературы об Ингрии в период от сталинского террора до времени гласности, а также большая обзорная статья о ее литературе в новой книге «Ингерманландия. История. Народ. Культура», изданной Финским литературным обществом в 1991 году. Национальные корни ингерманландских финнов освещались при этом довольно общо.
Почему же литературе ингерманландских финнов не уделялось должного внимания? На мой взгляд, это зависело в значительной степени от точки зрения: осознаются ли финны Ингерманландии и Петербурга как часть единого финноязычного культурного ареала? Является ли литература, созданная ингерманландскими финнами за пределами Финляндии, частью финской литературы или нет? Уже пьеса «Последнее усилие» Матти Курикка и ее успех в Финском театре в Гельсинфорсе, в Финском театре в Выборге и в Ингрии в Дудергофе в 1905 году указывают на сопричастность ингерманландских финнов культурной жизни финской нации.
В 1908 году газета «Инкери» напечатала статью «Где родина ингерманландцев?». Хотя автор не выражал мнения всех соплеменников, уже в начале ХХ века остро стояли такие вопросы, как любовь к родине, духовное наследие отцов и национальное самосознание. Это способствовало становлению национального самосознания, которое привело к открытию Колпанской учительской семинарии в Ингерманландии и учительской семинарии в Финляндии в г. Ювяскюля в 1863 году.
Именно из учителей выросло первое поколение ингерманландской интеллигенции. Его литературные достижения проявились прежде всего в поэзии, в рассказах с бытовыми зарисовками из народной жизни и в пьесах. Стихи и проза печатались в газетах «Инкери» и «Нева», а также в 200-страничных ежегодных альманахах. Пьесы ставились на летних песенных праздниках. Примером могут служить пьесы «Когда я был крепостным» колтушского учителя Матти Руотси и «Мировой страж» дудергофского учителя Томми Хирвонена. Тематически обе пьесы связаны с крепостным правом и возрождением ранее униженного и попранного национального самосознания. Пьесы ставились в 1911 и 1913 годах.
В Ингрии финноязычная художественная литература практически не издавалась, если таковой не считать сборники духовных песен Мозеса Путро. Причины были прежде всего экономические, но они не были единственными. Можно сослаться на работу историка Александра Янова «Русская идея и 2000 год». Оценивая механизм функционирования русского национализма в ХIX веке, Янов напоминает, что его основой были православие, самодержавие и народность. При этом самодержавие искусно сплеталось с православием, реакционные идеи – с понятием родины и крепостное право – с национальным самосознанием. Каждый, кто поднимал руку на самодержавие, мог попасть в русское национальное самосознание, а восставший против реакции одновременно бросал вызов и православию, и национальным чувствам.
В этих условиях ингерманландское финское сообщество численностью 150 000 человек имело не так уж много возможностей для своего культурного развития. В библиотеки, открывшиеся в Ингерманландии в середине XIХ века, книги поступали из Финляндии. Колпанская учительская семинария, национальные школы и выходившие с 1870-го года финноязычные газеты на территории Ингрии играли чрезвычайно важную роль.
Книгоиздание на родном языке ингерманландских финнов начинается в 1920-е годы. Оно было связано с Финляндией и Петроградом (Ленинградом), а затем с Петрозаводском. Поскольку финноязычная культурная деятельность и преподавание финского языка были с 1920-х годов сосредоточены в Карелии, республика стала единственной территорией, где финский язык (после его запрещения в 1937 году) с 1973 года изучается в школе, хотя и в качестве иностранного. Значимость же Ингерманландии и Ленинграда (Петербурга) как финских культурных центров снизилась до минимума.
Доктор Пекка Невалайнен оценивает ингерманландскую литературу как литературу страдальческую. Ханнес Сихво отмечает в ней клеймо беженства. В силу разных причин ингерманландские финны были беженцами с начала 1920-х годов, и конца этому не видно. Тем не менее, ингерманландская финская литература во все времена была литературой этнического самосознания.
Уже в XIX веке поэзия на страницах газет открыто выражала чувства народа, а летние праздники были формой выражения и защиты своих национальных интересов. На стихи создавались песни, прежде всего духовные, но и мирские, адресованные всему народу. «Восстань, Ингерманландия!» – яркий тому пример. Стихотворная традиция шла из глубины веков, ее успехи видны и в творчестве профессиональных писателей.
Финская поэтесса и переводчица поэзии Аале Тюнни широко осветила свои ингерманландские корни в книге воспоминаний «Инкери, моя Инкери», изданной в 1990 году. В ее творчестве с конца 1930-х годов Ингерманландия занимает весьма скромное место. Но я обратил внимание на большое количество баллад в ее стихах. Баллады с их печальным подтекстом очень близки к размышлениям Ларин Параске о тяжелой женской доле.
Для Аале Тюнни, с детства росшей в Финляндии, беженство не стало таким душевным бременем, как для менее значительного поэта Аапо Ихо, мучимого тоской по родине. Его первый сборник стихов издал Ингерманландский союз в 1939 году. Вторую книгу стихов издал в 1970 году Ингеманландский культурный фонд.
Финский язык был для Тюнни и Ихо естественным выразителем их чувств. Точно так же он воспринимался и теми, кто учился в финской школе в Советском Союзе. Примером может служить судьба замечательного поэта Тобиаса Хуттари, издававшегося в Карелии под псевдонимом Леа Хело. Он пострадал из-за своей принадлежности к финской национальности, но финский язык был для него с детства по-настоящему родным. Так было не у всех.
Для талантливейшего поэта-лирика Советской Карелии Тайсто Сумманена выбор в пользу финского языка был вопросом идентичности. Сумманен окончил русскую школу и изучал финский литературный язык в Петрозаводском университете в первой половине 1950-х годов. После выхода первого сборника стихов Сумманена упрекали в отстраненности и уходе от общественных тем. Он остался верен своему призванию и рос как лирик и поэт-мыслитель. В 1970-е и 1980-е годы Сумманен стал известен и в Финляндии. Его стихи читали в программе центрального радиоканала «Это стихотворение хочу услышать». Позднее они были напечатаны в одноименном сборнике. Тем не менее, ни одно издательство Финляндии не проявило интереса к публикации сборника стихов Сумманена. Насколько я понимаю, причина была политического характера: принадлежность к советской литературе и расхожее мнение о том, что «петрозаводский финский язык» устарел и не способен выразить глубину мыслей современных финнов. Благодаря литературно-художественному журналу «Пуналиппу» Сумманен стал выразителем глубинных чувств финнов, в том числе ингерманландских, во всех уголках Советского Союза. Его роль ведущего лирика Карелии укрепилась благодаря поэмам, написанным в конце его жизни. Особенно надо отметить посвященную памяти матери-ингерманландки поэму «Быль о Муйккале», а также поэмы «Кирпичник и властелин», в которой автор размышляет об униженном народе и возможности сохранения родного языка, и «Скала двух лебедей», в которой добро и зло сталкиваются в каменном веке.
Петрозаводская исследовательница фольклора Унелма Конкка (псевдоним Катри Корвела) издала свой первый сборник «Слушаю звуки времени» в 1977 году и второй, «Спящие сопки», в 1983 году. Ее верлибры – замечательные образцы стиха-размышления. В 1986 году в Хельсинки вышло исследование Унелмы Конкка о плачах под названием «Вечная грусть».
Поэзия Тайсто Сумманена и поэтов более молодого поколения Армаса Хийри и Пекки Пёлля долгое время педалировала свою принадлежность к финской культуре. Ведь это была единственная возможность через финский язык сохранить то, что еще можно было сохранить, а именно идентичность. Принадлежность Тайсто Сумманена, Армаса Хийри, Пекки Пёлля и более молодых Тойво Флинка и Сантери Пакканена к ингерманландским финнам не означает для них возвращения в Ингерманландию. Они размышляют прежде всего о том, что будет с разбросанным по всей стране народом и его языком, как долго будет замалчиваться судьба ингерманландских финнов. Их мысли трагичны или, по меньшей мере, навеяны грустью, но не пессимизмом. Это видно из двуязычного сборника стихов Армаса Хийри «Inkeriläisen laulu» – «Песнь ингерманландца» (1995).
Живущий в Петербурге Анатолий Иванен поведал уже названием «От Колы до Колымы» одного из стихотворений, написанного по-русски в 1983 году, о судьбе своего разбросанного по стране ингерманландского народа. Тоска по родным местам выплеснулась на страницы «Пуналиппу», особенно в диалектных стихах поэтов-любителей, после выхода ингерманландского номера в августе 1987 года.
Проза ингерманландских авторов по объему больше, чем поэзия. В России раскрепощенный гласностью суровый реализм воспоминаний хлынул в уже упомянутый номер «Пуналиппу» (№ 8 – 1987; ныне «Карелия»). Отдельным изданием вышла лишь книга Пекки Мутанена «Сквозь муки проходит дорога жизни». В сноске к книге говорится: «О современниках крупным планом. О том, о сём на родном диалекте». В условиях рыночной экономики издаются лишь «рентабельные» произведения, и даже ранее небольшие тиражи финноязычной литературы снизились теперь до минимума.
Большая часть воспоминаний в «Карелии» по форме одинакова: в них прослеживается жизнь автора или героя, часто с детского возраста. Таковы произведения Рейно Ляря «Прощай, Инкери», Оскара Химиляйнена «Судьба ингерманландца», Люли Ронконен «Дитя Ингрии» и «Ингрия – дорогая родина», Марии Каява «Длинный путь», а также сборник жизненных историй ингерманландцев в книге Хелены Миеттинен «Ингерманландцы – народ без своей страны».
Книг воспоминаний без малого двадцать. Они начали появляться уже в 1930-е годы. Большая часть их издана на рубеже 1980–1990-х годов в Финляндии, Швеции и России, прежде всего в Карелии. Воспоминания вобрали в себя судьбы народа, раскиданного, как говорится, по городам и весям. Они могут лечь в основу документальных произведений о судьбах ингерманландских финнов, которые будут написаны профессиональными писателями. Многие воспоминания ценны сами по себе, и к ним нет оснований применять критерии художественной прозы.
Иное дело романы, повести и профессиональная документальная проза. Сборник рассказов Антти Тииттанена «Моя Ингрия» вышел в 1921 году, «Только из любви к тебе» в 1923 и «Круг восторга» в 1927 году. Исторический роман Ээту Пярнанена «Антти Кивекяс» появился в 1923 году. Роман Юрьё Саволайнена «В бушующем времени» вышел в Ленинграде в 1935 году в издательстве «Кирья». Саволайнен описывал Ингерманландию со времени отмены крепостного права до периода революций 1917 года. Урхо Торикка, или Юхани Конкка, описал военный поход из Финляндии в Карелию под названием «Мы – герои». Книга вышла в 1929 году. Памяти отца и тысяч других ингерманландских финнов, сосланных в Хибины, в Сибирь и в Казахстан и покоящихся в безвестных могилах, посвящена книга Конкки «На грани двух миров», увидевшая свет в 1939 году. Документальное произведение Йоханнеса Ангере «Война и мир по обе стороны железного занавеса» вышло в 1957 году. Его издание потребовало смелости и от автора, и от издателя. Оба могли предвидеть, что книга попадет в число запрещенных. Два других романа: «Кулланкюля» и «Мы, мужчины из Кулла» – были изданы сначала на шведском языке, а затем на финском.
Правду о жизни ингерманландских финнов в Советском Союзе можно было узнать в Финляндии и в Швеции. В СССР тема Ингерманландии была закрыта вплоть до конца 1980-х годов. Сборник «На ладони времени» Рудольфа Сюкияйнена, включающий в себя очерки о людях и путевые заметки, вышел в издательстве «Карелия» в Петрозаводске в 1981 году.
Документальная повесть Пекки Мутанена «Парень из деревни Марково» вышла в свет в Петрозаводске в 1983 году. Четыре книги Эллы Ояла появились в Финляндии: «Длинный путь домой» в 1988 году, «Финляндия виднеется» в 1990, «Спасённый альбом» в 1991 и «Первая весна» в 1994 году. Живущая в Швеции и пишущая по-шведски Аниа Монахоф выпустила автобиографическую трилогию «Сквозь гранит» в 1987 году, «Убежище» в 1988 и «К звёздам» в 1989. «Чёрная торпеда» появилась в 1992 году, а позднее и в финском переводе. Вот, пожалуй, и все романы ингерманландских авторов.
В Советском Союзе в течение многих десятилетий вышел лишь один роман об ингерманландских финнах, это «Парень из деревни Марково» Пекки Мутанена. Описывая семью главного героя романа Пиетари Тииккиляйнена, автор рассматривает создание колхозов в Ингерманландии и дает им положительную оценку, оставляя в стороне факт высылок. Книга вышла в 1983 году и за год до этого в «Пуналиппу». Начало 1980-х годов было апогеем брежневского застоя. В этих условиях, когда в редакции «Пуналиппу» ингерманландский тематический номер откладывали все 1970-е годы, повесть Мутанена стала событием. Описание жизни деревенского сообщества 1930-х годов было естественным и точным. Книга Мутанена, вышедшая в 1989 году, в идейном отношении существенно отличалась от предыдущей.
У сотрудника «Пуналиппу» Сантери Пакканена и в то время студента Ленинградского университета Матти Пёлля вышло в журнале в конце 1980-х годов несколько рассказов. В них оба автора рассматривали духовное состояние финской молодежи Петрозаводска.
Сотрудник «Карелии» Арви Пертту опубликовал роман, в котором отразил духовную жизнь интеллигенции своего поколения. Роман интересен своей формой и языком, но прежде всего пониманием духовной жизни 30–40-летних современников.
Послевоенная литература ингерманландских финнов стала говорить вдобавок к финскому и русскому языкам еще и по-шведски. Поскольку объектом повествования является Ингерманландия или ее финны, нет препятствий для причисления всех этих авторов к ингерманландским писателям. А как быть, когда писатель по рождению ингерманландский финн, но его творческие интересы напрямую не совпадают с Ингрией, как в случае с пишущим по-русски Робертом Виноненом? На мой взгляд, необходимы более широкий взгляд на литературное творчество ингерманландских финнов и его осмысление.
