Doğma yurdun övladi
Gecux kəndi Dağıstanın cənubunda yerləşir, burada Sovet dövründən bu taya turistlərdən ara-macal tapılmır . Yeraltı Vorontsov şərab zirzəmiləri getdikcə daha çox insanı özlərinə cəlb edir. Dağıstanda, Çar canişini Vorontsov-Daşkovun arzusu ilə üzüm becərmə sənətini yaymaq üçün 1860-cı ildə bu ərazilərdə üzüm əkilmişdi, bağlar əla bar vermişdi. Bu zirzəmilər də bağlar əmələ gələndən sonra tikilmişdi. İsti iyul ayında da zirzəmilərdə sərinlik hökm sürür. Burada şərabçılar müxtəlif növ məhsulları saxlayirdılar. Hacıyevlər ailəsi bu kənddə yaşayan çoxsaylılardan biri idi. Gecux kəndini “balaca Dağıstan” adlandırırdılar, burada respublikanın bütün xalqlarının nümayəndələri yaşayır.
O illərdə Gechuxa gələnlər, şərab zavodunun qarşısındakı bir şüara mütləq diqqət yetirirdilər. "Ən çox günəş şərabdadir. Eşq olsun o şəxslərə ki, üzüm giləsinin şirəsi vasitəsi ilə günəşi qəlblərə çatdırırlar”. Bu sözləri Maksim Gorki demişdir. Bəziləri belə sözlərin proletar yazıçısının yazdığına şübhə edirdilər. Bəziləri köçürüb dəftərcəsinə yazırdı. Bu məkanda qədim bitki sayılan üzüm haqqında hər bir sirri bilirlər. Yəhya Hacıyievin ailəsi də bu kənddə məskən qurmuşdu, ailə başçısı üzümçü idi. Maraqlı burasıdır ki, bu diyarda anadan olan Yəhya gələcəkdə Rusiyanın cənubunda üzüm becərmə sənətində əfsanəyə döndü. Əslində, atasının işini davam etdirərən Yəhya həyatını günəşli giləmeyvə yetişdirməyə həsr etdi. 1957-ci ildə atası Məhəmmədərəfə Hacıyev ərazilərdə üzüm əkinlərini genişləndirmək üçün Ullutərkəmə kəndinə göndərilir. Tərkəmə bölməsində ən bərəkətli sayılan Tatlar kəndinin ətrafında üzümlüklər əkilir. Tatlardakı ilk üzüm kolu da hekayəmin qəhrəmanının atası tərəfindən əkilmişdi. Üzüm bağlarında Yəhya hələ gənc yaşlarından çalışıb. Ata uşaqları işləmək üçün sahəyə aparırdı, bağ işinə vərdiş etmişdi. Sahələrdə bəzən yüngül işləri məktəb uşaqları görürdü. Onlar üzüm şivələrini məftillə bağlayırdılar.
Bir sualdan həmişə narahat idim: bir insanın gələcəkdə uğurlu fəaliyyəti üçün doğulduğu yerin əhəmiyyəti varmı? Doğma məkanın kiçik və ya böyük olması insanın taleyinə təsir göstərirmi? Bəzən əyalətlərdən olan insanlar metropolisdən araya gələn insanlardan daha şücaətidirlər. Ancaq insanların taleyi fərqlidir, çox şey insanın özündən asılıdır. Ancaq vətənin suyunu, əsrarəngiz aurasının insanın əxlaqına, işgüzarlığına təsirini inkar etmək mümkün deyil. Əlbəttə ki, hər bir şərait özünəməxsus bir şəxs yetişdirir. Bu oçerkin qəhrəmanı Gecux kəndində, Qafqazın Vorontsov-Daşkovun tərəfindən inşa edilən şərab saxlama zirzəmilərinin, tənək kollarının pıçıltısı ilə dünyaya gəlib. Uşaqlıqdan bəri üzümü necə becərmə yollarını mənimsəmiş, üzümün bütün növlərini ayırd edə bilirdi. O illər müharibədən sonrakı illər idi. 1952-ci ildə briqadir Məhəmmədərəfənin ailəsində bir oğlan dünyaya göz açdı, ona Yəhya, peyğəmbərin adını qoydular. Məhəmmədərəfənin ailəsi böyük idi, ata və ana mehribançılıqla səkkiz uşağı bəsləyirdi. Yəhya məktəb illərində zəhmətinin ilk bəhrəsini gördü. Özü də daxil olmaqla məhlə uşaqları məktəbə başqa bir kəndə getməli idilər. Piyada gedirdi Yəhya, digərlərinin velosipedləri var idi, onun isə imkanı yox idi ki, velosiped alsın. Sonra da özü bostanda xiyar əkdi, qazandı və velosiped aldı. Bu hərəkət onun arzusuna çatmaq üçün zəhmət çəkdiyini, əməkdən qorxmadığını əks etdirir. Üzüm kolları ilə əhatə olan yaşadığı kəndin təsərrüfatında əsas qazanc məhbəsi, kənd təsərrüfatında əsas istiqamət üzümçülük idi. Yəhya günəş giləmeyvəsinin becərilməsinin sirlərini öyrəndi, doğma torpaqların qayğısına maraq göstərdi. Hacıyev Stavropol Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu bitirdikdən sonra Gecuxda “aqrokimya, bitki mühafizəsi" üzrə nəzarətçi kimi işə başlayır. Sonra ona briqada həvalə olunur, onun briqadası müvəffəqiyyət qazanır, qabaqcıl olur. Yəhya Hacıyev sonralar üzüm briqadir vəzifəsinə təyin olunur.
Dövlət təsərrüfatında "Selik" sovxozunda onun heç vaxt unuda bilmədiyi kimi bir epizod qalıb . Ərazidə yüksək texnologiyalı üzüm bağları tətbiq etməyə başladılar. Bu işi sahələrdə Yəhyanın briqadası həyata keçirirdi. Məlum oldu ki, dövlət təsərrüfatına, Ş. Əliyev adına Birliyə, əfsanəvi üzümçü Nəriman Əliyev başçılıq edir. Sonradan məlum oldu ki, Nəriman Əliyevin dissertasiyası bu üsulla üzümün yetişdirilmə məsələsinə həsr olunub. Bu məqamda, Yəhyanın həyatında əfsanəvi bir adamla ilk görüşü oldu. Bu da tamamilə gözlənilməz bir vəziyyətdə baş tutdu. "Biz yer şumlamaq üçün traktorun hissəsini dəyişirdik. Birdən gördüm ki, Nəriman Əliyev bizə tərəf gəldi və məndən soruşdu:" Sən kimsən? " Cavab verdim: "Ullutərkəmədənəm, briqadirəm". "Mən dərhal başa düşdüm ki, Selikdən deyilsən" dedi,- sabah səhər mənim yanıma gələrsən. Onunla söhbət etdikdən sonra Yəhya özünə əmin oldu, səyini bir məqsədə yönəltdi: taleyini üzümün yetişdirilməsinə həsr etmək qərarına gəldi.
Sonra "Tatlar" sovxoz təsərrüfatına baş aqronom təyin edildi. Burada Yəhya özünü nümunəvi işçi kimi göstərdi. Dərbənd rayon partiya komitəsinin birinci katibi Fətulla Nəmət oğlu Fətullayev onun səylərini və bacarığını, işə münasibətini nəzərə alaraq, 27 yaşlı Hacıyevi “Tatlar” sovxozuna direktor təyin etdi. Məqam isə 1985 il idi, Qorbaçovun dövrü idi, amansız dağıntılar dövrü. Bu gənc Hacıyev üçün sərt bir imtahan idi. Respublika o dövrdə 46 min hektar üzüm bağlarını itirdi. Üzüm bağları əvəzinə buğda əkini tətbiq olundu. Yəhya sovxoz fəaliyyətini tərəvəz, xüsusən pomidor yetişdirməklə saxlaya bildi. Ancaq yenə də Rusiyanın mərkəzi bölgələrinə məhsul yetirməsində problemlər yarandı. Əmək sərf edib yetişdirən tərəvəzi Çeçenistandan Rusiyanın şəhərlərinə aparmaq lazım idi. Bu da tamamilə narahatçılıq törədirdi, qonşu respublikada vəziyyət qədərsiz gərgin idi. “ Məhsulu silahlı mühafizəçilərlə aparırdıq",- Moskva şəhərinə qədər tərəvəz yükünü müşayiət edən mühafizəçi belə xatırlayır. Bunlar öz yerində, Yəhya isə öz məqamını gözləyirdi, bilirdi ki, belə qalmaz, respublikada üzümçülük dirçələcək.
Hacıyievin xəyal etdiyi, gözlədiyi an 2000-ci ildə yetişdi. Dağıstanda üzümçülük sahəsinin canlanmasına dair qərar qəbul olundu, vəziyyət yaxşı tərəfə ciddi şəkildə dəyişdi. Üzüm Sənaye komitəsi yaradıldı, üzüm bağlarının salınmasında təsərrüfatlara bəzi növ imtiyazlar araya gəldi. Bu Yəhya Hacıyevin qaçırmadığı bir şans idi. Pessimizmə uğrayanlar çox olsa da, tərəfdarları ona möhkəm dayaq oldu. Təsərrüfatda hər şey qaydasına düşdü, borclar qaytarılmağa başladı. İnsanlar onun qayğısında işlə təmin olundu, ata-baba yurdunda işləmək şansını qazandı.
Yenidənqurma əməliyyatının elə gedişində bütün ölkədə və Dərbənd rayonunda böhran yaşandığı vaxtda Hacıyev vəziyyətdən çıxmağı bacardı, sakinləri işlə təmin etdi, əmək haqqı verdi, təsərrüfatın borclarından azad olmağı bacardı. Çətinliklər olsa da, Yəhyanın təsərrüfatı ən çətin vəziyyətlər də belə uduzmadı, rəğbət qazandı. Vaxt getdikcə o insanlar arasında “xeyirxah insan” kimi, nəinki Tərəkəmə bölgəsində, eyni zamanda bütün Dağıstanda tanındı. Öz xeyir işləri ilə məşhur oldu. Qabaqcıl təsərrüfatın hesabına çox işlər həyata keçdi. Məktəblərin, uşaq bağçalarının inşasında, uşaqların məktəbə hazırlığında Yəhya təmənnasız kömək göstərirdi. Yolların və digər obyektlərin, rayonun digər yaşayış məntəqələrində təmir işləri görüldü. Bələdiyyədəki bir çox tədbirlər Yəhya Hacıyievin dəstəyi və iştirakı ilə keçirilir.
Yaxşı insanlar arasında fərqli kateqoriyalar da var. Xeyirxahlığın da növləri var. Bəziləri özləri başqalarına yaxşıliq edirlər ki, onlara da yaxşılıq etsinlər, bəziləri isə atalar demişkən, yaxşılıq edib, dənizə atırlar. Belə insanlar çoxdur. Ancaq bunların arasında bəzən insanlara məhəl qoyan, onların imdadına çatan insanlar var ki, köməyə ehtiyacı olanlar onların yanına gəlirlər. Bu cür xeyirxahlar yaxşı işlərinə görə əvəzinə heç nə istəmirlər.
Gündəlik həyatımızda bəzən baş verən görüşdən sonra unudulmayan belə insanlarla az olsa da qarşılaşırıq. Tədricən daha çox şey öyrənirik, onun xarakterini və xasiyyətini öyrənərək, davranışının güclü və zəif tərəflərini vurğulayaraq onlara öyrəşirik. Yaxşı əməllərini, insanlara kömək etmək meylini, ağsaqqallara hörmət etməyini, onların ağsaqqal olduğunu görürük. Biz belə bir insanla daxili görünməz bir əlaqə, bir körpü yaradır, güclü iplər ilə onunla bağlanırıq. Bütün bunlar insanın tərbiyəsindən asılı
amillərdir. Böyük bir müəssisənin rəhbəri adi üzümçü ilə sadə bir insan kimi davranır. Hamımız hər hansı bir peşə üçün yaradılmışıq, amma kənd təsərrüfatı qədim zamanlardan insanları qidalandıran ünsürdür, doğma torpaq bizə çox nemət bəxş edir. Onu hamımız sevməliyik.
Yəhya Hacıyevlə görüşlərimin tarixçəsi böyük ölkənin dağılmasından əvvəl başladı.
O vaxtı Hacıyev Tatlar kəndindəki dövlət təsərrüfatına rəhbərlik edirdi. Vəziyyət ağır idi. Alkoqol əleyhinə qərarlar imzalayan M. Gorbaçov insanlarda üzümçülüyə yönəldilən meylini, ruhunu pozdu, bəzi rəhbərlər üzüm kollarını kəsib, yuxarı instansiyalara təntənə ilə məlumat verirdi. Kim çox tənək məhv edibsə, o yaxşı rəhbər hesab olunurdu.
Məhv edilən üzüm kolları haqqında rəqəmlərini yüksək tribunalardan səsləndirirdilər. Süleyman Stalskinin gözəl sözləri yadıma düşdü. Ağsaqqal demişdi: "Əgər Moskvada, quru yararsız budaqları azaltmaq üçün ağacların budamasını tövsiyə edirlərsə, Dağıstanda ağacı dibindən doğrayırlar." Bu haqsızlığa hamı göz yumdu. Bəzi rəhbərlər yalandan rəqəmlər verirdi, kolları saxlayırdılar. Elə bil üzümdən şərabdan başqa bir içki hazırlamaq mümkün deyil idi. Axı üzümün misilsiz faydası var, şirəsi, mürəbbəsi var, süfrələri bəzəyir.
Yəhya üzüm yetişdirmək arzusundan dönmədi heç bir məqam da dönməmişdi də. Əfsanəvi Nəriman Əliyev onu inandırdı ki, üzümçülüyün qabaqda yaxşı günləri olacaq. Nəriman Əliyevin hər bir tribunada üzümçülüyü respublikanın inkişafında əsas iqtisadi mexanizm kimi göstərirdi. İllər boyu zəhmət çəkib bəsləyən kolları necə kəsmək olar? Yalnız üzümün köhnə kolları məhv edilmədi, həm də yeni kollar da kəsildi. Bu alkoqol əleyhinə yönələn dəhşət idi. Bəziləri isə kolların məhvindən həzz alır, hələ hey rəqəmlər dilə gətirirdi.
Bəli, alkoqola qarşı qanun Qafqazda üzüm sahələrinin azalmasına gətirib çıxardı. Rəsmi məlumatlara görə, üzüm əkinlərinin 30% -ə qədəri məhv edildi - müharibə zamanı məhv olandan daha çox. Üzüm sahəsində işləyənlər qəlbində etiraz etdilər, lakin qəlblərə ümidsizlik çökdü, Dağıstanda şərabçılığın az qala kökü üzüləcək idi. Böyük bir zərbə öz qara işini yürütdü, bəzi klassik üzüm çeşidləri tamamilə məhv oldu.
Dərbənd rayonunun bir sıra dövlət təsərrüfatları azalmağa başladı, avadanlıqlarını satışa qoydular, şərabçılıq üçün əldə edilən texniki cihazlar satılmağa başlandı. Bu təsərrüfatların öz şərabçılıq zavodları var idi. Tatlarda şərabçılıq zavodu yox idi. Yəhya Hacıyev əsasən məhsulu emal üçün Dərbənd şərab zavoduna təhvil verirdi. Buna görə də üzüm becərənin qolu, ayağı zavoda bağlıdır, deyirdi.
Çətinliklərə tab gətirməyən bir çox təsərrüfat başçıları, digər sahələrdə işə düzəldi, ticarətə getdi, ancaq Yəhya öz məqamını gözlədi. Üzümçülük əzablarına dözdü, Yəhya, yenidənqurmanın, "quru qanun" işgəncələrini fəth etdi. Heç vaxt bu torpaqları atmaq fikrinə düşmədi, bağa olan həvəsini itirmədi, başqa bir sahəyə getməyi belə düşünmədi. Yəhyanın dediyi kimi, "Torpaqla təmasda olub, məhsul becərdikdə ondan ayrılmaq çətindir. İşi sevdiyiniz zaman başqa bir sənət axtarmaq olmur. Uşaqlıqdan bəri ömrümü kənd təsərrüfatına bağlamışam və 1985-ci ildə "Tatlar" Dövlət təsərrüfatının direktoru olmuşam. Yenidənqurma zamanı çox çətin idi: əllərimiz bağlanmışdı, üzüm bağlarımız məhv edilmişdi. 2001-ci ildən etibarən valideynlərimin inkişaf etdiyi sahələri kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının irəliləyişini bərpa edə bildim. Mən çox İnanıram ki, respublikada kənd təsərrüfatının inkişafı dövlət siyasətinin istiqamətinin mühüm bir sahə kimi seçilməsinin vaxtı gəlib. İlk növbədə becərilən məhsulların qiymətlərini tənzimləyən bir qərar tətbiq olunmalıdır, kənd istehsalçılarını işçilərinin iqtisadi maraqlarını qorumaq xüsusilə vacibdir ".
O çətin şəraitdə "Tatlar" dövlət təsərrüfatını iflasdan xilas etdi. Salamat qalan üzüm kollarından, çətinliklə cəmi 300 ton üzüm giləmeyvəsi toplayırdı üzümçülər. Yəhya Hacıyev bu vəziyyətdən çıxmaq üçün bir yol aradı və uğur yoluna qədəm qoydu. O illərdə "Tatlar" aqrofirması Yəhya Hacıyievin uzaqgörənliyi olmasa idi dağılacaqdı. Ən çətin böhran anında müəssisəni xilas etmək üçün bir yol tapdı, evini kreditə qoydu, maşınını satdı. Vəsait yetərli olmadıqda, öz doğmalarını inandırdı və qohumları da evlərini zamin qoydu. Təsərrüfat ahəngi qaydaya düşdü. Bu, ağlasığmaz bir şey idi. Qalan aqrofirmalar üzüm kollarını itirdi, heç bir texniki vəsaiti qalmadı, işçi maaşını ödəmədilər və buna görə də dağıldılar. Bu acınacaqlı məqamlarda Yəhya öz fərasətini göstərdi, rəşadətli əməyi ilə ucaldı.
Hər dəfə Dağıstan üzümçüləri haqqında danışdıqda, Tatlar aqroxoldingi yada düşür, respublikanın cənubunda, Dərbənd rayonunda yerləşən bu müəssisə son illər qabaqcıllar sırasında gedir. Agroholding Yəhya Hacıyievin başçılığı ilə bu gün yeni zirvələrə tuşlanıb, yeni amallara düzlənib. Direktorla tanış olan hər kəs bir daha onu unuda bilmir, onun xeyirxah ürəyi qəlbləri heyran salır, hər kəsə ruh verir. Xoldinqin direktoru fəaliyyətində əsas məqsədi insanlara iş vermək və hər ay maaş ödəyə bilməsində görür Hacıyev . Dediyinə görə, bir zaman arzu edirmiş ki, işçilərə gündə min rubl verə bilsin. Bu gün hər bir işçiyə əməyinə görə min beş yüz rubl verməyə gücü var bu təsərrüfatın. Buna görədır ki, işçi qıtlığı burda duyulmur, bu problem yoxdur.
Dəfələrlə Yəhya Hacıyevdən soruşurdum ki, qohumların evlərini kreditə qoyan zaman narazılıq baş vermədi? Bu cavabı aldım: "Nə etdiyimi bilirdim. Mən və qohumlarım evlərimizi əmanət qoyduq, aqrofirma sahmana düşdü, kənd sakinləri iş sahibi oldu. O zamanlar biz cəmi mövsümdə 500 tondan az üzüm göndərirdik, indi 7 min tondan çox. Dirçəliş üçün yalnız köhnə üzüm bağlarını canlandırmadıq, həm də yeni bağlar əkdik. Görürsən, üzümçülük dayandırıla bilməyən bir mexanizmdir. Evlərin, binaların tikintisini dayandıra bilərsən, üzüm ki dayandı, batıb gedəcək. Zavod səni gözləməyəcək, sahələr öləcək və tənəkə sərf olunan vəsait küləyə atılacaqdır. Belə hallarda həmişə bir yol tapıram – konyak zavodundan zəmanət ilə kredit alıram. Ancaq bu, böyük riskdir, başqa yol yoxdur. Buna görə də respublika rəhbərliyinin üzümçülüyün inkişafına diqqət yetirməsi, həqiqətən sevindirir. " Yəhyanın Dövlət təsərrüfatının direktoru kimi fəaliyyətində, nə olacağını və "nə etdiyini bildiyini" hamı bilir. Burda bir epizodu danışmaq istəyirəm. 1985-89-cu illərdə bir neçə ildə geri qaytarılması şərti ilə mənzil evlərinin tikintisinə verilən kreditlər haqqında qanun qüvvəyə minəndə, Yəhya risk edib Tatlar kəndində iyirmi evin inşası üçün kredit götürdü. Və bu əməliyyatda qalib gəldi. Bir neçə ildən sonra rublun düşməsi üzündən kreditlərin miqdarı artıq cüzi idi. Bir ev üçün əlli min əvəzinə, beş min ödəmək lazım idi.
Keçmiş sistemin adamı olsa da Yəhya Hacıyevin uzaqgörənliyi, gələcəyin düşüncəsi, yeni formatlara tam uyğundur. İqtisadi universitetləri, menecerlər məktəbini və digər ali məktəbləri bitirənlər iqtisadi məsələlərdə onunla bəhs edə bilməz.
Bir qəzet müxbiri olaraq, mən tez-tez onun təsərrüfatına baş çəkirəm. Sovet dövründən başlayaraq vaxtaşırı təsərrüfatlarda olmuşam. O vaxt hələ aqroxoldinq yox idi. Bəzi təsərrüfatların "havadarları" vardı, borclarını ödəyir, texnikalar əldə etməyə köməkçiləri tapılır, işləri rəvan gedirdi. Bölgədəki statistika şişdirilirdi, rəhbərlər lazım olan rəqəmləri verirdi. 90-cı illərin islahatları, zərərsiz təsərrüfatlara dəstək olmaq üçün mövcud sxemini məhv endi. Çətin bir vəziyyətdən necə çıxmağı düşünən iş adamları üçün vaxt gəlib çatmışdı. Sovet dövrünün inkişaf etmiş aqrofirmalarının böhranı yetişdi, bəziləri Tatlardakı müəssisə kimi iflasdan urtuldu.
Yəhya həmişə sabah necə yaşamağı və bu gün nə edəcəyini bilir. Bölgədə bir çox kənd sakini Krasnodara, Krıma, Anapaya və Rusiyanın digər şəhərlərinə müvəqqəti qazanc dalınca yola düşürdü. Yalnız onun təsərrüfatından heç yana gedən olmadı. Təsərrüfat sahəsində il boyu iş vardı. Burada həmişə vaxtında maaş verilir, buna görə də öz evini atıb uzağa gedən yoxdur.
Beləliklə, Tatlar müəssisəsi böhran anlarını qət etdi. İndi burada üzümçülükdən savayı, hər il istixanalarda tərəvəz də yetişdirilir. Hacıyevin təsərrüfatında yetişdirilən tərəvəz bazarlarda uzun müddətə öz yerini qazandı.
Hacıyevin rəhbər olduğu təsərrüfat nəinki üzümü emal zavodlarına göndərir, müəssisə kəndinin infrastrukturunun inkişafında, kəndlilərin həyatını yaxşılaşdırmasında kömək edir. Bəli, inanmayanlar çox idi, Yəhya Hacıyev deyir ki, dövlət təsərrüfatının hesabına qazın çəkilməsi üçün borular alınan zaman, kənddə quraşdırılan vaxt çoxu qazın kəndə gələcəyinə inanmadı. Ancaq Dağıstan Respublikasının Dövlət Şurasının üzvü Seid Qurbanovun dəstəyi ilə, kəndini bir ay ərzində qazlaşdırılması başa çatdı. Bu, kəndçilərimiz üçün böyük bir uğur idi, çünki bir çoxu üzüm sahələrində işləyirdi. Yəhya həmişə müəllimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Nəriman Əliyevin dediyi “Dağıstanın qorunması, yaxşı rifahı üçün Tanrı bizə üzüm bitkisini verib” sözlərini xatırlayır. Hacıyev xatırlayır ki: "Nəriman Əliyev məndə idarəçilik işinin bəzi incəciklərini gördü və üzümün taleyindən mənimlə bərabər danışırdı. Xüsusilə, o dedi ki, bizim şəraitdə üzüm becərməsindən savayı başqa bir alternativ yoxdur. Əgər biz bu işi davam etdirməsək, onda Respublika daha da yoxsul olar".
Tatlarda üzümün bu cür yaxşı bitməsi də sirr deyil. Bu yerlər Tərəkəmə əyalətinin ən bol su olan əraziləridir. Burada yerdən bir metrdən su çıxır, sərbəst axır. Yolun hər iki tərəfində uca çinarlar böyüyür, insanları Yəhya Hacıyevə qonaq dəvət edir. Bir kilometr sonra rayon bayramlarının dəfələrlə qeyd olunduğu "Palıd ağacı" guşəsi başlayır. Daha sonra isə "Tatlar" aqroxoldinqinin rəhbəri, indi isə respublikada bir neçə təsərrüfatı özündə birləşdirən nəhəng bir müəssisənin "qərargahı" yerləşir. Burada, Tatların mənzərəli bir guşəsində, kəndə gedən yolun kənarında, adətən direktorun qonaqları ilə görüşləri keçirilir. Geniş çardaqda aqroxoldinq işçiləri toplaşırlar, burada "planerka" kimi iclas keçir, kimə nə etmək lazımdır?
Biz bir fincan çay arxasında oturmuşduq, hələ ki, ətrafda izdiham yox idi, amma Yəhya buraya hamıdan tez gəlir. "Üzümçülük – Dağıstan üçün strateji əhəmiyyətli bir bitkidir və əgər ona lazımi diqqət yetirilsə, onda rayon da, Respublika da çiçəklənəcək", – Yəhya Hacıyev buna əmindir. O, qəti buna inanır, reallıqda bunu sübut edir, torpağa qayğı göstərməyə çağırır.
Aqroxoldingin tərkibinə "Berəkey" ziyanla işləyən təsərrüfatın torpaqları da daxil oldu. O, Berəkəyin minlərlə sakinini işə saldı və təsərrüfatını genişləndirməyə davam etdi. Bərəkəy və Dəliçoban kəndlərinin torpaqlarından "Vinoqradar" MMC müəssisəsi təşkil olundu. Bu torpaqlar bataqlıq, qamış bitən yerlər idi. Burada 750 hektar perspektivli üzüm növü əkilib və bu son məqsəd deyil: üzümçülər plantasiyaları genişləndirməyini düşünürlər. Bu gün "Vinogradar" MMC aqroxoldinqin əsas bir qoludur. Rəhbəri Timur Hacıyev təvazökar imkan dərəcəsində ətraflı dünyagörüşlüdür. Saatlarla üzüm haqqında danışa bilər. Yəhya Hacıyevin tapşırığı ilə təsərrüfatda həyata keçirilən yeni təcrübələr haqqında məlumat aldıq.
Rayonun ziyanla işləyən "Dəliçoban" təsərrüfatının torpaqlarını avand etmək çətin idi, onların da torpaqları aqroxoldinqə keçdi. Bu gün bir çoxları rayonda və Respublika hökumətində Yəhya Hacıyevə öz doğma kəndi ilə kifayətlənmədiyinə, tərk edilmiş boş torpaqlar hesabına plantasiyaları genişləndirməyə başladığı üçün minnətdarlığını bildirirlər. Xüsusilə, Dağıstan Respublikası Xalq Məclisinin sədri Xizri Sixseidov aqroxodinqdə olmuş Tatlar üzümçülərinin əldə etdiyi uğurlardan məmnunluğunu bildirmişdir. Bu təsərrüfatın uğuru respublikanın şərabçılarının aldığı mükafatlarda da öz əksini tapır. Dağıstan üzrə Rusiya Federasiyasının Üzümçülük və şərabçılıq İdarəsinin rəisi Heydər Şuaybov qeyd edir ki, Tatlar üzümləri olmadan respublika bir il ərzində 15 Qran-Priyə layiq ola bilməzdi. "Orada yüksək keyfiyyətli üzüm yetişdirilir və insanlar gözəl giləmeyvə yetişdirən ustalardır". Təzə birləşdirilən sahələri, Tatlar və Ullutərkəmə kəndində plantasiyalar istisna olmaqla,, demək olar ki, sıfırdan başlayıb Yəhya Hacıyev. O Cənubi Dağıstanda ən böyük üzüm mərkəzi yaratmışdır, burada yarım mindən çox adam çalışır. Tatlardan Bərəkəy torpaqlarındakı plantasiyalara qədər Yəhya Hacıyevin təşəbbüsü ilə təcrübə aparılır. Mexanizatorlar qızqın iş başındadır, ancaq bizi maraqlandıran əsas məsələ təcrübəli sahədir.
"Bizdə 80 hektar meyvə verən üzüm bağı var", – deyə təsərrüfat direktoru Timur Hacıyev bildirir. - Baş direktorun təşəbbüsü ilə təcrübə aparmaq üçün iki hektar yer ayrılmışdır. Bu bizim hava altında laboratoriyamızdır. Üzüm növlərinin səmərə verməsi, hansı üzüm növü yaxşı bitir? Bunlar hamısı iş prosesində, həyata keçirilir. Direktorun tapşırığını yerinə yetirdilər, amma etiraf edirlər ki, nazik pərdənin altında üzümü böyütmək çətindir. Burada əl ilə dərman çiləmə aparılır, aqrotexniki işlərin bütün dövrü əllə keçirilir. Amma əgər eksperiment özünü doğruldacaqsa, becərmənin tağlı üsulunu tətbiq etməyi planlaşdırırlar. Hələ ki müşahidələr gedir, bir illik dövr keçməyib, buna görə böyük uğurdan danışmaq olmaz, amma artıq aydındır ki, plyonka altında üzüm 25-30 gün əvvəl yetişir.
Kəhrəba salxımlar insanı cəlb edir, demək olar ki, üzüm tam yetişmişdir. Bu, erkən yetişmə növlərinə aid olan "Arkadiy" növüdür. İstixanada tənəklərlə yanaşı qovun, istiot, qarpız becərilir. Direktor izah etdi ki, onlar bu bitkilərin də üzərində təcrübələr aparır, görəsən, özlərini bu cür şəraitdə necə hiss edirlər? Bu sirləri öyrənəndən sonra gələcəkdə bu müşahidələrdən üzümçülük, tərəvəz-meyvəçilik işində istifadə edəcəklər.
Təcrübə aparılan sahələrdə müşahidələr davam edir. Burada bütün üzüm növlərini sınaqdan çıxarırlar, "Ağadai", "Rkasiteli", "Moldova", "Avgustin" sortları üzərində təcrübələr aparırlar. Bu sahələrdə üzümün məhsuldarlığı hektardan 400 sentnerə çatır.
İstixana üzümçülüyü ölkəmizin şimalında uzun müddət həyata keçirilir, lakin Dağıstanda – bu ilk dəfədir. Bu sahələr hələ yetişmə dövrü keçməyib, ancaq üzüm mövsümdən 30 gün əvvəl yetişən üzümün də qiyməti ayrı olacaq, bu təsərrüfata məhsulları layiqli qiymətlərlə satmaq üçün böyük bir şans verir.
Səfərimiz sona çatdı və biz hər iki tərəfdən bağlar və üzümlərin böyüdüyü yolla geri qayıdırıq. Üzüm bağlarının görünüşü insanları valeh edir, elə bil yenidənqurma məqamının tənəkləri kəsmə qanunu heç olmamışdı da. Sovet dövründə olduğu kimi, hər şey böyüyür və çiçəklənir. Bu nailiyyətləri "Tatlar" aqroxoldinqinin baş direktoru, kənd təsərrüfatının əməkdar işçisi, XM-nin deputatı Yəhya Hacıyievin adı ilə bağlayırlar.
Bir çox iş adamları Yəhya Hacıyievin yeni birləşən təsərrüfat borclarının ödənilməsinə razılıq verməsinə təəccüblənirdi , ona görə ki, onların torpaqları (köhnə üzüm bağları) aqroxoldinqin balansına keçən) yararsız halda idi. Beləliklə, Yəhya Bərəkəy kəndinin torpaqlarını aldı, artıq sahələrdə üzüm kolları insanı valeh edir, bəzi çətinliklər olsa da. Bərəkəy kəndi nisbətən böyükdür, orada üç min adam yaşayır. Kəndin ətrafında vaxtilə üzüm yetişdirilən torpaqlar yerləşir. Keçmiş plantasiyaların bir hissəsi Rostov Bakı Federal yolunun yanında uzanır. "Dost "adlanan çoxları Yəhyanı məhz bu torpaqları aldıqda uduzacağını deyirdi. Bu sahələrdə tənək kolları kötüyə dönmüşdü. Çoxları bu yerlərdə üzüm bitəcəyinə şübhə ilə yanaşdı. Yəhya Hacıyev qarşıya möhkəm məqsəd qoydu: bu torpaqlar haqqında deyilənləri təkzib etmək. O, üzümün kötüklərini, keçmiş kolların qalıqlarını ləğv etmədi, torpağı şumladı və təmizlədi, üzümçülükdə ən çətin işi - köhnə kolların dirçəldilməsi üçün bu sahəyə girişdi. Bu məsələdə pessimistlər çox idi. Bu işin öhdəsindən məharətlə gələn Yəhya sübuta yetirdi ki, işləyən adam öz məqsədinə çatır.
Direktorun novatorluğu ondadır ki, o nəinki üzüm istehsal edir, həm də üzüm sortları ilə seleksiya işləri aparır, üzümün məhsuldarlığını artırmaq məqsədi ilə "Vinoqradar" MMC-nin torpaqlarında təcrübə aparır, o, həmişə yeni becərmə üsulları axtarır. Və uğur qazanır. Bu gün respublikada bütün mütəxəssislər "tağlı üzümçülük" kimi metoddan xəbərdardırlar. Metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, üzüm kolunun dayağı yuxarı qövs şəklində birləşir və təbii olaraq budaqları uzanır və məhsuldarlıq iki dəfə artır. Təcrübəli mütəxəssislərin etirafına görə, bu metod torpaq fondunun az olduğu təsərrüfatlarda çox səmərəlidir.
Yəhya 2006- cı ildə "Vahid Rusiya" dan deputat oldu və 2015-da DR Xalq Məclisinin deputatı oldu. Onun ən qiymətli mükafatı isə aqroxoldinqdə işləyən kənd sakinlərinin rifahıdır. Orden və medallar, "Fəxri fərmanlar", "Qran-Pri" və digər titullar adi olaraq insan üçün "çox sağ olun" kəlməsini əvəz edə bilməz.
İnsan istədiyi hər şeyə nail ola bilər, kosmonavt olar, akademik olar və ya hər kəs ola bilər, lakin bu zaman onun adi insan keyfiyyətləri olmalıdır, bunlar da valideynlərdən, öz həmyerlilərindən və ümumiyyətlə insanlara münasibətdən qidalanır. Yəhya insanlara çox bağlıdır. Bir dəfə onunla söhbətdə oğulun anası qarşısında borcundan söhbət açdım. Direktor gizlətmədi: əvvəllər mən həmişə qazanmaq və anam üçün bir hədiyyə almaq arzusunda idim. Vaxt keçdi, nə yaxşı ki, anam gördü: işimin nəticəsini. Valideynlərinə minnətdar olan Yəhya, xoşbəxtlik duyur ki, valideynləri onu belə xeyirxah və qayğıkeş tərbiyə ediblər. Yəhya Hacıyev deyir:"
Anam hər zaman mənə deyirdı, oğlum hər bir acı sözə döz, hətta sənə qarşı pis iş görülübsə belə döz, sən yaxşılıq elə, o, mütləq başa düşər". Yəhya Hacıyev deyir ki, onun sözlərini unuda bilmirəm. “Biz hamımız onun аqarşısında borcluyuq, əlbəttə ki, heç vaxt ondan daha çox iş görə bilmərik". Bu gün direktoru digər məsələlər narahat edir: müəssisədə üzümün ilkin emal sexini tikmək lazımdır. Bundan başqa, Yəhya Hacıyev respublikada üzümçülükdə ən yaxşı ekspertlərdən biri hesab edilir.
Bu gün Dağıstanda və Rusiyanın cənubunda effektivlikdə aqroxoldinqə bərabər müəssisə yoxdur. Üzümdən söhbət gedən kimi, Nəriman Əliyevin şərəfli işinin davamçısı, torpağına qayğı göstərən, insanlara səadət bəxş etdiyini sübut edən insanın adı çəkilir. Bəli, bu, bizim məşhur həmyerlimiz Yəhya Hadiyevdir. O, doğma torpaqda istədiyi hər bitkini yetişdirə biləcəyini parlaq sübut etdi. Yəhya Hacıyev bir çox ekspertlərin fikirlərinin əksinə olaraq, əslində, həlak olmuş üzüm bağlarını necə canyandırmağını real həyatda göstərib. O, bəhanələr aramır, təqsirkar axtarmır, o iş görür, sanballı, insanlara lazım olan iş. Onun uğursuzluğun səbəblərini axtarmağa vaxtı yoxdur, o yaradıcı işlə məşğuldur. Hesab edirəm ki, Dərbənd rayonunda Yəhya Hacıyev kimi bir neçə nəfər olsa idi, rayon çiçəklənərdi. Bu gün Hadiyevə müraciət edən və ondan imtina cavabı alan adam tapmaq çətindir. Ailədə, dağıstanlıların ən yaxşı ənənələri əsasında boya-başa çatmış, Yəhya Hacıyev bütün işlərində atasının və anasının vəsiyyətlərini yerinə yetirir. Öz yerin bilib İşləyən şəxs torpaqda üzüm yetişdirir, öz doğma mədəniyyətini, ədəbiyyatını, doğma ənənələrini unutmur, sənət adamlarına qayğı göstərir. Sözsüz ki, yaradıcı insanlara fəal kömək edənlərdən biridir. Yəhya Hacıyev həmişə böyüklərə hörmətlə yanaşan, onların vəsiyyətlərinə sadiq olan, əcdadlarının şanlı ənənələrinin şərəflə davam edən bir el oğludur. O, atasından, anasından götürdüyü prinsipləri həyata keçirir. Onu belə tərbiyə veriblər, o, başqa cür də ola bilməz. İnsanların problemlərinə laqeyd qalmamaq, xeyirxahlıq və əməyə rəğbət hissləri ondan oğlu Azad Haciyevə də keçib, o da həmçinin atanın izi ilə getməyə cəhd göstərir və əminəm ki buna nail olacaq.
Zənnimlə, çox gözəl haldır ki, əmək adamı cəmiyyətimizdə özünə layiq yerini tapır. Təkcə rayon yox, Respublika ictimaiyyəti də belə şərəfli insanlarla fəxr edir. Yəhya Hacıyievin əsas mükafatı da insan minnətdarlığıdır, baxmayaraq ki, onun mükafatları da az deyil. O, sübut edir ki, Dağıstanda elə insanlar var, əksər hallarda olduğu kimi, yalnız şöhrət və pul üçün yaşamır, qeyrət üçün yaşayır, xalq üçün yaşayır. Yəhya Hacıyev kimi şəxslər ata-baba vəsiyyətini itirmədən öz xalqının qayğısını çəkir, müqəddəs ənənələrini davam edirlər. Eşq olsun onlara!
Сын родной земли
Село Геджух находится на юге Дагестана, где в советские времена не было отбоя от туристов. Воронцовские подвалы привлекали к себе приезжих из России и из-за рубежа. Их построил еще в 1860-е годы с целью распространения винограда в Дагестане наместник царя Воронцов-Дашков. Там внизу, в подвалах, в жаркий июльский день дышит чудесная прохлада. Виноделы хранили здесь вина разных сортов. Завод обеспечивал всех работой, многие переселялись сюда, в Геджух, чтобы трудиться на прославленном предприятии. Семья Гаджиевых была одной из многочисленных семей, проживающих в этом селе, названном «Дагестаном в миниатюре», ибо здесь живут представители всех народов республики.
Те, кто приезжали в Геджух в те годы, обязательно обращали внимание на большой баннер у входа на винзавод. «В вине всего больше — солнца. Да здравствуют люди, которые умеют делать вино и через него — вносить солнечную силу в души людей!» (Максим Горький). Некоторые сомневались, что такие слова написал пролетарский писатель. Некоторые восхищались и вносили их себе в записные книжки. И символично, что легенда дагестанского виноградарства Яхья Гаджиев родился в семье виноградаря и в селе, где лозу выращивали издревле и об этой культуре тут известно всё. Ему было суждено впоследствии оставить глубокий след в истории виноградарства юга России. По существу, продолжая дело своего отца, он посвятил свою судьбу выращиванию солнечной ягоды. Из Геджуха еще в далеком 1957 году его отца Магомедэрефе Гаджиева направляют в село Уллутеркеме для расширения плантаций винограда в районе. Так на самой благодатной земле, на татлярской, начали возделывать лозу. И первый виноградный куст в Татляре был посажен отцом героя моего рассказа. На виноградники он ходил с отцом и работал с малолетнего возраста. Отец, чтобы приучить детей к труду, брал их с собой. Дети выполняли легкую работу — привязывали ветки лозы к проволоке.
Меня всегда волновал вопрос, имеет ли значение место, где родился человек, для его успешной деятельности в будущем. Видимо, дело в самом человеке, а не в месте, хотя каждый гордится своей малой родиной. Иногда люди из провинций более интеллектуальны, чем из мегаполиса, а иногда наоборот. Конечно, судьбы бывают разные — от самого человека зависит, каким он станет. Но нельзя отрицать влияние малой родины на интересы и нравы человека, на его мировоззрение.
Герой этого очерка с детства видел, как выращивают виноград, и умел различать сорта. Это были послевоенные годы. В 1952 году в семье бригадира Магомедэрефе появился на свет мальчик, которого назвали именем пророка Яхьи. Семья была многодетной, родители Яхьи вырастили восьмерых детей. Первый свой хороший поступок мальчик совершил в школьные годы. Дети из села, в том числе Яхья, должны были добраться до другого села, где была школа. Приходилось добираться пешком, а другие его друзья добирались на велосипедах. Тогда он сам посадил огурцы, вырастил, своим трудом заработал деньги на велосипед. В этом поступке отражается его отношение к труду и устремленность к цели.
Постепенно его интересы обернулись в сторону винограда. После школы он решил стать агрономом. Яхья Гаджиев окончил Ставропольский сельскохозяйственный институт по специальности «Агрохимия, защита растений». Вернувшись домой, в Геджухе молодой специалист начинает работать заведующим агрохимлабораторией. Затем его избирают бригадиром, и его бригада становится передовиком производства. В совхозе «Селик» с ним случился один эпизод, который он никак не может забыть. В районе только начали закладывать высокоштамбовые виноградники, и его бригада делала это впервые. Оказывается, совхоз входил в объединение имени Ш. Алиева, директором которого был легендарный Нариман Алиев. И здесь произошла первая встреча Яхьи с человеком-легендой в виноградарстве. А случилось это в совсем неожиданной ситуации. «Мы с трактористом меняли лемеха для вспашки, — рассказывает Яхья. — И вдруг к нам подходит Нариман Алиев и спрашивает у меня: “А ты кто такой?” Я отвечаю: “Бригадир из Уллутеркеме”. “Я сразу понял, что не из Селика, — сказал он. — Завтра утром зайдешь ко мне”. После беседы с ним Яхья четко поставил перед собой цель: посвятить себя делу выращивания винограда. Затем его назначили главным агрономом в совхоз «Татляр». И здесь Яхья проявил себя образцово. Заметив его старания и добросовестное отношение к труду и к людям, первый секретарь Дербентского района Фетулла Наметович Фатуллаев назначает 27-летнего Гаджиева директором совхоза «Татлярский», а время — 1985 год, эпоха Горбачева, беспощадный развал великой державы, которую наши деды и отцы ценой своих жизней отстаивали в войнах и страшнейших испытаниях ради родной земли, ради родного народа. Это было суровым испытанием для молодого Гаджиева. Республика потеряла тогда 46 тысяч гектаров виноградников. Вместо срубленных виноградников сеяли пшеницу. Его хозяйство начало заниматься выращиванием овощей, в частности томатов. Но и здесь были проблемы с вывозом продукции в центральные регионы России. Чтобы как-то оправдать вложенный труд и сделать попытку подняться на ноги, овощи вывозили в другие регионы России, где реализовывали их по приличной цене. Но, занимаясь теплицами и овощами на открытом грунте, Яхья ждал, когда наступит время для возрождения виноградарства.
И этот момент наступил в 2000 году, когда в Дагестане серьезно задумались о том, чтобы помочь возрождению виноградарства. Был создан комитет по отрасли, появились некоторое виды помощи хозяйствам в закладке виноградников. Это был шанс, который Яхья Гаджиев не мог упустить. Он верил в успех, и за ним пошли его единомышленники. И, несмотря на некий пессимизм отдельных чиновников даже в районе, всё получилось в лучшем виде.
В разгар перестройки, в труднейший период для всей страны и Дербентского района, Гаджиеву удалось выстоять, занять работой жителей, освободиться от налогов и задолженностей по зарплате. Трудности были, но приходилось их решать по ходу дела. Вышедший из труднейших ситуаций Яхья обретал опыт, крепчал и становился еще добрее. Не только в регионе Терекеме, где он живет, но и во всем Дагестане за ним закрепился эпитет «добрый человек». Действительно, много добрых дел на счету нашего героя. И содействие в строительстве школ, детских садов, в ремонте дорог и других объектов не только этих сел, но и других населенных пунктов района. Многие мероприятия в муниципалитете проходят при поддержке и участии Яхьи Гаджиева. Его общение с рабочими на полях может служить эталоном общения начальника и работника вообще, независимо от сферы деятельности.
Среди добрых людей тоже есть разные категории. Доброта тогда благодать, когда она оказана безвозмездно, ради человека. Одни оказывают помощь, чтобы возвеличить себя, другие — чтобы в ответ сделали добро, а есть те, кто делает добро и, как говорится в пословице, бросает его как бутылку в море. Таких людей немало. И среди них иногда встречаются такие, которыми окружающие восхищаются, кого уважают, идут к нему за помощью. Такие благодетели, верша добро, не требуют за него ответных деяний.
Иногда в жизни мы встречаем такого человека, которого забыть уже не можем. Постепенно мы узнаём его глубже, привыкаем к нему, изучаем его характер и нрав, подмечая сильные и слабые стороны его поведения. И видим его добрые дела, его склонность помочь людям, уважать старших, являясь аксакалом. Нас связывает с таким человеком внутренняя невидимая связь, душевный мост, крепкие невидимые нити. И всё потому, что такой человек ведет себя на этой бренной земле как простой смертный, при этом, например как Яхья Гаджиев, являясь руководителем крупного агрохолдинга. Все мы созданы для каких-либо занятий, но земледелие — это то, что издревле кормило людей; всё, что мы покупаем на рынке, дает нам земля.
История моих встреч с Яхьей Гаджиевым началась еще до развала великой страны. Тогда он руководил совхозом в селе Татляр, что в Дербентском районе Дагестана. Времена были тяжелые. Антиалкогольный закон М. Горбачева сломил дух виноградарей, бездумные руководители поспешно велели рубить виноградные кусты, чтобы доложить вышестоящему руководству, что всё сделано как поручено. Как тут не вспомнить прекрасные слова Сулеймана Стальского, сказанные о наших чиновниках? Аксакал сказал: «Если в Москве скажут, чтобы срубили сухие негодные ветки, то в Дагестане рубят само дерево». Никто тогда не смог перечить этим указам, даже не подумав о том, что из винограда кроме вина можно сделать напиток, сок, варенье, можно сохранить его на зиму, ставить на праздничный стол…
Яхья не зря учился выращивать виноград у своего учителя — легендарного на весь союз Героя Социалистического Труда Наримана Алиева. Он твердо был убежден, что политика, выдвинутая в то время, является временной, всё вернется в свое русло, — но уже не будет кустов винограда, которые выращивались годами, на которые были затрачены средства и людской труд. Уничтожались не только старые кусты, но и новые рассады, которые еще не плодоносили. Это был антиалкогольный ужас. Кощунственным было и то, что, уничтожив плантации, руководители с трибун докладывали, сколько кустов они успешно уничтожили за неделю, за месяц…
Борьба с пьянством обернулась для виноградарей Кавказа бедствием. По официальным данным, было уничтожено до 30% виноградных плантаций — на треть больше, чем их погибло во время войны. Те, кто работал на виноградном поле, протестовал в душе, но бессилие оставляло в душе осадок безысходности и краха виноделия в Дагестане. Большой удар был нанесен и селекционной работе — некоторые классические сорта винограда были уничтожены безвозвратно.
Некогда передовые совхозы Дербентского района пришли в упадок, начали распродавать технику и оборудование для виноделия. Эти хозяйства имели свои собственные винзаводы.
В Татляре, где трудился Гаджиев, не было винзавода — совхоз сдавал свой виноград на переработку в основном на Дербентский завод игристых вин. Впоследствии он не раз сожалел о том, что не было в хозяйстве своего обрабатывающего цеха.
Многие руководители хозяйств перед трудностями не устояли, перешли на работу в другие сферы, ушли в торговлю, но не Яхья, который неразрывными узами был связан с родной землей. Буквально выросший на лоне виноградной лозы, Яхья болезненно воспринял все разрушительные изъяны перестройки, пагубность «сухого закона». Но, влюбленный в свою землю, он никогда не думал оставить эту работу, перейти в другую сферу. Как признаётся Яхья, «когда любишь работу, землю свою в прямом и переносном смысле, то тяжело ее терять. Я с детства привязан к сельскому хозяйству, а директором совхоза “Татлярский” стал в 27 лет — в 1985 году. Шла перестройка: заводы закрыли, виноградники уничтожили, благо в 2001 году мне удалось восстановить аграрное хозяйство, которое развивали в свое время мои родители. Чтобы Дагестан развивался, немаловажно, чтобы и виноградарство развивалось. Я считаю, что пришло время поменять вектор направления государственной политики развития сельского хозяйства в республике. Особенно важно защищать экономические интересы сельских товаропроизводителей (прежде всего, регулированием цен на реализуемую продукцию)».
Перестройка постепенно утихла, в хозяйствах настали будни. Предприятие сохранило некоторые плантации, виноградные кусты, с которых с трудом собирали 300 тонн виноградной ягоды, что является мизером для такого хозяйства. Яхья Гаджиев нашел пути, как выйти из этого положения, и ступил на путь успеха. В те годы МУП «Татляр» был бы расформирован, если бы не предвидение директора. В самый кризисный момент он заложил под кредит свой дом и продал машину. А когда денег не хватило, уговорил и родственников заложить свои дома. Это было большим риском, но он оправдался. Хозяйство встало на ноги. Это было что-то невообразимое. Остальные агрофирмы теряли кусты, не было техники, работникам не выплачивали зарплату и, следовательно, не было рабочего ресурса. А в Татляре дела пошли в гору.
Теперь каждый раз, когда говорят о дагестанском винограде, в первую очередь называют агрохолдинг «Татляр» — хозяйство, расположенное на юге республики, в Дербентском районе. И Яхью Гаджиева называют бессменным лидером в этой области за последние годы. Создание агрохолдинга было велением времени. Совхозная форма сменилась агрофирмами, а агрофирмы не могли полностью раскрыть потенциал земли, да и масштаб был не тот. Соседние хозяйства пришли к банкротству, и надо было что-то предпринять. Агрохолдинг стал детищем прославленного виноградаря, новатора в этой отрасли — генерального директора холдинга Яхью Гаджиева сегодня знают не только в Дагестане, но и в Крыму, и в других регионах, куда он приезжал на форумы по выращиванию лозы. Все, кто знаком с ним, знают о его отношении к земле, к виноградникам и садам, которые он возродил на теркеменской земле — жемчужине Дербентского района. Сам директор холдинга основным в своей деятельности считает то, что он может давать людям работу и каждый месяц выплачивать зарплату. «Когда-то я думал о том, как сделать, чтобы рабочие на виноградниках могли получать по пятьсот рублей в день, а сегодня мы имеем возможность выплачивать за день труда на полях тысячу и полтора тысячи рублей», — признаётся директор.
Я не раз спрашивал Яхью Гаджиева, не рисковал ли он, когда заложил под кредит и свое жилье, и дома родственников. На что получил такой ответ: «Я знал что делал. Не хватало денег, я и родственников уговорил заложить свои дома, хозяйство встало на ноги, жители села получили рабочие места. В былые времена Татляр отгружал менее 500 тонн винограда в сезон, а сейчас — более 7 тысяч тонн. Я не только возродил старые виноградники, но и активно сажаю новые. Понимаете, виноградарство — это капитальное строительство, которое останавливать нельзя. Можно остановить строительство домов, зданий, а с виноградом так не получится. Растение ведь не будет ждать тебя, оно погибнет, и средства, затраченные на него, окажутся выброшенными на ветер. В таких случаях я всегда нахожу выход из положения — а именно кредит под гарантии коньячного завода. Но это ведь большой риск, и, кроме того, деньги всё равно пропадают. Поэтому тот факт, что руководство республики уделяет внимание развитию виноградарства, действительно радует». В истории хозяйства и в деятельности Яхьи как директора совхоза был и другой момент, когда он также предугадал, что произойдет, и «знал что делает». Речь идет о ссудах, которые выдавались на строительство жилых домов с возвратом на несколько лет в 1985—1989 годы. Директор рискнул и взял ссуду на строительство двадцати домов в селе Татляр. И выиграл на этом. Через несколько лет произошел обвал рубля, и сумма возврата кредитов оказалась вообще мизерной. Вместо пятидесяти тысяч за один дом выплачивать надо было всего пять тысяч.
Дальновидность руководителя, его мышление на перспективу всегда приводили к успеху. Несмотря на то, что Яхья Гаджиев — человек из бывшей системы, он думает по-новому, да так, что те, кто оканчивает экономические вузы, институты менеджмента и другие учебные заведения, не могут тягаться с ним.
Являясь собственным корреспондентом газеты, я часто бывал в его хозяйстве. Тогда еще не было агрохолдинга, на слуху были другие хозяйства, у которых существовали «покровители» — списывали их долги, помогали приобретать технику. Статистика в районе была дутой — руководители давали те цифры, которые были нужны. Реформы 1990-х годов разрушили доселе существующую схему поддержки убыточных хозяйств. Настало время деловых людей, думающих, как выбраться из трудного положения. Создалась ситуация, когда передовые хозяйства советских времен пришли в упадок, некоторые из них обанкротились — выжили единицы, как, например, предприятие в Татляре.
Яхья всегда знает, как жить завтра и что делать для этого сегодня. В районе многие жители сел выезжали на сезонные заработки в Крым, а также в Краснодар, Анапу и другие города России. Только не из его хозяйства — работа в нем есть круглый год. Зарплату здесь выдают всегда вовремя, так было даже в самые кризисные времена. Совхоз, занимаясь виноградарством, каждый год выращивал овощи в теплицах. Помидоры и огурцы из хозяйства Гаджиева давно занимают достойное место на рынке. А в последние годы в теплицах вызревали даже арбузы и клубника.
Хозяйство Гаджиева не только выращивает виноград и сдает его на перерабатывающие заводы — оно развивает инфраструктуру села Татляр, помогает улучшить быт сельчан в других селах. Да, были трудные моменты, когда даже жители села, где находится хозяйство, не верили, что у Гаджиева получится помогать жителям. Как рассказывает Яхья Гаджиев, когда средствами совхоза были приобретены и установлены в селе трубы для газификации, многие посмеивались, не верили, что в село придет газ. Но с поддержкой Сеида Курбанова, тогда члена Госсовета РД, удалось за один месяц газифицировать село. Это был большой успех для сельчан. Яхья часто вспоминает слова своего наставника, славного радетеля за сохранение и расширение виноградарства в Дагестане Наримана Алиева, который сказал: «Виноград — это Богом данная культура для развития экономики и культуры Дагестана». Нариман Абдулхалыкович Алиев, Герой Социалистического труда, академик, с любых трибун призывал руководителей хозяйств сохранить виноградники, расширить производство. Яхья Гаджиев вспоминает: «Нариман Алиев увидел во мне задатки управленческого таланта и говорил со мной о судьбе винограда как с равным. В частности, он сказал, что другой культуры кроме винограда для выращивания в наших условиях просто нет. И, если мы не сохраним ее, то республика станет еще беднее».
Татляр, где раскинулась часть плантаций агрофирмы, славится своими подземными источниками. Здесь на каждом метре из земли просто так, свободно, течет вода. По обе стороны дороги, ведущей в село, растут высокие чинары, словно приветливо приглашая людей в гости к Яхье Гаджиеву. Через километр начинается «Дубовая роща», где не раз отмечались районные праздники. А еще дальше расположился некий «штаб» руководителя агрохолдинга «Татляр», теперь гиганта в республике, объединяющего в себе несколько бывших агрофирм. Здесь, в живописном уголке Татляра, у дороги в село, обычно проходят встречи директора с гостями. В просторной беседке собираются работники агрохолдинга — тут устраивают нечто вроде «планерки», на которой обсуждаются рабочие планы. Мы сидели за чашкой чая — пока было немноголюдно, Яхья приходит сюда рано. Мысли депутата НС о лозе всегда позитивны и требуют осмысления. «Виноградарство — стратегически важная для Дагестана культура, и если ей будет уделяться должное внимание, то и район, и республика будут процветать», — уверен Яхья Гаджиев. Он твердо убежден, и доказал это в реальности, что нужно реанимировать брошенные земли, возрождать виноградники.
В состав агрохолдинга первыми вошли земли убыточного хозяйства «Берикей», где Яхья Гаджиев кроме высокоштамбовых виноградников заложил интенсивные фруктовые сады. Он дал работу тысячам жителей Берикея и продолжает расширять хозяйство. Организовано предприятие ООО «Виноградарь» на землях селений Берикей и Деличобан. Это были заброшенные земли, заросшие бурьяном и камышом. На них посажено 750 гектаров перспективных сортов винограда, и это не конечная цель: планах — расширение плантаций. Сегодня ООО «Виноградарь» является основным звеном агрохолдинга. Тимур Гаджиев, его руководитель, обстоятельно и долго может рассказывать о сортах винограда, о новых опытах, проводимых в хозяйстве по поручению Яхьи Гаджиева.
Из Татляра едем в Берикей, где на опытном участке по инициативе Яхьи Гаджиева проводятся различные опыты. Тут же расположено ООО «Виноградарь» — дочернее звено агрохолдинга. Рядом проезжают тракторы, которые опрыскивают плантации ядохимикатами. Трактористы довольны: зарплату получают вовремя, работают на новой технике. Но главный вопрос, интересующий нас, — опытный участок.
«У нас 80 гектаров плодоносящих виноградников», — говорит директор хозяйства Тимур Гаджиев. — По инициативе гендиректора выделили два гектара для проведения опытов. Считать его питомником и заявить, что у нас проводятся лабораторные измерения, даются научные оценки, мы пока не можем. Это всё претворяется в жизнь в процессе нашей работы, практическим способом. Яхья Магомедэрефеевич настоял, чтобы один гектар участка с рассадами сорта “Аркадий” был покрыт пленкой для сравнения периода созревания с кустами на открытом грунте».
Задачу руководителя здесь исполнили, но признаются, что выращивать виноград под пленкой сложно. Тут опрыскивание, уход, словом, весь цикл агротехнических работ ведется вручную. Но, если эксперимент оправдает себя, планируют внедрить арочный способ выращивания. Пока же идут наблюдения, цикл в один год не пройден, поэтому говорить о большом успехе не приходится, но уже ясно, что виноград под пленкой созревает на 25—30 дней раньше.
На лозе висят гроздья, почти спелые. Это сорт «аркадий», относящийся к сортам раннего созревания. Между рядами посажены дыни, перец, арбуз. Директор объяснил, что они проводят опыты и над этими культурами, чтобы выяснить, как они ведут себя в такой обстановке, а в дальнейшем эти наблюдения используются на практике.
На опытных участках собственными силами проводят испытания лозы, эксперименты над сортами «агадаи», «ркацители», «молдова», «августин». Урожайность винограда здесь доходит до 400 центнеров с гектара.
Виноград в теплице выращивают на севере страны давно, но в Дагестане — впервые. К тому же всех интересует цикличность выращивания, то есть будет ли виноград плодоносить второй раз за год. И всё же созревание за 30 дней до сезона дает огромный шанс хозяйству реализовать продукцию по достойным ценам.
Трудно было с плантациями другого убыточного хозяйства — МУП «Деличобан», чьи земли тоже перешли в агрохолдинг. Многие сегодня в администрации и в правительстве республики благодарят Яхью Гаджиева за то, что он не ограничился родным селом, а начал расширять плантации за счет заброшенных пустующих земель сел Уллутеркеме, Падар, Берикей и Деличобан. Возрождая участки, кроме плантаций в селах Татляр и Уллутеркеме, почти с нуля, Яхья Гаджиев создал крупнейший виноградарский холдинг в Южном Дагестане, где работают более полутора тысяч человек.
Холдинг отличается высокой рентабельностью и ратующими за сбор доброго урожая умелыми тружениками. В частности, побывавший в агрохолдинге председатель Народного Собрания Республики Дагестан Хизри Шихсаидов не скрывал своего удовлетворения от достигнутых татлярскими виноградарями успехов. На тот момент в хозяйстве уже было собрано более половины урожая высокого качества. Ежедневно на перерабатывающие предприятия здесь сдают 450—500 тонн винограда. Урожайность — 130 центнеров с гектара. На экспериментальных же участках урожайность доходит до 400 центнеров с гектара. Успех этого хозяйства отражается еще и в полученных виноделами республики наградах. Начальник управления виноградарства и виноделия РФ по Дагестану Гайдар Шуайбов отмечает, что без татлярского винограда республика не смогла бы получить до пятнадцати Гран-при за один год. «Там выращивают виноград высокого качества, и люди — удивительные мастера выращивания ягоды».
…Закончилась наша поездка, и мы возвращаемся по дороге, где по обе стороны раскинулись сады и виноградники. Как будто не было закона о вырубке виноградников, не было кризиса. Всё, как в советские времена, растет и цветет. И связывают эти достижения с именем генерального директора агрохолдинга «Татляр», заслуженного работника сельского хозяйства, депутата НС РД Яхьи Гаджиева.
Многие деловые люди удивлялись, когда Яхья Гаджиев соглашался оплатить долги убыточных хозяйств с условием, что их земли (старые виноградники) перейдут на баланс агрохолдинга. Так руководитель взял берикейские земли, на которых уже не осталось кустов винограда, одни пеньки. Село Берикей сравнительно большое, там живет до трех тысяч человек. Вокруг села расположены земли, на которых некогда выращивали виноград. Часть бывших плантаций расположена прямо рядом с федеральной трассой Ростов — Баку. Многие так называемые «друзья» отговаривали Яхью брать на себя ответственность за земли у трассы, где ничего не растет и не росло даже в советские времена. Но не тут-то было. Яхья Гаджиев поставил перед собой твердую цель: опровергнуть то, что говорят про эти земли. Он не стал выкорчевывать пеньки винограда, останки былых кустов, не стал вспахивать и очищать землю. Он взялся на этом участке за самое трудное в виноградарстве — возрождение старых кустов. Скептиков в этом вопросе оказалось еще больше. Время от времени за этими работами следили из правительства республики — получится ли у Яхьи Гаджиева «оживить» давно умершие кусты. Но земля всегда с благодарностью одаривает тех, кто обращается к ней с заботой и любовью. На самых запустевших землях, считающихся неплодородными, Яхья Гаджиев возродил виноградные кусты сорта «ркацители».
Новаторство Яхьи Гаджиева в том, что он не только производит виноград, но и занимается селекционной работой с его сортами, проводит опыты на землях ООО «Виноградарь» с целью достичь повышения урожайности. Он всегда ищет новые методы выращивания и добивается успеха. Сегодня в республике все специалисты осведомлены о таком методе, как «арочное виноградарство», — этот метод впервые применил в Татляре герой нашего рассказа. Суть метода заключается том, что опоры виноградного куста сверху соединяются в форме дуги, плодовые ветки куста естественно удлиняются и урожайность увеличивается в два раза. Этот метод, по признанию опытных специалистов, очень эффективен в тех хозяйствах, где мало земельного фонда.
В 2006 году Яхья Гаджиев стал депутатом от «Единой России», а в 2015-м — депутатом Народного Собрания РД. За него голосовали семьями, как в советские времена. Его награда — это благополучие жителей сел, которые работают в агрохолдинге. Ордена и медали, почетные грамоты, Гран-при и другие атрибуты успеха не могут заменить обыкновенного человеческого спасибо, хотя у Гаджиева много заслуженных наград.
Человек может добиться всего чего захочет, стать космонавтом, академиком, или кем угодно, но при этом всегда будут цениться его человеческие качества, такие как отношение к людям, к родителям, к своим землякам. Яхья очень привязан к людям. Однажды в беседе мы затронули вопрос о долге сына перед матерью. Директор не стал скрывать: раньше он всегда мечтал заработать и сделать что-то для матери. Он, как и подобает сыну, благодарен родителям за то, что они воспитали его таким, какой он есть. «Мать всё время мне говорила: “Сынок, терпи, если даже тебе делают плохое, терпи, сделай ему добро, он обязательно поймет”. “Не могу забыть ее слова, — говорит Яхья Гаджиев. — Все мы в долгу перед ней, и, конечно, никогда не сможем сделать больше, чем она для нас. И к счастью, она успела увидеть благополучие семьи”».
Сегодня, когда в Дагестане и в России заходит разговор о винограде, сразу на память приходит славный продолжатель дела Наримана Алиева — человека, который доказал, что земля одаривает людей, если о ней заботятся. Да, это наш прославленный земляк Яхья Гаджиев. Это он доказал, что на земле Теркеме можно вырастить всё что захочешь, а виноград — тем более. Яхья Гаджиев, вопреки мнению многих экспертов, на деле показал, как можно возродить почти погибшие виноградники. Он давно понял, что кто не работает, тот может найти для безделья сотни причин. Но у него нет времени на поиски этих причин — он занят созидательным трудом. Думаю, если бы в Дербентском районе было еще несколько таких людей, как Яхья Гаджиев, район бы процветал. Сегодня трудно найти человека, который обратился к нему с просьбой и получил отказ. Такого я не припомню. Сам воспитанный на самых лучших традициях теркеменцев и тюрков вообще, Яхья Гаджиев во всех своих делах следует заветам отца и матери. Человек, который работает с землей, выращивает виноград, не забывает свою родную культуру, родную литературу, традиции. Пожалуй, он и один из тех, кто активно помогает творческим людям. Яхья Гаджиев — продолжатель славных традиций тюрков, которые всегда слушались старших, придерживались их заветов. Он претворяет в жизнь те свои принципы, которые перенял от отца и матери. Его так воспитали, он не может быть другим. Чувства добра и сочувствия к проблемам людей перешли от него и к его сыну Азаду Гаджиеву, который тоже идет по стопам отца. И у него это получается неплохо.
Думаю, прекрасно, что человек труда пока еще находит достойное место в нашем обществе. Не только район, но и республика гордится такими славными людьми. И награда Яхьи Гаджиева — Почетная грамота РД — доказательство того, что в Дагестане есть люди, которые думают не только о славе и деньгах, как это обычно бывает, а чтут вечные и святые традиции предков. Слава им!
