Выше гор

Лаьмнел а лекха

Дакъалоцурш:

ГIойсум
Бахьа
МаIаш
I кIант
II кIант
I жима стаг
II жима стаг
III жима стаг
Iабди
Маса
Пхьар Байбетар
1 зуда
2 зуда
Элси
Амата
Нажа
Къайсар
I ОРЦАНХО
II ОРЦАНХО
I Кхиэлахо
II Кхиэлахо
III Кхиэлахо
Куьйра
ГIовда
Берд

I сурт

Пхьар, Элси. ПхьалгIа.

Элси ву цхьаъ деш, ша ечу шаьлтанна жIов тухуш, тоеш. ЧувогIу Пхьар, иза тергалвеш лаьтта.

ЭЛСИ (пхьерах бIаьрг а кхетий). Iуьйре дика йойла хьан, Ваши! 

ПХЬАР. Далла везийла, Элси! ХIун гIирс бу-техьа ахь кху чохь беш берг, сатасале кхуза чу а оьхуш?

ЭЛСИ. Ахь айхьа а ма олу, Ваши: «Iуьйрре гIаьттинчу жаIуьнан жий шала бехкина».

ПХЬАР. Бакъду иза… Iуьйрре гIаьттинчуьнан ка йолу балха тIехь… Тахна-м цкъа а ца вогIучу кепара хьалххе веара хьо… Са а тасале, етта йолийра ахь кху пхьалгIахь жIов…

ЭЛСИ. Тахана дIабирзи ас кху тIехь беш болу болх. Хьажал, Ваши, мах хадабел ас бинчу белхан.

Шаьлта дIало.

ПХЬАР (шаьлта схьа а оьций, леррина цуьнга хьоьжуш). МашаАллахI! МашаАллахI! Ма доккха хIума ду хIара!

ЭЛСИ. Реза вуй хьо? ХIун ду доккха хIума?

ПХЬАР. Доккха хIума ду-кх, и говзалла хьуна сел сиха караерзар! Дика йина, Элси, шаьлта! Хьох бакъволу пхьар хилла!

ЭЛСИ. Баркалла, Ваши. Сох пхьар хиллехь, хьо бахьанехь хилла.

ПХЬАР. ХIинца дуьйна кху пхьалгIахь болх бийр бу ахь. Со хIинца воккха ву, хIара болх кхин а дIакхехьа.

ЭЛСИ. Хьо уллехь ца хилча, суна бан хуур дац.

ПХЬАР. Хуур ду. Хьайн кхин накъост лаца, Iамаве иза. Шаьлта а дика ю батта чохь латтош… Ботт йиэ ахь хIинца.

ЭЛСИ. ХIаъ, ботт ян дIаволалур ву со тахханехь, Ваши.

ПХЬАР. Амма и шаьлта баттара ма яккха, цхьа чIогIа эшча бен. Иштта, чIогIа эшначохь бен, дош а ма ала.

ЭЛСИ. Дика ду, иштта хила хьожур ву хьуна со, Ваши. Со воьду.

ПХЬАР. Стенга воьду хьо, мегарг са а даржале?

ЭЛСИ. ХIара шаьлта, шовдан хихъяккха воллу со, дуьххьарлера маьлхан зIаьнарш цу шовдан чу кхетале.

Элси дIавоьду.

ПХЬАР. Вало т1аккха, вало кхаъ баккха дуьнене.

 

II сурт

Шовдан йист. Элси шовдана йисте кхочу. Шен шаьлта шовдан хи чу юьллу цо.

ЭЛСИ. ХIинцца лома буьххьехь гучубер бу малх. Цуьнан дуьххьарлера зIаьнарш кху шовдан чу кхеташ схьакхочур ю и.

Малх схьакхетарца гучуйолу Амата.

АМАТА. Iуьйре беркате йогIийла, Элси!

ЭЛСИ. Далла езийла, Амата! Малх схьакхетий, денло Iалам, шелонах хебаш буьйсанна гIайгIане Iенна шовда, маьлхан серлонехь къега, масадолу цуьнан болар, бода дIабаллалц коьллашлахь, диттийн гаьннашлахь тебна Iийна олхазарш, шайн зIакаршца маьлхан зIаьнарш, шовда санна муьйлуш, малхе маршаллаш хоьттуш, дека долало… Малх гучубаьлча, Iаламехь хуьлу хийцамаш, хIокху сан дагца хуьлу-кх, Амата, хьо гучуяьлча.

АМАТА. Доккха хIума ду-кх, Элси, хIора Iуьйранна керла-керла хаза дешнаш карадо-кх хьуна. Уьш муха карадо хьуна? 

ЭЛСИ. Уьш лехча каро цхьанхьа а дац. Уьш ша-шах кхоллало сан даг чохь.

АМАТА. Оцу пхьалгIахь ахь кхин хIун говзалла Iамийна-м а ца хаьа суна, дош аларан говзалла-м лакхаяьлла хьан…

ЭЛСИ. Куьйган говзалла а Iамийна хьуна ас. Хьажал хьо! 

Шаьлта дIагойту.

АМАТА. ХIара хIун шаьлта ю?

ЭЛСИ. Шаьлта ю-кх, ас дуьххьара йина.

АМАТА. Шаьлта… ма хаза а ю.

ЭЛСИ. Пхьеро ГIанис хастий сан болх… Сох хIинцца бакъволу пхьар хилла боху, сайн долахь пхьалгIа хила йиш а йолуш…

АМАТА. Делахь, эрна ца хилла ахь пхьалгIахь хьегна къа.

ЭЛСИ. Ворх1 шо дIа-м дели со цу пхьалгIа оьху а, кху шовдан йисте хIуьтту а… Амата, хIара сайн дуьххьарлера шаьлта йина яьлча, ас эр ду бохуш, цхьа ши дош дара сан хьоьга ала лерина.

АМАТА. Алахь х1ета, ЭЛСИ. И ма чIогIа ши дош хила деза, ворх1 шарахь даг чохь къийлина долу.

ЭЛСИ. Дош ло суна… тахана кхузахь, шовдана йистехь, дуьненан тIаьхьалонна дош луо.

АМАТА. И хIун дош ду? И ма деза дош хила деза, дуьненан тIаьхьалонна луш долу дош?!

ЭЛСИ. Деза дош ду… Хьуо соьга кху гурахь йогIур ю алий, дош ло суна…

АМАТА (йоьлуш).Дика ду-кх, хьо тур деш ца хилла… Тур деш хиллехь, кхин а дукха хьелур ма вара хьо, и дешнаш соьга ца олуш… 

ЭЛСИ. Ас дуьйцург бегаш тIе даккха а ца гIерташ, дош лохьа суна.

АМАТА. Со-м яц бегаш беш… Со бехк боккхуш ю-кх. Шаьлта йина яллалц ца Iаш, ала мегар ма дара ахь и дешнаш… Ло-кха ас хьуна дуьненан тIаьхьалонна дош. Хьоьга ца еъна, со хьаьнга гIур яра? Хьо воцург мила ву со оьшуш хIокху доккхачу дуьненахь?

ЭЛСИ. Баркалла, Дела реза хуьлда хьуна, Амата! ХIара ду сан ирс. Вайшимма цхьана латор ю вайн кхерчахь цIе.

АМАТА. Со йоьду Элси. Тахана дуьйна дан дезарш алсамдевр ду…

ДIайоьду.

ЭЛСИ (ша-шега). Иштта хуьлуш хилла-кх ирсе дахар. Хастам бу хьуна, Везан Дела! Сан сатийсам кхочушхилийтарна! (Шовдан хи молу)

Сан ирсан шовда, мел мийларх Iебар вац-кха хьох!

III сурт

ГIОЙСУМ. Я АллахI-Дела ! Диканна делахь хIара сан хьийза са! Цхьаъ хила доллуш санна, цхьа тамашийна синхьехам бу-кх! Ларделахь тхо юьхьIаржонах! Вуочу нехан, вуочу жинийн зенах, зуламах! 

Кертал чоьхьа волу воккха ши стаг: Бахьий, МаIашший.

БАХЬА. Ассалам Iалайкум, ГIойсум! Хьеший тIеоьций ахь?

ГIОЙСУМ. Ва Iалайкум ва салам! ТIе муха ца оьцу, шуьга кхайкхина суо Iаш хилча! Шу марша догIийла! 

МАIАШ. Делера маршалла хьуна а хуьлда!

ГIОЙСУМ. Схьа сехьадовла. Кхуззахь рагIу кIелахь охьаховшур вай, лакха вала ший а, Бахьа хьо кхуза хаа, ткъа хьо, МаIаш – кхуза.

Охьаховший, дIатарло.

БАХЬА. Муха воллу хьо, ГIОЙСУМ. Могашалло са-м ца гатдо?

ГIОЙСУМ. АльхьамдулиллахI. ДIадевллачу шерашка хьаьжча, тоьар ю могашалла а. Шуьшиъ муха ву?

МАIАШ. АльхьамдулиллахI, Дала дика кхобу.

БАХЬА. ГIойсум, лаа дуй-техьа ахь тхо дийнан делккъехь кхайкхар? Сингаттаме хIума-м дац?

ГIОЙСУМ. ХIумма а дац. Цхьа бутт хьалха шуьшиъ вахийтар-кха ас, Лаха-Юккъехь веха Элаха волчу…

БАХЬА. Вахийтира дера, Элахас хаза юьхь а йина юха а ма ваийтира.

ГIОЙСУМ. Шуьша дIадаьхьнарг дIадийца дика говза ца хиллехь, Элахас шун юьхь йийр яцара.

МАIАШ. Тхойша говза лийна аьлла, хилла, хьаха, дацара и… Элаха оьзда стаг волу дела хилла дара.

ГIОЙСУМ. Иза а бакъ ду, ах цундела хиллера, важа ах шуьшиъ бахьанехь хиллера.

БАХЬА. Иштта аьлча, нийса хир ду…

ГIОЙСУМ. И мухха хиллехь а, ашшимма дIадолийна гIуллакх дIадерзош, Элахин йоI Амата схьаяло бахна кегийрхой… Цундела, шуьшиъ кхузахь хилар бакъахьа хеташ, кхайкхинера ас.

МАIАШ. Бакъ кхайкхина, бакъ кхайкхина. Вайн хIун хан ю хьуна, ГIойсум, аьлча, бахьана хилча а, ца хилча а вовшахдеттадала дезаш хан ю. 

ГIОЙСУМ. И стенна бохура ахь, МаIаш?

МАIАШ. Дера боху, ГIойсум, вайн хенара нах къесташ, хилла гонаш хедаш, нилхадовлуш довлу дела, вай цхьаьна яккха йисна хан, мел юй ца хаьа дела.

ГIОЙСУМ. Дала яхйойла иза, вай могаш-маьрша цхьаьна йоккху хан!

БАХЬА. Амин! Уьйраш йолуш дуьне мерза ду, уьйраш хедча дуьне а къахьло.

Чуволу ши кIант, цхьанна карахь, хи чохь долуш гIуммагI а, тас а ду, вукхо дохьуш жима стол а, кегий гIанташ ду.

I КIАНТ. Де дика дойла шун!

МАIАШ. Далла везийла шуьшиъ а.

ГIОЙСУМ. ТIехила, куьйгашна хи кхаьрзина, кхачанах кхетар ду вай. 

Шина хьешо а, тIаккха ГIойсума а куьйгаш дуьлу, кIанта хи а дуттуш. Вукху кIанта кхача чубохьу текхачохь… Иза стоьла тIе хIоттабо.

ГIОЙСУМ. ТIехилал шуьшиъ, кхачанах кхета.

ТIехуьлу ший а.

Бахьа, ахь болабе кхача.

БАХЬА. ГIойсум, ахь болийча бакъахьа дара, Делан Iилма дукха Iамийна ву хьо.

ГIОЙСУМ. Шу сан хьеший ду… ДIадоладе ахь кхачанах кхетар.

БАХЬА. БисмиллахIиррохьманиррохьим, Дала ийман, беркат ма эшадойла кху кертахь!

МАIАШ. Амин! Дала тIаьхье беркате йойла таханлерчу гIуллакхан, Дала беркате йойла кху цIен тIе йогIу нус!

ГIОЙСУМ. Баркалла. Дела реза хуьлда! 

Иштта, зуда ялош нах вовшахкхеташ бу аьлла хезча, суо гуттар а жима волуш тхан дедас ГIубнакъас, иштта хIинца вай санна, шен нийсархошца хиъна Iаш, дийцина цхьа шира дийцар дагадогIу суна.

БАХЬА. ХIун дийцар ду-техьа иза, ГIойсум?

ГIОЙСУМ. И дера ду тамашийна дийцар, хIетахь, вайн генара дай бехачу заманчохь а, вайна юккъехь къинхетам а, собар а, вовшийн доггах дезар а хилла хилар гойтуш долу дийцар. Шуьшиъ цуьнга ладогIа резавелахь, ас шуна и дуьйцур а ду-кх иза.

МАIАШ. Реза ву дера, ГIОЙСУМ. Дийца ахь.

БАХЬА. Дийца дера, пайде доцург ахь дуьйцур а дац. Ткъа нахана пайде долу хIума дийцар , мела ма бу. Иза тхойшинначул хьуна дикахо хаьа, ГIойс у м.

ГIОЙСУМ. Делахь, ладогIа ткъа. 

Серло йов. Серло летча, гучудовлу ширачу заманахьлера сурташ.

IV сурт 

КЪАЙСАР. Сийдолу Нажа! Тайпа – и цхьа хи ду ломах схьадаьлла… Ткъа хина, даьржина, тIулгашлахь, гIамарлахь дIа ца дан, оьшу цхьа бердаш, оьшу цхьа апари, оьшу цхьа харш… И тайпа бердаш ду дайх дисна гIиллакхаш,тайпанан адамаш шайн хоршахь латтош. Мало ца толуьйтуш, къийсамна кийча, уьш даим хилийта оьшу и бердаш.

НАЖА. ГIиллакхаш кхоьллинарш адамаш ду, Къайсар, шайн хенахь хиллачу дахаре хьаьжжина… Ткъа дахар лаьтташ дац, хIоьттина цхьанхьа. И гуттар хийцалуш ду. Дахаре хьаьжжина вай а хийца деза, цкъа мацах хIиттийна шираллин гIиллакхаш… 

КЪАЙСАР. Дайн гIиллакх – иза кхетам бу IаIийнарг наха, дуккха а шерашкахь. Дайшкахьчул сов хьекъал вайгахь ду ахь бахахь, харц ву хьо… И цкъа а тIеоьцур дац Мехкан кхиэло… Хьо цхьаъ ву иссанах и иштта хеташ…

НАЖА. Со теша, уьш алсам боьвр бу-кха, шо-шаре долуш.

КЪАЙСАР. Иза а гойтур ду замано… Ткъа хIинца тIейогIу кхайкхаман Iуьйре… Летае бIаьвнаш чохь орцанан цIераш, кхайкхийта орцане уггаре зевне аз долу кIентий… Гу лекхчу бовлийта, бIаьвнаш тIе бовлийта.

НАЖА. Уьш-м кийчча лаьтташ бу, вайн омране хьоьжуш…

КЪАЙСАР. Делахь, дIадоладе орцане кхайкхар. 

Хеза орцанхойн аьзнаш.

I ОРЦАНХО. Ва-орца дала! Ваа, орца дала! Махкана тIелетта, цхьа къиза бIо! Массо а схьагулло!Массо а лекха бIов лаьттачу майдана вала!

II ОРЦАНХО. Ва-а, орца дала, ва-а, орца дала! 

Божарий майдана гулло.

КЪАЙСАР. Гуллуш бу, гуллуш бу яхь йолу кIентий… Къизачу мостагIашца шаьш тIаме хIитта… Мила хир тIаьххьарниг кху лекхачу лаьмнашна, кIоргачу Iинна шех ижу хила боккъал а хьакъ верг? Мила ву тIаьххьарниг? ХIай, сема орцанхой, аша билгалваккха.

НАЖА. ДIо тIаьхьависина вогIуш ву бере.

КЪАЙСАР. Схьавалаве, кхиэлана хьалха дIахIоттаве иза. Мила ву вовзийта, махкана кхерам тIехIоьттича, шен хеннахь орцах ца волуш, хьевелларг. Массарна вовзийта.

Схьавалавой, дIахIоттаво Куьйра.

I КХИЭЛАХО. Хьо мила, мичара ву, вовзийта тхуна. 

КУЬЙРА. Дала дика дойла шуна, лераме къаной, хIара сирла сатасар… Со ТIулгийн-басара Iаламан кIант Куьйра ву. 

II КХИЭЛАХО. Дикачу ден кIант ву хьо!

III КХИЭЛАХО. Хьоьгахь товш дацара, орцане кхайкхича, тIаьхьависар.

НАЖА. ХIун бахьана хилла-техьа хьо тIаьхьависа?..

КЪАЙСАР. Бахьана хIуъу хиллехь а, хIун бен ду… Чукхосса иза уггар а лекхачу берда буьххьера кIоргачу Iина... Цуьнан декъаза кхаж баьлла кIоргачу Iинан, лекхачу лаьмнийн ижу хилла, кхелхина дIаваха.

I КХИЭЛАХО. Собарде, Къайсар, сих ма луо. Кхиэлана мехала ду массо а хIума. Дийца ахь, жима къонах, хьуо тIаьхьависаран бахьана.

КУЬЙРА. Кхин бахьана дац сан дийца. Мерзачу набаро Iехийна висна, набаро къардина хилла сан лерса.

БЕРД. Аша бехк ца биллахь, лераме къаной, вистхир вара со масех дош олуш.

III КХИЭЛАХО. Цкъа хьалха вовзийта, хьо мила ву.

БЕРД. Со а ву и волччу ТIулг-басе пхьедара. Шух ала там ца хеташ, кхуо лечкъош къайле ю.

КУЬЙРА. Ца оьшу…

НАЖА. Схьадийца… ХIун ду кхуо лачкъийна латтош дерг.

БЕРД. Сан лулахь вехаш ву и КУЬЙРА. ВорхI шарахь ша тIехьийзина, шен даго къастийна йоI сийсара ялийна, чувирзина иза. Цундела ду иза хьевалар. 

НАЖА. И-м доккха бахьана ду…

КЪАЙСАР. И бахьана дац, Нажа, махкана тIе кхерам хIоьттича, къиза бIо тIелетча, къийсаме ца хIуттуш, юьстаха виса.

I КХИЭЛАХО. Бакълуьйш ву КЪАЙСАР.

II КХИЭЛАХО. Суна а хета и бакъ…

III КХИЭЛАХО. Орцане кхайкхича, бахьана цхьа а дац.

III КХИЭЛАХО. ЦIийнах цIе яьлча, хи дан мало еш верг, ледара бере ву. 

КЪАЙСАР. Делахь, массеран вайн цхьа барт бу. Чукхосса кIоргачу, лекхачу бердах…

КХОЙКХУРГ. Собарде, собарде, цул тIаьхьависнарг ву вогIуш…

КЪАЙСАР. Вуй-ца, кхуо хIун леладо, моьлкъа кулла тIе баьллачу хенахь…

КХОЙКХУРГ. Цхьа паргIат вогIу и, шен дин ца чехош… Моьттур ду, ловзарга и вогIуш ву.

НАЖА. Тамаше еана хIара Iуьйре тахана… ДIаваста и лаьттарг. Iаламан Куьйра, хьо маьрша ву.

ДIавосту.

КХОЙКХУРГ. Схьакхечи веана массарел а тIаьхьависнарг.

КЪАЙСАР. Валаве и кхуза, хIоттаве хьалха.

I КХИЭЛАХО. Дийцийта бахьана…

КЪАЙСАР. Оьший-те эрна хан яйа. И паргIат леларехь гуш ду, мел кIезиг лору цо дайн шира гIиллакх.

НАЖА. Сихалла дика яц цхьана а хIуман тIехь… Жима къонах, вовзийта хьуо къаношна ахь.

ГIОВДА. ТIаьхьависнарг ю-кх сан цIе… Со вовзарх аша хIун до?

I КХИЭЛАХО. Кхузахь хаттарш дан бакъо ерш бу кхиэлахой… Вовзийта хьуо.

ГIОВДА. Дабин кIант ГIовда ву… ТIулг басахь ваьхна тахханналц.

II КХИЭЛАХО. Мохк орцане кхайкхича хьуо тIаьхьависаран бахьана дийца…

ГIОВДА. Со гуттар а тIаьхьавуьсуш хилар ду бахьана… Иштта ю-кх сан амал. Со тIаьхьависна сатасаран билгалонаш стиглахь гучуйовлучу хенахь гIатта, баца тIе, зезагаш тIе диллина ша-тайпа архьаш йолу дарбанечу тхих, маьлхан зIаьнарша и дIа малале, сайн дог Iабо, со тIаьхьависина, тIаьхьависна шаша, луоно хьулбинчу ломан буьххье даьллачу зезагна тIе кхача…

I КХИЭЛАХО. Мотт хаза буьйцу цо, мотт говза буьйцу… Кхоам бу-кх цуьнан, кIоргачу Iинан ижу хилла вовр волчу…

НАЖА. Хьан кхечу меттигашка тIаьхьависаршца бала бац кхиэлахойн, хьо тахана тIаьхьависаран хIун бахьана ду дийцахьа?..

ГIОВДА. Ас хIинцца дийцинарш, суна ца луъушехь, сан ницкъ ца кхочуш хилла тIаьхьависарш дара. Тахана виса а лууш, висна со тIаьхьа…

КЪАЙСАР. Орцане схьакхача массарал а тIаьхьависинчуьнга хIун хьоьжу ца хаьа хьуна?

ГIОВДА. Хаьа… ХIетте а тIаьхьа виса лиира суна.

II КХИЭЛАХО. Дуьххьара хезаш ду и тайпа къамел… Алахьа, жима къонах, хIун бахьана ду кIоргачу Iинан ижу хила хьан лаам кхоьллинарг.

ГIОВДА. Сан цкъа а ца хилла и тайпа лаам… Сан лаам хилла цу кхожах кхин кIелхьараваккха.

НАЖА. Ткъа хIун ду хьо тIаьхьа сацийнарг?

ГIОВДА. ХIун пайда бу иза, мухха а хилча а, аша йийр йолу кхиэл массарна а хаьа.

I КХИЭЛАХО. Цхьанна а ца хаьа, муха хир тхан кхиэл… Схьадийца бакъдерг ахь, кхиэлахойн терзан тIе дилла хьайн бахьана…

ГIОВДА. Лераме кхиэлахой! Шуьца долу эхь-бехк лоьрийла Дала. Шух хIора а хилла цхьана хенахь къона, шуна хIоранна а хазделла хIара маьлхан дуьне… ТIаьххьарчу ворхI шарахь сан ойла къагийнарг, суна дуьне хаздинарг, ас мел даккхий хьуьнарш гайтарх, сан тидам ца беш, сийсара яхнера кхечуьнга… ХIунда и лечкъадо, сан даг чохь гIаьттира оьгIазе, дегабааме тулгIенаш… Сайчарел хIун амалш тоьлла ю-техьа ахь ирсе ван хьакъ хиллачу кIентан?.. Аз доцу мохь бетташ, дог карзахдуьйлура… Чов хилла борз санна, со дIасахьийзаш, сан лере кхечира орцане аз. Кечам бан велира со, сихонца кху майдана кхача.

Амма со сацийра сан деган озо. Тахана ахь хийла сатийсинарг шен керта йоссийнарг вуьсур ву тIаьхьа. «Висахь вуьсур ву-кх, шена хьакъдерг ду цунна кхочуш», – кхечира цхьа ойла… Амма, и йохаеш, гIаьттира кхин ойла. И тIаьхьависахь, ирс дайна юьсу-кха СийнабIаьрг… И лаьий, дог хьуна? «Ца лаьа», – элира даго. «Ца лаахь, вай тIаьхьадуьсур ду», – сайн даге а аьлла, лома кIоже веана, сайн дин сацийна, коьллаш юккъехь со лаьттира, кхуза кхача хьаьдда вогIучу Куьйрин дин тIехбаллалц… 

Тийналла хIутту.

I КХИЭЛАХО. Тамашийна хIума ду кху кIанта дуьйцург.

II КХИЭЛАХО. Со къена къанлуш, хезна дац и тайпа къамел.

II КХИЭЛАХО. Сих ца луш, цо аьлларг дуьстина, оьзна, цхьа сацам тIеэца беза вай.

НАЖА. Вовшех дагадовлуш, вай кхеташо ян еза…

I КХИЭЛАХО. ХIай орцанхой, хIара Дабин кIант ГIовда дIо бIоьвна чохь латтаве… Мехкан кхиэлан кхеташо чекхъяллалц.

Кхиэлахой гулло.

II КХИЭЛАХО. ХIинца хIора а вистхила шайна хетарг олуш.

КЪАЙСАР. Цу кIанта дуьйцучо гойту, мел гIийла тIаьхье ю вайн хьалакхуьург. ХIун къамел ду дуьйцург? Алийша, басахь дежа са, стешха лу лаца де доцуш борз гиний шуна?! И хIун къамел ду, йоьIан дог ца дохо, ша тIаьхьависнера?! Виснехь, чувахийта лекхачу бердах, кIоргачу Iинах. И пекъар хьакъ ву Iаьржачу Iинан ижу хила.

I КХИЭЛАХО. Реза вац ахь дечу къамелана со.

II КХИЭЛАХО. Со а вац реза.

НАЖА. Аша бакъо лахь, ас эр дара. Вай тахана теш хилларг ду доккха хIума, тамашийна хIума, вайна а, я вайл хьалха баьхначу вайн вархIе дена а гина дац и тайпа хIума. Шен маьIница вайн кIоргачу Iинал а кIорга хIума ду иза, шен сийлаллийца вайн уггар лекхачу Теболт-ломал а лекха ду иза.

II КХИЭЛАХО. Нийса къамел ду ахь дийриг, НАЖА.

I КХИЭЛАХО. Нийса къамел, дагна там беш ду. Бакъ дош ду тахана ахь мел олург…

III КХИЭЛАХО. Со реза ву хьан хIора а дашна… Сацаран дош ала, НАЖА.

НАЖА. И Дабин кIант ГIовда санна сийдолу къонахий вайна юккъехь хилча, и тайпа яхь йолу кIентий вайна юккъехь хилча, вайна кхераме вац цхьа а мостагI. Цундела вай – Мехкан кхиэло, юкъара дIадаккха деза и адамаш бердах кхуьссу шира къиза гIиллакх.

I КХИЭЛАХО. Нийса боху.

II КХИЭЛАХО. Кхин дийца ца оьшуш, бакъ дош ду и.

III КХИЭЛАХО. Тахана хьан маттаца нийсо ю луьйш.

КЪАЙСАР. Собарде, сих ма ло. Шайна йогIу ижу дIа ца лахь лекхачу Бердана, кIоргачу Iинна, цхьа бекхам боцуш вай дуьтур дац…

I КХИЭЛАХО. Iин иза бода бу, ткъа лекха берд тIулг бу. Вай царах кхоьруш дац.

КЪАЙСАР. Собарде… Вайн шира гIиллакх…

II КХИЭЛАХО. Нагахь хьо тIе ца тахь Мехкан кхиэлана, мукъа ву хьо кхиэлахочун декхарех…

КЪАЙСАР. ХIун дийр ду. Шуна т1е ца товш ваха меттиг яц сан-м.

II КХИЭЛАХО. Нажа, ахь дIакхайкхабе Мехкан кхиэлан сацам.

Нажа нахана тIе схьавогIу.

ОРЦАНХО. ЛадогIа, ладогIа нах! ЛадогIа Мехкан кхиэлан сацаме.

НАЖА. ХIай нах! ХIай нах! Мехкан кхиэлан иштта сацам хилла. ХIара Дабин кIант ГIовда санна къонахий вайн къома юккъехь хилча, вайна кхераме вац цхьа а къиза, тешнабехке мостагI! Цундела оха тахана вайн юккъера дIадоккху, тIаьхьависнарг Iаьржачу Iинна ижунна лекхачу бердах чукхуссуш хилла гIиллакх. (Хазахетаран аьзнаш).

– И боккъал хьекъале сацам бу!

– Декъал хуьлда мехкан кхиэл!

НАЖА. Ткъа хIинца дIасадоха! Массаьрга а дIакхачабиэ Мехкан кхиэлан сацам. Дала хIара санна беркате йоуьйтийла вайна массо а Iуьйре!

V сурт

ГIойсуман хIусам.

ГIОЙСУМ. Дукха ду, нисделла вайн къоман дахарехь тамашийна х1умнаш. И шира дийцар дукха жима волуш хезна суна. Тайп-тайпана хилла сан цунах лаьцна хетарш. Цкъа хьалха ца тешара дог. Муха дийр дара и тайпаниг къонахчо? Массо ву гуттар толаме кхача гIерташ! Ткъа иза ша-тайпа къонах хилла! И тайпанаш дукха ца хуьлу. Адамийн цхьаъ, шиъ чкъор хийцало, и тайпа къонах гучу ца волуш. Хастам бу-кх хьуна, Везин Дела! Доккха хIума ду-кха, ахь адмийн даг чохь кхоьллинчу ойлано адам иштта хийцар. Шен эшаман кIурд бина, шен езачун ирсана некъ а буьтуш, шен дахаран некъ сацо кийча хилар.

МАIАШ. Ма таханлерачу адмаша дийр долуш хIума дац иза.

БАХЬА. Мухха делахь а, кегийрхошна масал эца хаза хIума ду-кха иза.

Гучуволу I кIант.

I КIАНТ. Дада, пурба ло хьайга вистхила!

ГIОЙСУМ. Вистхила!

I КIАНТ. Юьртара кегийрхой бу ловзар дIахIотто лууш… Бакъо лой аша царна и дан?

ГIОЙСУМ. Бахьа, МаIаш, шуьшинна хIун хета?

БАХЬА. Бакъо яла еза!

МАIАШ. Еза дера, зуда ялочу дийнахь ца дича, маца дийр ду ловзар. ДIахIоттаде ала ловзар. ГIарадаккхий, дIахьуо ала.

ГIОЙСУМ. Вало, дIаала кху шимма бохург.

VI сурт

Ловзар. Кегийрхой хелхабуьйлу. Герз долуш хеза.

I ЖИМАСТАГ. ХIинца новкъа бевлла хьуна уьш.

II ЖИМАСТАГ. Делахь, вай хелхарш маса дохур ду. Пондарча айа ахь хелхарийн йиш. Вотанча, ахь а ма кхоае хьайн вота.

Мехкарша йиш локху. Схьадаладо нускал.

II ЗУДА. БIаьрг ма хуьлда кху ловзарна!

I ЖИМАСТАГ. Iаьржа ницкъаш, Iаьржа дегнаш гена довла!

Топ кхуссу.

II ЗУДА. Диканиг дохьуш еана хуьлда!

Хьалха куз тосу, нускало куз хьалаоьцу.

III ЗУДА. Мазал мерза хуьлда хьан мотт! Хуьлда иза даим барт беш!

Моз кхалладо.

II ЗУДА. Беркат дохьуш еъна хуьлда! Оьзда хIу хьо даржош хуьлда!

Нускална кара кIант ло.

II ЗУДА. Тоьар ду и сецор, кирхьан кIел кхачийта нускал!

Нускал кирхьана тIехьа хIоттадо, хелхаран йиш локху. ЦIеххьана и йиш а къаръеш, мохь болу.

III ЖИМАСТАГ. Ва орца далийша, ва-а орца дала!

I КIАНТ. ХIун мохь бу ахь хьоькхург, вайна хIун хилла?

III ЖИМАСТАГ. Вийна, вийна!

II КIАНТ. Мила вийна?

IIIЖИМАСТАГ. Шун ваша!

I КIАНТ. Мила ваша?

IIIЖИМАСТАГ. Шун воккхахверг, ГIойсуман Тойсум.

II КIАНТ. Ахь хIун дуьйцу? Тойсумна ялийна зуда кирхьанна тIехьа лаьтта, ткъа и ша хила веза дIо декхнийн ирзехь долчу оти чохь…

IIIЖИМАСТАГ. Цу ирзехула кху ловзарга догIура тхо, хьаьвзина бу аьлла, новкъа ца догIуш. Цу ирзехь болчу боккхачу кхура кIелахь, шаьлтанаш яьхна, леташ воллучу цу шинна тIекхечира тхо.

I КIАНТ. Мила вара и шиъ ?

IАБДИ. Аьчкапхьар Элсий, Тойсуммий вара.

МАСА. «Тхуна юкъа ма гIорталаш!», – элира Элсис. Изза элира Тойсума а.

IIIЖИМАСТАГ. Цара бохург деш, тхо севцина лаьтташ, Элсин ка а яьлла, цо шаьлта тоьхна, вожийра Тойсум. ГIарасин кIант Элси, тхох бIаьрг кхетча, хьуьн чу дIахьаьдира. Амма каде хьаьвзинчу сан накъосташа схьалаьцна, вихкина, валийна кхуза иза…

ГIОЙСУМ (схьа юкъа а волуш). Мила ву вихкинарг? Мила ву схьавалийнарг?

IIIЖИМАСТАГ. Дала гечдойла цунна, хьан кIант Тойсум вийнарг ву, оха схьалаьцна валийнарг. Шаьлтанашца леташ вара и шиъ ирзехь, кхуьнан ка яьлла, вожийра кхуо Тойсум, суна а, сан ши накъостана а гуш.

ГIОЙСУМ. Мичахь ву и шиъ?..

МАСА. Кхузахь ву, ГIойсум. Дала ийманца собар лойла хьуна!

IАБДИ. Со а ву кхузахь ГIойсум. Дала гечдойла Тойсумна!

ГIОЙСУМ. Ашшимма тоьшалла дой шайн накъоста дуьйцург бакъ хиларна.

МАСА. Бакъдерг ду иза, ГIойсум. И зуламхо оха лаьцна схьавалийна.

ГIОЙСУМ. Схьавалаве, суна хьалха дIахIоттаве и, хаттар ду сан цуьнга дан.

Кегийчу наха Iуттуш, тухуш, валавой, ГIойсумна хьалха дIахIоттаво ГIарасин Элси.

IАБДИ. ХIара ву иза.

МАСА. ХIара ю цо Тойсумна тоьхна шаьлта.

I КIАНТ. Дада, ахь бакъо ло чIир эца вешин…

ГIОЙСУМ. Сих ма луо, сан кIант! Хаттар ду сан кхуьнга! Дийцахьа, Элси, хIун динера хьуна Тойсума? ХIун бахьана дара ахь иза виэн? Ма доккха бахьана хила деза бехк боцу адам диэн.

Цхьа хан йолу Элси вист ца хуьлуш.

ЭЛСИ. ХIуъу бахьана хиллехь а, хIун бен ду. Даьлла-кх и соьгара. Шайн чIир дIаэца аша.

ГIОЙСУМ. Бахьана дийца ахь, тхо чIирана сих ца деш…

Вист ца хуьлу.

МАIАШ. Вистхилий вала! Дийца ахь бахьана.

ЭЛСИ. Бахьана цхьаъ дара… Тахана кху керта Тойсумна ялийна йоI… ВорхI шарахь со тIехьийзина, цхьа бутт хьалха соьга йогIур ю аьлла, дош делла яра… Амма кIира хьалха, аша еха нах а бахкийтина, цу йоьIан дас, хьо, ГIойсум, наха лоруш дика стаг ву аьлла, дехарна жоп деллера… Шен ден дош ца дохош, йоI цунна тIетайра, шен даго хаьржинарг а витина… И лан ца луш, бIарзвелла, ас лехира Тойсум. 

БАХЬА. Хьо йоккха юьхьIаржо! И лан хьо стаг вацахь, хьакъ вац хьо ваха а!

МАIАШ. ГIойсум, Дала хьуна ийманца собар лойла!.. Доккха хIума ду-кх иза, кIантана зуда ялош хIоьттина ловзар тезете дирзина бохург…

БАХЬА. Амма хьан Дала бина аьтто бу, зуламхо зуламна генавалале схьалаьцна хилар. Шен шаьлтанца цхьаьна…

МАIАШ. ХIинца хьан аьтто бу-кх, ГIойсум, Дала хьайна бакъо елла ма хиллара, цо зулам динчу герзаца хьайн кIентан чIир эца.

Шаьлта кховдайо ГIойсуме.

ГIОЙСУМ (Шаьлта схьа а оьцуш). 

БАХЬА, МАIАШ. Сан нийса нийсархой, нах! Суна жимчохь дуьйна баккхийчара олуш хезнера: кху дуьненчохь уггаре а лан хала дерг, шен дегIе вахана шен доьзалхочух къастар ду олуш. Тахана хии-кх суна уьш бакъ хиллийла. Ма бакъ хилла-кх уьш! Кхин а чIогIа хала хилла, иштта хьайн дегIе волуш хьалакхиъна доьзалхо нехан карах кхалхар. 

Дала хIара дуьне адамаш зиэн кхоьллина ду. Таханлера де Дала со зуьйш делла ду суна! ЭлхьамдулиллахI, Далла бу хастам! Реза ву-кх со цуьнан кхиэлана. Бахьа, МаIаш, суна хаьа, сайна Дала сайн кIентан чIир эца бакъо еллийла. И диэн соьга сан даго а боху. Амма буй-техьа кху суна тIехIоьттинчу киртиг юккъера вала кхин а тоьлаш некъ? Ас собар дийр ду. Ас ойла йийр ю, ас Деле доIа дийр ду. Со теша, Дала хьоьхур бу суна нийса некъ. Ткъа хIинца, дIавастий, дIавахийта и ГIарасин кIант Элси! Иза лаьттах чу а гIур вац, стигла хьала а вер вац. Вайна эшахь, карор ву вайна иза. Кху керта тахана ялийна йолу Элахин йоI Амата шен цIа дIакхетае, хIинца маьрша ю-кх иза шен даго къобалбина некъ харжа.

Кегий нах дIадерзаде ловзар, дIахIоттаде тезет. Иштта хилла-кх дуьненан Iедал: ловзарна гулбелларш тезета хIитта дезаш.

Кегийрхоша ловзаран коьчалш дIахьо: кирхьа, пондар, вата, стоьлаш. Тезетан коьчалш дIахIиттайо: шина агIор хIиттийначу гIанташ тIе охьаховшу нах, тIеоьху нах, доIанаш до… Тезет.

 

VII сурт

ГIойсум ву, ламаза тIехь доIа деш.

ГIОЙСУМ. Я АллахI-Дела! Хастам бу-кх, хIай АллахI-Дела! ЭлхьамдулиллахI, реза ву-кх со Хьан кхиэлана! Ма доккха хIума ду-кх ахь кхоьллина муьлхха а хIума, бецахелигна тIера седарчашна тIекхаччалц. Оцу Бецахелигна дахар а тоьар дар-кха ойла ечу стагана, Хьо массо а хIуманна ницкъ кхочуш, массо хIума кхуллуш, массо хIума гуш, хезаш, Айхьа кхоьллинчех цхьана а хIуманах тера воцуш хиларх доггах теша. Оцу бецахелиган дахар а тоьар дар-кха мел йоккха ю, адам тIаьхьакхиа йиш йоцуш йоккха ю хьан къайле.

Ткъа мел доккха хIума ду Ахь кхоьллинчу муьлххачу а хIуманан дахар хадор. Къаьсттина адаман дахар хадор. Хьан дош ду-кх: «Цхьа адам дер – дуьненчохь мел хилла а, мел долу а, мел хир долу а адам дер санна, къа ду» – аьлла. Я АллахI-Дела, Хьан дош ду-кх: « Хьайн дуьхьа виэн хьакъволу чIирхо хьалхавитинчунна, цунна гечдиначунна Айхьа а гечдийр ду», – аьлла. Амма цу кIанта кхиндIа а зуламаш дан ма тарло. Цундела и хIинццехь сацор гIоле дац? Везандела, гIо делахь суна тахана нийса сацам тIеэца.

VIII сурт

Дуккха а нах богIу ГIойсуман керта, хьалхаваьлла воккха стаг Байбетар а волуш. ГIойсум гучу ма велли, коьртара куйнаш а дохуш, горхIуьтту уьш.

ГIОЙСУМ. ХIай нах, хIай, сан дехар ду шуьга! ХьалагIовтта!

Цхьа Байбетар хьалагIотту.

БАЙБЕТАР. Хьан дехарна жоп луш, со хьалагIаьтти. Пурба ло суна хьайга вистхила!

ГIОЙСУМ. Пурба ду хьуна. 

БАЙБЕТАР. Дала кхоьллинчу адаман дахаран мах мел беза бу, цуьнга шайн лерам мел боккху бу гойтуш хIиттина и нах гуора! Кхузахь вайн юьртара нах хилла ца Iа, кхузахь вайн луларчу ярташкара а, генарчу ярташкара а нах бу, хIара диканца дIадерза мел луург кхайкхаза схьавеана кхуза. Уьш массо веана хьоьга дехаре, шайтIано Iехийна, оьгIазалло бIарзвина зулам дина волу ГIарасин Элси чIирах хьалхавита ала. И декъаза стаг, чIогIа дохковаьлла ву, са чохь велахь а, дуьненах чам дIабаьлла, веллачун хьесапе вирзина. Цундела валийна оха иза кхуза, марчо юкъа а хьарчийна, барми тIе а виллина.

ГIОЙСУМ. Къамелаш кхин а дийр ду вай, Байбетар, оцу нахе хьалагIовтта ала. Суна товш дац, суна чIогIа эхье хIума ду нах гор а эгийтина, хIоьттина латта. 

БАЙБЕТАР. И нах гIовттур болуш бац, ГIойсум, ахь шайн дехарна жоп даллалц.

ГIОЙСУМ. Жоп лур ду-кх ас, уьш хьалагIевттичахьана.

БАЙБЕТАР. Дела реза хуьлда хьуна, ГIойсум, хьалагIовтта нах!

Нах хьалагIовтту.

ГIОЙСУМ. Байбетар, хIоккхул хIара нах ца хьийзош, хьо хьуо схьавеънехь а тоьар ма дара, ши-кхо накъост тIаьхьа а хIоттийна. Делахь а, аша лелийнарг шайн гIиллакх ду, шайн лерам бу, Дала диканца бекхам бойла шуна. Юьртахой! Лераме нах! Ма дика ду-кх шу долуш, иштта вонехь, диканехь орцахдоьвлла дIахIийтта шу долуш ду-кх дика! ХIара бохам, со зуьйш, Дала сайна беллийла а хууш, ас еха ойланаш йина, кху юккъера вала гечо лоьхуш. Дала суна хьеха а хьехна и гечо. Вай кхоьллинчу, вай кхалхор долчу Делан дуьхьа ас чIирах хьалхавуьту и ГIарасин кIант ЭЛСИ. Цуьнга кху юьртара дIавала а ца боху ас. Шен дIо гу тIехь гучу пхьалгIи чохь къа а хьоьгуш, ваха боху. Амма герзаш дар ас доьхку кхунна, балхана оьшуш болу гIирсаш биэ. Ас витарх, Делан кхиэл ю кхунна тIехь лаьтташ, вайн массарна тIехь санна. ДIадаста цунна хьарчийна марчо. И юха хьайн дег1ах хьарчадале, къа чIогIа хьега деза ахь, ГIарасин кIант ЭЛСИ. Къахьега!

Нахе белхарш довлу.

АЬЗНАШ: Дала сий де хьан, ГIойсум!

– Эвлаяъ ву-кх! Эвлаяъ ца хилча, далур дац и тайпа къамел.

– Цуьнан да Къосам а вара эвлаьяан дакъа долуш.

– Цуьнан денда Iуса а-м вара, нахана дарбане стаг, хазачу дашца муьлххачу а стеган сингаттам дIаайа ницкъ болуш.

– Шен орамах терра ву, кхечу кепара хила йиш яцара цуьнан.

БАЙБЕТАР. Дела а, Делан Салам хиларг Элча а реза хуьлда хьуна ГIОЙСУМ. Тахана ахь тхан йина юьхь кхана догIу долчу Къемата-дийнахь Дала йойла хьан!

Наха назма йолайо. ЧIирхочунна хьарчийна марчо дIадосту. ГIойсуман цхьана кIанта маж дIайошу лурвоьлчуьн. Назма чIагIло.

IX сурт

ГIойсум ша ву. Хезаш ю Элсис пхьалгIахь етта жIов.

ГIОЙСУМ (ша-шега). Юха а етта жIов. Буьйсанна пхьалгIи чохь сецча а, набаран тар тесча а, ца сеца даг чу етта жIов. Лан хала ю иза. Лан хала ю хенакIуьран зIок а, и хаддаза хьан коьрта чу етталуш хилча. Саца дог, соьга сайн нийат дохадайта гIерта хьо? Ма карзахдели хьо, караIамоза айгIар санна. Ца сацахь, ас саца-м дийр ду хьо, айгIарна санна, бага дуьрста а тесна. «Къонах, собар кхачийча а собар карош хила веза», – олура дас. Диканиг дан-м хала дац, олура цо, и дика доха а ца деш, чекхвала ду хала. Везан Дела, лолахь суна ницкъ а, собар а сайн нийатана хьанал а вуьсуш, Хьайна дуьхьал ван!

Мукъам.

Элси ша ву пхьалгIи чохь. ЦIаьххьана карзахволий, дIасахьоьвза иза. Варзап а етташ, шен бIаьрг тIе сецна массо а хIума йохош,отуш.

ЭЛСИ. ГIойсум! ГIойсум, дIаэцна елара ахь хьайн кIентан чIир, со кху бале а ца вуллуш! ДIаэцна елара ахь хьайн чIир… (охьавужу)

II дакъа

Дакъалоцурш:

Улби
Улбин нана Амата
Полколаг
Элси
I салти
II салти
I вахархо
2 вахархо
I гIалгIазкхи
2 гIалгIазкхи
ГIуьмки
Суьйли
Нохчи
нах

I сурт

Улбин а, цуьнан ненан Аматин а хIусам.

АМАТА (урчакх а хьовзош) 

Гу лекхачу лома юьйлуш, 
Бай шерачу охьахуьйшуш,
Адам доцчу къайлаюьйлуш,
Елха езара, везнарг хьуна.

УЛБИ. И гIийла йиш локхура-кх ахь, нана, со жима волуш…

АМАТА. Суна хьо хIинца а ма ду бер. ДIатовжий, садаIахьа.

УЛБИ. Нана, цкъа мукъне а самукъане йиш лакхахьа.

АМАТА. Самукъане йиш а локхур ю.

УЛБИ. Маца локхур ю ахь?

АМАТА. Ахь кху керта нус ялийчахьана.

УЛБИ. Дика ду, нана, со хIинцца хьуна яло нус лаха араволу.

АМАТА. Нус генахь леха оьшуш яц… Кху юьртахь а карор ю, тидам беш хилчахьана…

УЛБИ. Дика ду, нана, тахана со цкъа аравер ву… ТIаккха, ахь бохург дийр ду ас.

АМАТА. Улби, дита дезар-кха ахь и хIонце эхар…

УЛБИ. Нана, дага ца догIу хьуна, жима волуш айхьа со хьистина: «Обарг Вара санна, яхь йолуш хир ву, обарг Вара санна, ка йолуш хир ву, обарг Вара санна, дог майра хир ву», – бохуш… Цкъа йокъана а хIоьттина, вайн ялта ца кхиъна, мацалла хIоьттича, ахь олура: «Обарг Вара ву хIонцана вахана, иза орцахвер ву вайна!» Иза орцах а велира вайна... Оцу обарган Варин некъ дIакхоьхьуш ву-кх со, нана.

АМАТА. Хаьа суна, кIант, айса и дийцинийла хаьа… ХIинца наха хьох а олу изза дош. «Улбига кхочуш кIант вац махкахь!» Дера и сан дагна хаза а ма хета. Амма суна ца лаьа, ахь кхин дIа и гIуллакх леладойла.

УЛБИ. Стенна, нана?

АМАТА. Хьан да Устарха хьан цхьа а шо а кхачале кхелхира цIеххьана коьрте хьаьддачу лазарх. Хьо, сайн цхьаъ бен воцу доьзалхо кхиош, хьан ден кертахь яьхна со, нехан цIентIе яхана хьан дог а ца дохош. Суна ца лаьа, хьо тIаьхье йоцуш вайта… Обарга Варин хIун чаккхе хилла хаьий хьуна?

УЛБИ. Хаьа. Ша тешначара тешнабехк а бина, паччахьан салташа вийна.

АМАТА. Суна ца лаьа хьан а и чаккхе хуьлийла. Цундела, хьайн кхин гIуллакх лаха.

УЛБИ. ХIун гIуллакх лаха, нана.

АМАТА. Масане ду уьш… Эцца вайн эвла юккъехь йолу пхьалгIа схьаелла… Иттех шо ду и къоьвлина лаьтта. 

УЛБИ. Хьан къоьвлина иза.

АМАТА. Цу чохь болх беш хиллачу ГIарасин Элсис. ГIойсум валлалц болх бира цо. ТIаккха дIавахара.

УЛБИ. И велча, дIа хIунда воьдуш ву?..

АМАТА. Ас масийттаза дийцина-кх хьуна иза…Стаг веллера цуьнан карах…

УЛБИ. Х1а-а, ша т1ехьийзина йо1 кхечуьнга маре елча, и вийнарг вуй иза?.

АМАТА. Х1аъ и ву.

УЛБИ. И ма доккха хIума ду. ЙоI маре яхна аьлла, стаг муха вуьйр ву?

АМАТА. Вийра… ТIаккха, дукха нах бахара ГIойсуман керта, иза вита аьлла. ГорахIиттина, дехар дира цара… ГIойсума витира шен кIант вийнарг, оцу пхьалгIи чохь болх бар цунна тIе а дуьллуш.

УЛБИ. Ткъа оцу йоIах хIун хилира?

АМАТА. Иза ца яхара ГIарасин Элсига. Иза масех шо даьлча, вайн лула юьрта кхечу стаге маре яхара. Амма шена везнарг вицлуш ца хиллера цунна. цо локху бохура иштта йиш ша йисначохь: 

Гу лекхачу лома юьйлуш,
Бай шерачу охьахуьйшуш,
Адам доцчу къайлаюьйлуш,
Елха езара, везнарг хьуна…

УЛБИ. Ой, д1аяха езаш хиллера-кх, цунна и эшарш ца лоькхуш.

АМАТА. Сан к1ант, йо1ан безам и ангали пхьег1а ма ю, ца хууш куьг кхетахь, йоьхна д1айолуш. Цуьнан даг чохь юьйхи и пхьег1а.

Ткъа цунна везнарг, хIетахь дуьйна адаме вист ца хуьлуш, ткъе итт шарахь кху пхьалгIахь жIов а йиттина, ГIойсум дIакхелхича, цхьанхьа дIавахана вайра. Иттех шо а ду цу пхьалгIахь цIе латоза, ахь хьалалатае и сан кIант. Аьчгапхьар оьшуш ву юьртахь.

 УЛБИ. Дика ду, нана. Ас дийр ду хьуна ахь бохург. Тахана диэ ма ала. Иштта цIеххьана тешаме доттагIий а, цаьрца ас идадо некъаш дита атта ма дац. Амма ас дош ло хьуна, нана, со вер ву хьуна ахь бохучу новкъа.

АМАТА. ТIаьхьа ма висахьара хьо, нана яларг. ТIаьхьа ма висахьара хьо.

УЛБИ. Дала мукъалахь, вуьсур вац со тIаьхьа. Ткъа хIинца со дIакхача веза йиллинчу метте.

АМАТА. Дала Iалашве хьо, сан кIант!

УЛБИ. Са ма гатделахь, нана, со дукха хьелур вац хьуна.

(ДIавоьду).

АМАТА. Дала Iалашве хьо, сан кIант! Дала Iалашве хьо!

II сурт

ГIизларан гIалин майда. Гулбелла нах. ДIахIиттош ю тангIалкхаш.

I  САЛТИ. ДIасахила нах, дIасахила!

1 ВАХАРХО. Алахьа, салти, хIун хир долуш ду!

II  САЛТИ. Кхин доккха хIума а дац, оцу нохчийн обаргех цхьаъ ву каравеана.

2 ВАХАРХО. ХIун дан гIерта шу цунна.

I  САЛТИ. Цунний? Дан деззарг.

1 ВАХАРХО. ХIун ду иза?

II  САЛТИ. Кхин доккха хIума а дац… ирхъолла гIерта берзан кIеза.

I  ГIАЛАГIАЗКХИ. ХIай нохчи! И хьайн дечиг полколагна стенна ца духку ахь?

НОХЧИ. Полколагана стенна оьшу сан дечиг?

II  ГIАЛАГIАЗКХИ. Шун обаргаш ирхъохка, тангIалкхаш ян оьшу-кх! (воьлу).

НОХЧИ. Хьо сох велахь а, сан дечиг ца хилча, шун муцIарш гIорор-м ю.

I  ГIАЛАГIАЗКХИ. МуцIарш йохъян-м молха дара тхан, хьан дечиг ца хилча а. ХIай, гIумки, етт къона буй хьан?

ГIУМКИ. Бу-у, сол пхи шо жима бу…

I  ГIАЛАГIАЗКХИ. Ой, шура мукъане а лой цуо?!

ГIУМКИ. Ло, гурралц оьзча, иттех литар.

I  ГIАЛАГIАЗКХИ. Уой, иштта етт базара стенна балийна ахь?!

ГIУМКИ. Вуо болу дела, дIабохка.

Нах буьйлу.

II  ГIАЛАГIАЗКХИ. Паша, Iаддабита и ламарой, хьийза а ца беш, цара беламе воккхур ву хьо.

I  ГIАЛАГIАЗКХИ. Хьийзорах, хьаьвзар болуш бац хьуна хIорш-м (суьйли а гой). ХIинца хIара суьйли а схьакхечи хьуна, шен туьха дохьуш. ХIай, суьйли, туьха бен хIумма а яц хьан йохка ян. Ахь мел кхоьхьу туьха дIаэцахь, баI санна, дурлур ю-кх хIара ГIизлара, хьа-хьа-хьа (воьлу)

Суьйли. Хьо хIун ала гIерта сан туьханна, ва къорза гIалагIазкхи. Сан туьха ца хилча, шун хьелийн шура догIанан Iовраш ю.

Нах буьйлу.

I  САЛТИ. ДIасахила, дIасахила.

2 ВАХАРХО. Валош ву, валош ву!

ГIумки. Кара муха вахана-техьа иза?

II  ГIАЛАГIАЗКХИ. Цуьнан говр йожийна салташа, топ тоьхна… ТIаккха, шен карара герз кхоьссина ваьлча, лаьцна схьавалийна.

Тоьттуш-1уттуш, схьавалавой дIахIоттаво Улби. Полколаг волу хьалха.

ПОЛКОЛАГ. ДIадаккха цуьнан коьртара гали. (Гали дIадоккху)

УЛБИ. Хастам бу хьуна, Везан Дела, кхин цкъа а маьлхан серло ган аьтто би-кх ахь сунна!

ПОЛКОЛАГ. ХIун дуьйцуш ву хьо айхь-хьайга? Мохь тоьхна ала мегар ду хьуна хьайн дагахь дерг. Кхул тIаьхьа хIумма ала аьтто хир бац хьан.

УЛБИ. Со-м Далла хастам беш вара, хIара маьлхан серло кхин цкъа а Цо суна гайтарна.

ПОЛКОЛАГ. Хьайна и тIаьххьара гуш юйла хаьий хьуна… 

УЛБИ. Хаьа, Полколаг.

ПОЛКОЛАГ. Хьуна а, хьан накъосташна а моьтту хир дара шаьш талораш а деш, элийн даьхни а лоьхкуш, пачхьалкхан хазнаш кхоьхьуш, иштта дIа дуьйладелла лелар ду.

Тхан оьрсийн кица ду: «Мел бехачу муьшан чаккхе ю». Ахь ма чIогIа корта айина? Эхь хета сох а, кху нахах а.

УЛБИ. Чаккхе-м массеран а ю, ПОЛКОЛАГ. Ас, цхьаннах эхь хета, эьхье хIума ца дина. И тхаьш лоьхку даьхни, кхоьхьу хазнаш а оха дIасайоькъура. Аша а, шун Iедало а латтанаш дIадаьхна, шайн сискал яккха аьтту боцуш, къийбеллачу, гIаддайначу нахана доькъура оха тхаьш даьккхинарг. Тхо тхайна цунах бахам гулбеш дацара.

ПОЛКОЛАГ. Нах къен хир бац, болх бахь. Болх бан беза, нехан хьоле са а ца туьйсуш!

УЛБИ. Аша тхуна дитинарш тIулгаш ду… ТIулгаш тIехь, мел къахьегча а, ялта ца кхуьу!

ПОЛКОЛАГ. Сацийта! Ялтех хIуъу хилахь, хабар-м хьекъаш ду хьан. Хьайн ала делахь, тIаьххьара дош алий вала!

УЛБИ. Ала дош-м дацара сан, дехар дара сан тIаьххьара хьоьга дан!

ПОЛКОЛАГ. ХIун дехар ду иза? Схьаалий вала!

УЛБИ. Сан дехар ду хьоьга, полколаг, со цхьана денна цIа вахийтахьара ахь, кхана хIара хан хилале, со юхакхочур вара хьуна, ахь кхайкхина кхиэл тIеэца!

ПОЛКОЛАГ. Ахь хIун дуьйцу, со хьераваьлла хета хьуна? Я Iовдал хета?

УЛБИ. Ца хетта. Мелхо а хьан цIе яхна Кавказехь, нийсо езаш, къонах стаг ву бохуш, вуьйцуш ву хьо.

ПОЛКОЛАГ. Со милла велахь а, борз хьуьнха дIахеццал хьекъалх тилла-м вац со.

УЛБИ. Тхан юьртара Тима-м тешнера хьуна барзах.

ПОЛКОЛАГ. И хIун ду ахь дуьйцург? Муха тешнера барзах?

УЛБИ. Иштта. Хотехь жа дажош воллучу Тимина тIееънера къена борз, шена цхьа уьстагI лахьара ахь, акхарошна талла гIора а дацара шен аьлла. Тимас аьллера, хIара уьстагIий шен дац, жадега ца хаьттича, бакъо яц шен хьуна уьстагI бала. Делахь, цIа а гIой, хаттахьа. Хьо схьаваллалц уьстагIашка со хьожур ю хьуна – аьллера барзо. «Ахь хIун дуьйцу, хьох, барзах, муха тешор ду ас жа?», – цецваьллера Тима. «Шен хьаша неIаре хаийна, баьрчехь Iаш волу хIусамда хуьлда шех, ша хьан жа Iалашдийр дацахь!» – дуй биънера барзо.

Цо биъна дуй чIогIа а хетта, Тима жеда волчу вахнера. Аьллера цо: иштта, борз ю еана, шена женна тIера сагIина цхьа уьстагI боьхуш. Бакъо лой ахь и цунна бала?

– Ахь хIун дуьйцу?! Хьаьнца дитна ахь жа? – чуьраваьллера жеда.

– Барзаца, – аьллера Тимас.

– Хьо хьераваьлла ?! Барзах муха тешадо жа? – мохь хьаькхнера жедас.

– Шен хьаша неIаре хаийна, баьрччехь Iаш волу хIусамда хуьлда шех, ша хьан жа Iалашдийр дацахь! – аьлла дуй биира цо.

– Уой, иштта бохура цо? Со хилла-кх цо вийцинарг. ТIаккха хьеше: – ХьалагIаттал хьаша, баьрчче валал, хьан меттиг кхузахь ю, – аьлла, ша неIаре ваьллера хIусамда. Ткъа Тиме аьллера: «ДIагIуо, Тима, и борз ша-тайпа борз хилла. УьстагI бала мегар ду хьуна цунна». Тима схьавеъча, уьстагIий шаьш хиллачохь дежаш хиллера, барзо цхьа а юьстах а ца болуьйтуш, Iалашдеш…

ПОЛКОЛАГ. Хаза туьйра ду иза-м!

УЛБИ. Полколаг, барзах а теша мегар ду хьуна наггахь, барзо а кхочушдо хьуна ша делла дош.

I  САЛТИ. Шен Iожалла тIаьхьататта гIерташ баснеш а юьйцуш.

ПОЛКОЛАГ. ГIовгIанаш! Со ву кхузахь вистхуьлуш верг. Дика ду, берзан кIеза. Ас лур ду ахь боху дехар, нагахь кху гулбеллачу нахана юккъехь хьуна тешамна хIотта стаг каравахь, нагахь хьо айхьа йиллинчу хенахь схьа ца вагIахь, хьан метта кху тангIалкхашна тIехь Iожалла тIеэца кийча а волуш. Нах, вуй и тайпа стаг шуна юккъехь?! Велахь, схьа гучувала.

Цхьа а вист ца хуьлу.

УЛБИ. Ва-а, ма доккха хIума ду хIара. Кху йоккхачу майданахь цхьа а нохчи вац?! (тийналла лаьтта) Вац цхьа а нохчи?!

Элси нахана юккъара схьаволу.

ПОЛКОЛАГ. Хьо кийча вуй кхунна тешамна хIотта.

Элсис корта таIабо.

Полколог. Хьо вистхуьлуш а ма вац ! Мотт ца хууш-м вац хьо. (Элсис корта ластабо) Вацахь, вистхила. Мила ву хьо?

Элсис корта ластабо.

ПОЛКОЛАГ. ХIара вевзаш стагга а вуй кхузахь?!

НОХЧИ. Суна вевза иза. Иза Нежнийн дукъара аьчкапхьар ву. Вист ца хила нийат дина ву иза.

ПОЛКОЛАГ. Вист ца хилча а мегар ду, хIара дIадуьйцучух кхеташ хилчахьана. Нагахь хIара обарг хIоккху хенахь… ХIинца маса даьлла вайна? (сохьта тIехьожу) ШийтталгIачух ах даьлла. ХIаъ, кхана шийтталгIачу ах долуш кхуза схьа ца кхачахь, кхуьнан метта ирхъуллу верг хьо ву хьуна… И хууш вуй хьо?..

Элсис корта таIабо.

УЛБИ. Дала сийде хьан, яхь йолу къонах. Ас дохор дац хьуна сайн дош.

НОХЧИ. Дала ницкъ ло хьуна, Улби, хьайн даш т1ехь чекхвала.

 ПОЛКОЛАГ. Сацийта хабарш! Вайн барт хили. Салтий! ДIахеца и обарг, дIавахийта! Цуьнан метта набахти чуволла хIара декъаза нохчо. Хьовсур вай, мел мах бу обарган дешан.

Салташа дIалоцу Элси. Улби дIа а хоьций, дIавохуьйту.

III сурт

Элси набахти чохь.

ЭЛСИ. Я Аллах1 Дела, схьакхача хьевалийталахь и к1ант. Г1елделахь цуьнан говран болар, некъахьовзам белахь цунна (хаза долало тата). Улбин говран бергийн тата ду-техьа иза? Сатесна а ма дац х1инца а… х1ан-х1а , иштта хьалхе кхочур вац иза… И х1ун тата ду ткъа?...Сан пхьалг1ин тата ду… ас цу чохь йиттина ж1оьвнан тата сан кхетамехь юха а декаш… иттех шо ма дара и сан лерера д1адаьлла, амма даг чуьра цкъа а д1адаьлла дацара… ас цу чохь етта ж1ов сайн дагах етташ яра… Г1ойсум, ахь дахар дитира суна, амма и дахар суна та1азар дара. Адам дацара соьца бала болуш… д1атеттира со Аматас а… ма галваьлла хиллера со, цу зуламна араволуш суна х1унда ца хаьара, стаг вийначу стаге иза г1урйоцийла? Собар ца хиларо, сихалло дохийра сан дахар а, цуьнан ирс а, хийла дена сингаттам латтийра, хийла ден дог 1овжийра.

Ма яхъели хьо буьйса… иштта еха яра-кх, кхана нах со витийта Г1ойсумна т1ег1ур бу аьлла, ас яьккхина буьйса а. Х1умма а дац, кестта чекхъер ю буьйса, кестта чекхдер ду дахар а…

Хьан цхьаъ бен воцу к1ант ирх а оллийтина, юха а хьан дог ца дохадайта, Амата, ас т1еоьцур ю 1ожалла…

Я Аллах1 Дела, тахана сан дахар д1аэций , гечделахь суна ас летийнчу къиношна. Къинхетам белахь сох, Г1ойсум! Хезий хьуна, Дала мукълахь , тахана вер ву со кху та1зарх. Тахана марша вер ву со гуттаренна а!

1-ра САЛТИ. Х1унда мохь хьоькху ахь? Мотт кхобуш верг, хьо ма ч1ог1а шарвелла? Дохко ваьлла моьтту суна декъазниг...

IV сурт

ПОЛКОЛОГ (Сахьта тIе а хьоьжуш). Гергакхочуш ю вай йиллина хан. Схьавалаве обаргана тешамна хIоьттинарг. Кхин иттех минот яьлча, йиллина хан тIекхочу – шийттаннах ах долу. ХIетале схьа ца кхачахь и берзан кIеза, цунах тешна со Iовдал вуьсу. Ткъа цунна тешамна хIоьттина волу и декъаза нохчо кхозур ву тангIалкхан муьшах.

Салташа схьавалаво ГIарасин Элси.

I САЛТИ. Волало, ког баккха, декъаза Нохчи.

ХьаргIанаш гучуйовлу стиглахь. Уьш Iоьху.

II  САЛТИ. ХIан, хIара хьаргIанаш а схьахьевдда хьуна, Iожаллин хьожа а кхетта.

ПОЛКОЛАГ. ХIа-ан, ГIараси кIант Элси! Хьевелла схьакхача обарг. Дохковаьллий хьо?

Элсис корта ластабо.

ПОЛКОЛАГ. Нохчийн цхьа кица ду, суна хазахеташ: «Яла хьаьхна борз, гу буьххье а яьлла, уьгIна», – бохуш. И ду хьуна хилларг а. Алахьа соьга, Элси, хIун бахьана дара хIара майда юьззина болчу нахана юккъера, коьртах а ваьлла, цу обаргана тешамна хьо хIотта?

Элси вист ца хуьлу.

НОХЧИ. Цхьа некъахьовзам хилла висна хир ву. Иштта-м шен дош дохор долуш стаг вац шуна Улби.

Элсис корта таIабо. 

ПОЛКОЛАГ. Дера, Iовдал нохчо, оцу барзо хьо а, со а Iехийна ма моьтту суна. Хьуьнха дIахецна борз юха муха йогIу?

НОХЧИ. Цхьа некъахьовзам хилла хир бу, цуьнах боьзна боцуш.

ПОЛКОЛАГ. Цунна хIуъу хиллехь а, кху мотт кхобучунна-м хилла хьуна некъахьовзам. Чекхъели хан! Кхул тIаьхьа кхачахь а, тIаьхьависна-кх иза. Ирхъолла хIара Iовдал НОХЧИ.

Элсис ши куьг лоций доIа до.Салташа, тIехьовдий, схьа а лоций, муш коча а тосуш ирхъуллу Элси. Эццахь нахах цхьаьнга мохь болу.

1 ВАХАРХО. ВогIуш ву, вогIуш ву.

2 ВАХАРХО. ВогIуш ву, обарг Улби вогIуш ву!

ПОЛКОЛАГ. Велахь, схьаваста иза, декъазниг, са дегIах къастале!

Элси муьшах паргIатвоккху. ВогIуш лаьтташехь, говра тIера вуссуш, тIевогIу Улби.

УЛБИ. КъинтIеравалалахь, сан ваша, говр чIогIа гIелъеллера, чехка ца йогIура… Беха некъ бу иза!

1 ВАХАРХО. Говр юьйжи… Ахь хихкина, са кхачийна хилла цуьнан. Ели говр.

УЛБИ. Маржа яI! Сан лорах лелаш ю-кх Iожалла. Полколаг, со кийча ву хIинца хьан кхиэл тIеэца.

ПОЛКОЛАГ. Сих ма луо обарг, Iожаллин караваха. Цхьа хаттар ду-кха, сан са кIамдеш. Хьо цунна жоп ца луш дIаводахь, дерриге дахарна дагахьбаллам буьсур бу суна…

УЛБИ. ХIун хаттар ду иза, хIай оьрсийн Полколаг.

ПОЛКОЛАГ. Алахьа, берзан кIеза, сел чIогIа и дехар дина, хIара декъаза нохчо хьайн тешамна а хIоттийна, хIара, Iожаллин зила тIе а хIоттийна, хIун нисдан вахнера хьо вехачу юьрта?

УЛБИ. Ахь хIун до цуьнах? Стенна оьшу иза? 

ПОЛКОЛАГ. Ас жоп делла хьан цхьана дехарна. Ахь суна а ло сан дехарна жоп!

УЛБИ. Дика ду… Нана ю сан йоккха стаг. Масех де хьалха цо хIонцана эхар дихкинера сунна: хьо цига водахь, ша къинтIераер яц хьуна аьлла. Нана къинтIера а ца йоккхуш, дIакхалхар – цул йоккха докъазалла хила йиш ма яц стагана тIекхача. Цундела, сайн нана къинтIераяккха вахнера со.

ПОЛКОЛАГ. ТIаккха, елин хьуна нана къинтIера?

УЛБИ. Ас хIонце эхар даиманна дитна хьуна аьлча, къинтIераели.

ПОЛКОЛАГ. Тахана хьайна хиндерг, хьайга кхочург дийцирий ахь цуьнга.

УЛБИ. ХIан-хIа, и дийцина, дог ца дохийра ас цуьнан … Сох хилларг наха дуьйцур-кха цунна… Со хIинца кийча ву сайн кхиэл тIеэца.

ПОЛКОЛАГ. ЧIогIа дика ду хьо кийча волуш. ХIинца ладогIа сан къамеле хIей, нах, хIей! Шуна гира-кх тахана вай цхьана зуламна цхьа стаг хьалауллуш… Цхьана зуламна ши стаг хьалауллуш Iедал дац сан. Цундела ас маьршаволуьйту х1ара обарг Улби, хIунда аьлча со теша кхуо шен нанна делла дош кхин цкъа а дохор цахиларх. 

Маьрша ву хьо, Улби, хьайна кхин некъ лаха.

Хеза илли. Улби дIахоьцу.

V сурт

Элсий, Улбий шайн юьртарчу пхьалгIи чувогIу. Цу шимма хьалалатайо цIе. И шиъ болх бан дIаволало. Юха а ека йолало пхьалгIанан гIовгIа.

 

 

Мукъам хеза. Кирхьа.